معرفی کتاب فهرست اسناد موقوفات ایران، دفتر پنجم شهرستان یزد وحومه

مؤلف: سید امیر حسین کامرانی راد معرفي کتاب فهرست اسناد موقوفات ايران، دفتر پنجم: شهرستان يزد و حومه [پژوهش و تدوين: محمد جواد عرفان‌فر.] اسناد و مدارک موقوفات از معتبرترين و اصيل‌ترين منابع تحقيقي براي تاريخ اجتماعي و سياسي به شمار مي‌روند. در استان يزد تعداد قابل توجهي از اين مدارک آرشيوي وجود دارد که تاکنون مورد تحليل و بررسي قرار نگرفته‌اند. بررسي اوليه اين اسناد حاکي از دست و دلبازي و بلند نظري مردمان دوره‌هاي مختلف است که يا اهل اين منطقه از کشور بوده‌اند يا روزگار آنها را به اينجا کشانده بود. آنها آگاهانه و با اشراف کامل، درآمد حاصل از موقوفات را به مصارفي اختصاص داده‌اند که نياز روزگارشان بوده است. با پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي و توجه روزافزون به ميراث پربار اسلامي، اهتمام به طبقه بندي و نشر آثار مکتوب فزوني يافته است. در همين راستا سازمان اوقاف و امور خيريه نيز در دهه‌ اخير بر آن شد تا اسناد موجود را از لابه لاي پرونده‌هاي جاري موقوفات بيرون آورد و در اختيار پژوهشگران قرار دهد تا هر يک، بنا به ذهن خلاق خود به بررسي و تحليل آنها بنشينند. علاوه بر آن‌که مي‌توان اين اسناد را به عنوان يک منبع دست اول به تنهايي مورد کنکاش قرار داد، همچنين مي‌شود از آنها به عنوان يک منبع غني و مکمل در ساز وکار و نتيجه بخشي تحقيقات، بهره برد. اين کتاب که پنجمين دفتر از «فهرست اسناد موقوفات ايران» در دو جلد است، حاوي يک هزار و سيصد و سي و هفت وقفنامه و مدارک وقف شهرستان يزد از ديرباز تا امروز است که گردآوري و تدوين آن، دو سال زمان برده است. اين کار ارزشمند، بر اساس دو همايش مربوط به ساماندهي اسناد وقفي در ساري و تهران و دستورالعمل‌هاي سازمان ابلاغي از دفتر اسناد و شناسايي موقوفات به انجام رسيده است. اسناد و مدارک وقف از چند دهه‌ اخير همواره مورد توجه پژوهشگران داخلي و خارجي بوده است. آنها يا تحقيقي کلي انجام داده‌اند از قبيل: عبدالوهاب طراز، مؤلف کتابچه‌ موقوفات يزد و طرب، مؤلف جامع جعفري و استاد ايرج افشار، مؤلف مجموعه يادگارهاي يزد و محمد رضا تصديقي با يادگار ماندگار و برخي نيز جزيي نگري کرده‌اند از قبيل: نوبوآکي کندو، مؤلف مقاله‌ «پيشينه‌ اجتماعي و اقتصادي خوانين يزد» و محمد جواد عرفان‌فر، مؤلف مقاله‌ «گزيده‌اي از مصارف خواندني در متون وقفنامه‌هاي استان يزد». در طول سي و پنج ساله گذشته، رشد موقوفات نسبت به قبل از پيروزي انقلاب اسلامي چشمگير بوده است و مصارف نيز دچار تحول شده‌اند. اسناد موقوفات شهر يزد و حومه‌ آن که در اين کتاب فهرست وار آمده، در اداره‌ کل اوقاف و امور خيريه استان يزد نگهداري مي‌شوند و حدود بيست و سه فقره از آنها مربوط به پيش از دوره‌ قاجار، ششصد فقره مربوط به دوره‌ قاجار، سيصد و پانزده فقره مربوط به دوره‌ پهلوي و حدود سيصد و شصت و نه فقره مربوط به دوره‌ حکومت مقدس جمهوري اسلامي است. لازم به ذکر اين که:

1- در مواردي که شخص يا اشخاص، خود براي تنظيم سند اقدام کرده‌اند: ابتدا نام و شهرت آنها و به دنبال آن نام و شهرت پدر يا همسر ذکر شده است.

2- در مواردي که تنظيم سند به وصي سپرده شده است: ابتدا نام و شهرت وصي، سپس نام و شهرت موصي درج گرديده است.

3- در مواردي که تنظيم سند به وکيل سپرده شده است: ابتدا نام و شهرت وکيل و به دنبال آن نام و شهرت موکل آورده شده است.

4- در مواردي که يک شخص چند وقفنامه يا حبس‌نامه دارد، هر سند به طور مستقل معرفي شده است.

5- در مواردي که نام شخص مشخص نيست، به جاي آن خط تيره (-) کشيده شده است اما ساير اطلاعات، مطابق معمول در سطر بعد ارايه شده است.

6- در مواردي که وقف يا حبس گروهي است، اسامي به ترتيب الفبا آمده است.

7- برخي از اسناد داراي چند وقفنامه است که توسط يک شخص يا افراد مختلف وقف گرديده که براي آنان هويت مستقل و به عبارتي يک وقفنامه‌ فردي در نظر گرفته شده است. اين قبيل از وقفنامه‌ها در ضمن فهرست چنين معرفي شده‌اند: وقفنامه (در حاشيه يا ادامه سند رديف...)

8- اسنادي که نسخه‌اي از آن در آرشيو سازمان اوقاف و امور خيريه وجود داشته است، در ضمن فهرست در محل درج شماره‌ پرونده با قيد آرشيو معرفي شده و شماره‌ سند نيز مقابل آن آمده است. از ويژگي‌هاي اين مجموعه ارزشمند، نمايه‌ اماکن موقوفه و موقوف‌عليه و نمايه‌ القاب، نسبت‌ها و مشاغل مي‌باشد و در پايان هم برگزيده‌ تصاوير برخي از موقوفات شهرستان يزد آمده است.