موقوفات خرم سلطان، همسر سلطان قانون در مکه و مدینه

مهدی مهریزی

چکیده

خرّم‏ سلطان، زنی با نفوذ در دربار عثمانی در دوره اقتدار حکومت عثمانی است. وی موقوفه‏ هایی بر مکه و مدینه دارد که نسخه خطی وقف‏نامه ‏اش در دارالکتب المصریه در قاهره نگهداری می‏شود.

او، تعدادی روستا و آبادی را در مصر و چند عمارت را در مکه و مدینه و دو کشتی را در دریای سرخ، وقف زائران، متعلمان و صالحان در دو شهر مکه و مدینه نمود.

برای چگونگی استفاده و نیز متولیانِ امورِ وقف نیز شرایط متعدّدی قید کرد که خلاصه اینها در مقاله گزارش شده است.

کلید واژه ها: وقف، زن، خرّم سلطان، حکومت عثمانی، حَرَمین.

سرآغاز

دولت عثمانی به عنوان بزرگ‏ترین و پهناورترین دولت اسلامی پس از فروپاشی خلافت عباسی شناخته می ‏شود که 625 سال (1299 م - 1924م / 699ق - 1336ق) حکومت کرد و چهل سلطان را به خود دید. دوران حکومت عثمانیان را به پنج دوره:

• شکل‏ گیری (1299 - 1453)
• رشد (1453 - 1683)
• رکود (1683 - 1827)
• افول (1828 - 1908)
• انحلال (1908 - 1923)

تقسیم می‏ کنند.

از پادشاهان دوران رشد و اقتدار عثمانی، سلطان سلیمان قانونی، معروف به «سلطان قانون» است که از 1520م / 927ق پس از درگذشت پدرش سلطان سلیم به حکومت رسید و بیش از پنجاه سال ـ یعنی تا سال 1568م / 976ق ـ حکمرانی کرد.

یکی از همسران سلطان قانون کنیزکی از اهالی اوکراین به نام «رکسلانه» بود که در سنین نوجوانی (میان 14 و 17 سالگی) به دربار شاه سلیمان راه یافت و سپس همسر سلطان قانون گردید. ترکان عثمانی او را «خُرّمْ‏سلطان» نامیدند. وی در سال 1558م / 965ق از دنیا رفت و در مسجد جامع سلیمانیه در استانبول به خاک سپرده شد.

درباره زندگی و تأثیر خرم‏سلطان بر دربار عثمانی سخن بسیار گفته شده که موضوع این نوشتار نیست . در این مقاله به اجمال، گوشه ‏ای از فعالیت‏های او ـ یعنی وقف بر اماکن مذهبی مکه و مدینه ـ گزارش می ‏شود.

کتابی در سال 2006م / 1427ق در مصر منتشر شد با عنوان اوقاف نساء السلاطین العثمانیین: وقفیة زوجة السلطان سلیمان القانونی علی الحرمین الشریفین. این کتاب را خانم دکتر ماجده مخلوف نوشت و در آن، متن وقف‏نامه خرم‏سلطان را بر مکه و مدینه منتشر کرد و مقدمه‏ای کوتاه نیز بر کتاب نوشت. کتاب، کم حجم و در 62 صفحه وزیری منتشر شده است.

در سال 2007م همین متن با عنوان وقفیة خاصکی خرم‏سلطان علی الحرمین الشریفین مکة المکرمة و المدینة المنورة در مصر منتشر شد که نام دو استاد تاریخ بر روی آن ثبت است: یکی دکتر محمّد سالم طراونه و دیگری خانم دکتر ماجده مخلوف. نویسنده این سطور، کتاب دوم را ندیده است و گزارشی که در ذیل، از این موقوفه می ‏آید، بر پایه همان کتاب نخست است. سند این وقف‏نامه مفصّل، در 21 صفحه خطّی در مرکز مخطوطات «دار الکتب المصریة»، با شماره «13864ح» نگهداری می ‏شود.

این 21 صفحه، در نسخه چاپی به 42 صفحه رسیده که هشت صفحه آن به تسبیح خداوند و تجلیل از سلطان قانون و خدمات واقف اختصاص دارد. پس از آن، شرح اموال موقوفه در سیزده صفحه آمده است. شروط واقف برای مصرف و متولیان، بیست صفحه را در بر گرفته و در پایان نیز شاهدان وقف، در دو صفحه معرفی شده اند.

گزارشی اجمالی از محتوای وقف‏نامه، در دو بخش: اموال موقوفه و شرایط وقف

اموال موقوفه

اموال موقوفه خرّم‏سلطان بر مکه و مدینه، به سه بخش تقسیم می ‏شود:

آبادی ها

فهرست و مساحت آبادی ‏ها و روستاهایی در مصر، که سلطان قانون به وی هدیه کرد و خرم‏سلطان، تمامی آنها را بر مکه و مدینه وقف نمود.

1. قریة أهطو ـــــــــــــ 1042 فدّان

2. قریه أبطوحه ـــــــــــــ 872 فدّان

3. قریه أبه ـــــــــــــ 1415 فدّان

4. قریه بسقنون ـــــــــــــ 621 فدّان

5. قریه عدوه ـــــــــــــ 1230 فدّان

6. قریه مسجد ـــــــــــــ 306 فدّان

7. قریه کوم الرمل ـــــــــــــ 382 فدّان

8. قریه زاوریه ـــــــــــــ 733 فدّان

9. قریه برمشا ـــــــــــــ 1290 فدّان

10. قریه صنادید ـــــــــــــ 1773 فدّان

11. قریه محله دیای ـــــــــــــ 1850 فدّان

12. قریه صافیه ـــــــــــــ 418 فدّان

13. قریه شباب الشهداء ـــــــــــــ 2099 فدّان

14. قریه منیة الحمید ـــــــــــــ 427 فدّان

خانه ‏ها و مغازه ‏ها

خرم‏سلطان، تعدادی خانه و مغازه در مکه و مدینه وقف کرد که عبارت اند از:

موقوفات مکه مکرمه

1. کاروانسرایی بزرگ به نام واقفه که در جنب مسجد رایة واقع است و آن را «مدعی» گویند. این عمارت دارای آشپزخانه، نانوایی، آسیاب، چاه آب و سه مخزن بزرگ و کوچک است. این کاروانسرا از طرف شرق و شمال به سوق اللیل (بازار شب) منتهی می ‏شود و از طرف غرب به راه عمومی و از طرف جنوب به مسجد رایة.

2. رباط معروف به نام واقفه که دارای 48 حجره و کنار جوی آب است و بالای آن مدرسه قرار دارد. این رباط از طرف جنوب به خانه‏ ای منتهی می ‏شود که آن را وقف کرده است برای علمای عابد و صالحان زاهد و از طرف شمال به راه معروف به سوق القشاق منتهی می‏شود و از طرف شرق به حجره‏های مولا یحیی الدین خطیب و از طرف غرب به مسعی می‏رسد.

3. راهی منحصر به فرد و مرتفع در داخل حرم، مقابل درب کعبه، روبروی حجر الاسود.

موقوفات مدینه منوره

1. عمارتی آباد و بزرگ به نام واقفه در محلی به نام «بلقی» نزدیک مصلای نماز عید.

2. رباطی بزرگ و آباد متصل به عمارت یاد شده، دارای 44 حجره فوقانی و تحتانی. دارای مسجد، وضوخانه، آبراه برای شرب، آشپزخانه و نانوایی، اتاقی برای نگهداری آرد و جو، خانه‏ ای برای آسیاب، و دو اتاق بزرگ بالای آشپزخانه و دو اتاق متوسط و یک اتاق کوچک و یک اتاق برای نگهداری حبوبات و آذوقه ‏ها به نام «کیلار»، دارای اصطبل و دستشویی. این رباط از طرف شرق و قبله به محل ورود حجاج و مصلای عید منتهی می‏ شود و از طرف شمال به راه عمومی به سمت باب السویقه و از طرف غرب به محل معروف به قصب العین.

علاوه بر وقف این خانه‏ ها و بناها، مقداری دیگ بزرگ و کوچک و ظروف آشپزخانه نیز در وقف‏نامه آمده است.

کشتی‏ ها و وسائل حمل و نقل

خرم‏سلطان، علاوه بر موقوفات ذکر شده، دو کشتی با تمام وسائل در کانال سوئز وقف کرد تا محصول موقوفات مصر را به بندرهای جدّه و ینبُع، حمل کنند. همچنین از این کشتی ‏ها برای حمل سایر نیازمندی‏های ساختمان ‏های موقوفه در مکه و مدینه استفاده شود.

شرایط وقف

بخش پایانی وقف‏نامه شرایطی است که برای نظارت، استفاده، کارگزاران وقف و... ذکر شده است که فهرست وار، آنها را می ‏آوریم:

1. متولیان وقف در اراضی مصر، نظارت کامل برای افزایش تولید و نیز رعایت حقوق رعیت داشته باشند.

2. متولیان موقوفات، افرادی شایسته و آشنا به حساب و کتاب انتخاب شوند.

3. کاتبان موقوفات، توانایی کامل برای ثبت و ضبط داشته باشند.

4. صراف‏ ها نیز از افراد صالح و دور از خیانت انتخاب شوند.

5. کشتی‏ ها پس از حمل غلات از مصر، اجاره داده شوند و اجاره بهای عادلانهاخذ و ضمیمه موقوفات گردد.

6. به همراه کشتی ‏های غلات، سایر نیازمندی ‏ها از روغن و حبوبات نیز ارسال گردد.

7. برای گردآوری محصولات در مصر، سه نفر معین گردند.

8. برای عمارت ‏های مکه و مدینه، متولّی صالح و دیندار از حنفی ‏ها انتخاب گردد و متولّی، روزانه از آشپزخانه بازدید کند.

9. دو کاتب برای ثبت مصارف و مخارج انتخاب گردد.

10. معلم مکتب خانه‏ ها، مردی دیندار، صالح و متقی باشد که با فنون قرائت، فقه و ادبیات عرب آشناست.

11. شاگردان مکتب‏ خانه چهل نفر از کودکان فُقراء انتخاب شوند و هر روز بعد از نماز عصر برای دوام دولت و نیز واقفه دعا کنند.

12. ساکنان رباط‏ ها 48 نفر از صالحان و رع‏پیشه و فقرای متشرع از اهل سنّت باشند. رافضی ‏ها و بدعت‏گذاران را در رباط‏ ها سکنا ندهند و اگر متقاضی حجره از دیار عجم و مجهول الحال بود، احوال او را بررسی کرده، علاقه‏ مندی ‏اش را به صحابه احراز کنند.

[روشن است که چنین شرطی با بسیاری از آموزه های دینی مبتنی بر وحدت و اخوت اسلامی سازگار نیست و آتش عداوت و کینه را بر می افروزد. گرچه ممکن است منظور از واقف برخی از افراد تندرو باشد که اصحاب رسول خدا(ص) را سب می نمودند]

13. سقّاها و دربان ‏ها از مردان با تقوا و اهل صلاح انتخاب شوند.

14. آشپز، مردی صالح و دیندار و ماهر در امر آشپزی باشد و چهار شاگرد، او را در آشپزی و شستن ظرف‏ ها یاری دهند.

15. آسیابان و نانوا و انباردار نیز مردانی صالح و متدین باشند.

16. نظافتچی‏ ها و متولیان امور روشنایی نیز، افراد صالح و مورد اعتماد باشند.

17. پیش نماز مسجد رباط، فردی اهل احتیاط و صالح و حنفی مذهب باشد.

18. مؤذن، اهل عبادت و مشهور به صلاح باشد.

در ضمن شروط، مقرّری برای برخی شغل‏ ها و منصب‏ ها ذکر و نیز برای آشپزخانه برخی از غذاها به صورت خاص قید شده است.

تاریخ کتابت وقف‏نامه اوایل ربیع الاول سال 960 قمری است.

شاهدان وقف‏نامه که آن را امضا کرده‏اند، عبارت اند از:

ـ صدر اعظم، رستم پاشا بن عبد الرحمن

ـ وزیر ثانی، احمد پاشا بن عبد الاحد

ـ وزیر مکرم، حیدر پاشا بن عبد العلمی

ـ امیر الامراء، سنان پاشا

ـ مصطفی حلبی افندی

ـ ابو الفضل حلبی افندی

ـ محمّد حلبی.

پانویس