نرم افزار دانشنامه وقف

نویسنده:احسان سرخه ای

مقدمه

وقف از افتخارات اسلام است. در سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله ) و ائمه طاهرین (علیه السلام) به این سنت حسنه توجه فراوان شده است. سیره امیر مؤمنان (علیه السلام) از اهتمام گسترده این امام همام در وقف اموال و اراضی زراعی و قنوات و چاه ها حکایت می کند. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرموده اند: «لیس یتبع الرّجلَ بعد موته مِن الأجر إلّا ثلاثُ خصالٍ: صدقهٌ أجراها فی حیاته، فهی تجری بعد موته، و سُنّهٌ هُدِی سَنَّها، فهی یعمل بها بعد موته، أو ولدٌ صالحٌ یدعو له» .؛ پس از مرگ انسان چیزی [از ویژگی های این عالم] به او نمی پیوندد مگر سه خصلت: صدقه‌ه‏ای که خود در زمان حیات آن را جاری کرده و پس از مرگش نیز جاری است. سنت هدایت‏گری که پس از مرگش بدان عمل شود؛ یا فرزند شایسته ‏ای که برای او دعا کند.

از دیدگاه شریعت، وقف ساز و کاری برای رفع محرومیت ‏های مادی و معنوی جامعه و یادگاری ماندگار از کرامت انسان در پیشگاه بشریت و پیوندی جاودانه با آفریدگار متعال است. در طول تاریخ، اوقاف نقشی مهم در جوامع اسلامی در امور خیریه و در عرصه های مختلف حیات مادی و معنوی آن بر عهده داشته است. وقف از جمله بنیادهای اجتماعی است که خیرات و مبرّات، نشر و بالندگی علوم و معارف، گسترش مدارس و مراکز علمی و آموزشی، تربیت پژوهشگران و دانشمندان را در پی داشته است.

امروز کمتر شهر یا روستایی است که آثاری گرانقدر از میراث پیشینیان در قالب وقف و موقوفات در آنها بر جای نمانده باشد. در مناطق گوناگون هر قدر دین و معنویت حضور بیشتری داشته، انگیزه و تنوع وقف و گستره موضوعات و مصارف آن از فراوانی بیشتری برخوردار بوده است.

بررسی و معرفی فرهنگ غنی اسلامی بدون مراجعه و استفاده از منابع و مآخذ اصیل و معتبر در هر حوزه غیر ممکن است. بسیار دیده می‏شود که برخی برای نشان دادن ارزش و اهمیت سنتی نیکو و تراثی علمی اسلامی، به شیوه موعظه و خطابـه متوسل می‏شوند و یا آنکـه بدون رجوع به مدارک و اسناد فقط به تعریف و تحسین می‏پردازند. این امر کوشش آنان را بی‏ارزش و بی‏فایده می‏سازد و گاه موجب انحراف از غرض اصلی شریعت از آن موضوع می گردد.

نرم افزار کتابخانه وقف، در پی آن است که با ارائه کتاب و مقالات متعدد اندیشمندان جهان اسلام و آنچه پیشینیان در زمینه وقف و آداب و سنت و احکام آن نگاشته اند، مجموعه این تلاش ها را در اختیار محققان و علاقه مندان قرار دهد و این مطلب را به اثبات رساند که وقف اسلامی، ریشه در آیات قرآن و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و روایات و سیره ائمه معصومین (علیه السلام) دارد و دارای پشتوانه ای غنی از قوانین و احکام و آداب است.

در یک نگاه، بزرگ ترین ویژگی این نرم افزار حجم گسترده منابع پژوهشی است که در اختیار محققان و دانش پژوهان قرار می دهد. جمع آوری این مجموعه از اطلاعات کاری است ستودنی که به همتی والا و عزمی سترگ نیازمند است.

محتوای برنامه

نرم افزار کتابخانه وقف در گروه نرم افزارهای کتابخانه ای قرار دارد. نرم افزار کتابخانه ای به نرم افزاری گفته می شود که ارائه متون منابع، اولویت نخست دست اندرکاران آن است. نرم افزار مذکور همزمان در سه نسخه به سه زبان 1ـ فارسی، 2ـ عربی 3ـ فارسی ـ عربی با محتوایی متفاوت تولید شده است. نسخه سوم برنامه (فارسی ـ عربی) مشتمل بر منابع موجود در دو نسخه نخست (فارسی و عربی) است.

کتابخانه وقف، در نسخه جامع خود حاوی 1342 کتاب و مقاله است که در ضمن موضوعات مختلف در قالب درختواره موضوعات ارائه شده است. این موضوعات در کتابخانه فارسی عبارت است از: کلیات، فقه امامیه، روایات و احادیث و قرآن، ملت ها، حقوق، قوانین، اقتصاد، تاریخ وقف، اجتماعی، معرفی کتاب و کتاب‏شناسی وقف.

در کتابخانه عربی موضوعات با عناوین: کلیات، فقه، الأحادیث، الأمم، قانون، الاقتصاد، تاریخ الوقف، الاجتماعی، تعریف الکتب و ببیلوغرافیا از یکدیگر متمایز شده اند .

بخش های مختلف نرم افزار

اطلاعات و قابلیت های این برنامه در شش بخش سامان یافته است. این بخش ها عبارتند از: محتویات، فهرستگان، جستجو، فیش ها، صفحات دلخواه و امکانات.

در نسخه عربی، این شش بخش با عناوین: المحتویات، الفهارس، بحث، إمکانیات، البطاقات و المفضله معرفی شده اند.

محتویات

با توجه به رویکرد کتابخانه ای برنامه، بخش محتویات اصلی ترین بخش نرم افزار قلمداد می شود. محتویات مشتمل بر سه قسمت کتابخانه، نگارخانه و فرانما است. کتابخانه وقف در نسخه فارسی حاوی «کتابخانه فارسی» و در نسخه عربی شامل «المکتبه العربیه» است. در نسخه فارسی ـ عربی بخش محتویات، هر دو عنوان «کتابخانه فارسی» و «المکتبه العربیه» را در بر می گیرد. در قسمت کتابخانه، مجموعه کتب و مقالات مندرج در این نرم‏افزار در درختواره ای موضوعی دیده می‏شود.

مانند تمام نرم افزارهای کتابخانه ای، در این نرم افزار نیز انتخاب یک منبع امکان مشاهده فهرست آن را برای کاربر فراهم می آورد. این فهرست در همان درختواره نشان داده می شود. بدیهی است که گزینش هر یک از عناوین موجود در فهرست به مشاهده همان بخش از منبع منجر خواهد شد.

در صورتی که کاربر با پیمایش درخت به صفحه ای دست یابد که در ساختار فهرست موضوعی منبع، دارای زیرمجموعه باشد، زیرشاخه ها هم در درخت و هم در صفحه مشاهده متن دیده می شوند. البته در صفحه مشاهده پیوند لازم برای انتقال به آن زیرمجموعه پیش بینی نشده است؛ از این رو ضروری است کاربر مجدداً با مراجعه به درختواره از آن زیرمجموعه ها بازدید کند.

واحد نمایش اطلاعات در این برنامه عناوین موجود در فهرست منابع است. این بدان معناست که در صفحه اختصاصی نمایش اطلاعات، تمام متن مندرج در یک عنوان به صورت یک‏جا قابل مشاهده و بررسی است. این نکته در کنار مزیت مشاهده یک‏باره متون مرتبط با یکدیگر در منبع، حرکت کاربر به عنوان قبل یا عنوان بعد را با دشواری مواجه می کند؛ زیرا لزوماً این کار باید از طریق فهرست یا انتخاب دکمه قبلی و بعدی انجام شود.

نمادهای اختصاصی (آیکُن) موجود در درخت برنامه، هویت منبع را از جهت اینکه کتاب است یا مقاله مشخص می‏سازد؛ اگر چه نماد اختصاص‏یافته برای کتاب، این انتظار را برای کاربر به وجود می آورد که متن کامل کتاب را مشاهده خواهد کرد، اما در برخی موارد پس از انتخاب آن، گزیده ای از کتاب در اختیار وی قرار می گیرد.

شماره صفحات انتساب‏داده‏شده به مقالات از «یک» آغاز نمی گردد. این نکته نشانگر آن است که مقاله در حال نمایش جزئی از یک منبع یا مجله بوده و شماره صفحات مقاله در حقیقت شماره صفحات پیاپی همان مجله است. با انتخاب برخی مقالات، منبعی که مقاله در آن درج شده مشخص می شود، اما در این نرم افزار جز نام و شماره نشریه، به دیگر مشخصات آن مانند تاریخ انتشار اشاره نشده است. در بسیاری از مقالات همین اندازه از اطلاعات نیز در اختیار کاربر قرار ندارد. متاسفانه در برخی موارد حتی پدیدآورنده مقاله نیز معرفی نشده است.

این اشکال در کتاب های موجود در نرم افزار بیشتر است؛ زیرا هیج گزارشی از مشخصات چاپ و نشر کتاب و یا تحقیق احتمالی آن در برنامه دیده نمی‏شود. اگر چه با کلیک راست بر روی متن در حال نمایش و استفاده از گزینه «شجره‏نامه» می‏توان جایگاه این متن را در درختواره موضوعی برنامه تعیین کرد، اما این گزارش برای معرفی منبع به هیچ روی کافی نیست. حتی نمایش اطلاعات در شجره‏نامه نشان نمی دهد که صفحه در حال نمایش بخشی از یک منبع است یا خود منبعی مستقل در درختواره موضوعی است.

از آنجا که در نرم افزارهای کتابخانه ای به ارائه منابع به پژوهشگران آن حوزه اهتمام ویژه وجود دارد، نبود اطلاعات کتاب‏شناختی و شماره صفحات منبع، استفاده از منابع موجود در آن را از جهت ارجاع به آنها، برای محققان دشوار می کند. در این نرم افزار، کوچک‏نمایی و بزرگ‏نمایی متن منبع، از جمله امکانات برنامه برای مطالعه کتب و مقالات است. همچنین نمایش تمام صفحه با قابلیت حذف یا نمایش فهرست منبع، برای کاربر امکان مطالعه به شکل دلخواه را فراهم می آورد.

از جمله امکانات موجود در برنامه آن است که با کلیک راست بر روی متنِ در حال نمایش می توان عملیات مختلفی را سامان داد. یکی از این قابلیت ها فیش‏برداری بخش گزینش‏شده از متن است. افزودن متن نمایش‏یافته به صفحات مورد علاقه، قابلیتی دیگر است که در این قسمت در اختیار کاربر قرار گرفته است. درج یادداشت بر روی متن، به کاربر این امکان را می دهد تا بتواند عبارات و نکات مورد نظر خود را در حاشیه صفحات منابع قرار دهد. البته ظاهراً کاربران نرم افزار برای یادداشت‏های نگارش شده در حاشیه یک متن ابزار کافی برای مشاهده مجدد و یا ویرایش آن را در اختیار ندارند. همچنین روشی برای دسترسی آسان به این یادداشت ها در برنامه پبش‏بینی نشده است.

نگارخانه

بخش محتویات علاوه بر دسترسی به اطلاعات کتب و مقالات، نمایش تصاویر متنوع و مرتبط با اهداف نرم-افزار را بر عهده دارد. این تصاویر در سه قسمت استشهادیه، بِقاع، سایر سامان یافته است. نسخه عربی نرم‏افزار فاقد این قسمت است. در قسمت نخست، تصاویر ده استشهادیه ارزشمند مربوط به موقوفات مختلف نمایش یافته است. در مواردی که وقف نامه ای مفقود شده باشد، استشهادیه در کنار اسنادی چون اِقرارنامه و اِخبارنامه و حبس نامه از جمله اسنادی است که ارزشی مضاعف می یابد. نگارخانه همچنین شامل تصاویر بقاع 34 امامزاده از امامزادگان و بزرگانی است که در استان تهران مدفون شده اند. در قسمت «سایر» تصاویر نگارخانه، 27 تصویر از دست نوشته های با ارزش در ارتباط با وقف اماکن مختلف دیده می شود. تصاویر حکم شاه طهماسب صفوی، برخی وصیت نامه ها، چند اِخبارنامه، برخی مصالحه نامه ها و احکام علما و گواهی ایشان در مسائل مربوط به وقف از جمله تصاویر موجود در این بخش از برنامه است.

فرانما

اطلاعات مربوط به معرفی نرم افزار، تولیدکنندگان آن، معرفی اجمالی از سازمان اوقاف و امور خیریه و راهنمای استفاده از برنامه از جمله اطلاعاتی است که در این قسمت در اختیار کاربر قرار گرفته است.

فهرستگان

چینش الفبایی فهرست مقالات و کتب موجود در نرم افزار کتابخانه وقف ، سبب می‏شود کاربر بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را بهتر و سریع‏تر بازیابی نماید. فهرستگان در حقیقت فهرست غیر تکراری عناوینی است که در درختواره موضوعی برنامه، در بخش محتویات مشاهده می شود. دو نوار ورود اطلاعات که اولی جستجوی از ابتدای عناوین و دومی جستجو در کل عبارت عنوان را عهده دار است، به کاربر در یافتن عنوان مورد نظر یاری می رسانند. این فهرستگان شامل اسامی کتب و مقالات و همچنین عناوین اطلاعات مندرج در این منابع است. به نظر می-رسد امکان تفکیک این اسامی و عناوین از یکدیگر می توانست کاربران را در دسترسی منطقی به اطلاعات مورد نیاز یاری رساند، اما این قابلیت در برنامه پیش‏بینی نشده است. اگر چه در دامنه جستجو، امکان جستجوی اختصاصی در عناوین و فهرست ها پبش‏بینی شده است و می توان برای یافتن یکی از عناوین از قابلیت فوق بهره برد، اما وجود فهرست الفبایی عناوین در بخش فهرستگان فوائد خاص خود را دارد که این برنامه از آن محروم است. با توجه به تفاوت منابع موجود در نسخه های سه گانه نرم افزار، فهرستگان در نسخه فارسی برنامه حاوی 6965 عنوان، در نسخه عربی مشتمل بر 13865 عنوان و در نسخه فارسی ـ عربی 20712 عنوان را در بر دارد. انتخاب هر یک از این عناوین در بخش فهرستگان، نمایش متن مرتبط با عنوان انتخاب شده را در پی دارد. در صورتی که عنوان انتخابی به بیش از یک متن اشاره داشته باشد، فهرست متون مرتبط، به کاربر این امکان را می-دهد که یکی از آنها را انتخاب نماید. نبود فهرست پدیدآورندگان ـ اعم از مؤلفان و مترجمان ـ از جمله نقایصی است که برنامه به شدت از آن رنج می برد. وجود این فهرست می توانست آثار مرتبط با ایشان را به سرعت و سهولت در دسترس محققان قرار دهد.

جستجو

جستجو پس از بخش نمایش مهم‏ترین بخش یک نرم افزار کتابخانه ای قلمداد می شود. در این نوع از نرم‏افزارها دسترسی به یک داده خاص از راه های گوناگون امکان پذیر است. یکی از این راه ها آشنایی با نشانی متن در منبعی خاص است که بخش نمایش محتوی عهده دار این مهم است. البته در این نرم افزار امکان دسترسی از طریق شماره جلد و یا شماره صفحات منابع فراهم نشده و در مقابل فقط با استفاده از فهرست عناوین می توان به متن مورد نظر دست یافت. جستجو دومین شیوه دسترسی به یک متن در نرم افزارهای کتابخانه ای است. این قابلیت با توجه به امکانات نرم افزارهای کتابخانه ای به شکل های گوناگونی طراحی می شود. در کتابخانه وقف، با جستجوی یک کلمه یا عبارت می توان نام کتب یا مقالاتی را که پاسخ مورد درخواست در آنها وجود دارد به همراه عناوین آن صفحات مشاهده نمود. انتخاب هر یک از این منابع نمایش متن کامل آن را در پی دارد. امکاناتی که در این برنامه برای تنظیم جستجو پیش بینی شده عبارت است از:

1- دامنه جستجو: این قسمت که با عنوان «کجا جستجو شود؟» در برنامه دیده می شود، برای تعیین بخش‏هایی است که باید جستجو در آن انجام شود. عناوین و فهرست ها، متن منابع و زیرنویس ها دامنه هایی است که می-توان به صورت اختصاصی و با هم برای جستجو انتخاب کرد.

2- چگونگی جستجوی کلمات: کلمه ای را که کاربر برای جستجو وارد می کند می تواند به چهار شکل مورد جستجو قرار گیرد: جستجوی ریشه ای (جزء کلمه)، با پیشوند، با پسوند و دقیق. در صورتی که واژه ای به صورت دقیق جستجو شود، کلمه مورد نظر عیناً به همان شکلی که وارد شده مورد جستجو قرار می گیرد. «جستجوی با پیشوند» برای یافتن کلماتی به کار می رود که به کلمه مورد نظر ختم می شود؛ مانند تضرب و یضرب و اضرب برای کلمه ی ضرب. مشابه همین روند برای «جستجوی با پیشوند» در نظر گرفته شده است. نمونه آن کلمات ضربوا و ضربت و ضربنا برای ضرب است. «جستجوی ریشه ای» در این برنامه به معنایی ترکیبی از جستجوی با پسوند و با پیشوند است. در نسخه ی عربی نرم‏افزار این شکل از جستجو با عنوان صحیح آن یعنی (جزء الکلمه) معرفی شده است. چگونگی جستجوی کلمات در برنامه‏ای با عنوان «چگونه جستجو شود؟» دیده می شود.

3- تعیین گروه های جستجو: طراحان برنامه کتابخانه وقف منابع مورد استفاده را در مجموعه گروه های کتب فارسی، مقالات فارسی، کتب عربی و مقالات عربی دسته‏بندی کرده اند. کاربر برنامه می تواند با تعیین همه یا برخی از این گروه ها جستجوی خود را سامان دهد.

4- تعیین محدوده جستجو: تعیین محدوده جستجو بر اساس درختواره موضوعی نرم افزار از جمله امکاناتی است که برای تعیین فضای مورد جستجو در برنامه پیش بینی شده است.

5- تعیین رنگ کلمات در پاسخ جستجو: گزینه «تعیین رنگ» در تنظیمات جستجو، به کاربر این امکان را می دهد تا کلمات مورد درخواست خود را در پاسخ جستجو با رنگ دلخواه مشاهده نماید.

فیش ها

در صورتی که کاربر در هنگام مطالعه متن یک منبع قسمتی از آن را برگزیند و به بخش فیش ها ارسال کند، این امکان برای او فراهم شده است که با مراجعه به این بخش موارد فیش برداری شده را مشاهده و متن کامل آنها را مجددا مرور نماید. در این بخش ابتدا فهرست متون فیش برداری شده نمایش می‏یابد و با انتخاب کاربر، متن کامل منبع در اختیار وی قرار می گیرد. در بیشتر نرم افزارهای کتابخانه ای خدمات متنوعی مانند چاپ، انتقال به فایل و ویرایش فیش ها در اختیار کاربر قرار دارد که در این نرم افزار دیده نمی شود. از این رو می توان گفت بخش فیش ها در این برنامه تفاوت قابل توجهی در عملکرد با بخش صفحات دلخواه ندارد.

صفحات دلخواه

از جمله امکانات موجود در این برنامه، قابلیت انتخاب برخی صفحات در هنگام مشاهده منابع و ارسال آن به بخش صفحات دلخواه است. در این صورت کتاب انتخاب شده به فهرست کتاب های مورد علاقه کاربر اضافه می گردد. این کار مراجعه مجدد کاربر را به چنین صفحاتی آسان می گرداند. در صورت فزونی تعداد این صفحات و انتخاب آنها از سوی کاربر، نیاز به ابزاری برای مدیریت این صفحات در برنامه احساس می شود. این بخش با عنوان «مطلوب ها» معرفی شده است. امکان ارسال چند باره یک صفحه به این بخش، بدون پیغام هشداردهنده، به دلیل نمایش مکرر این صفحات در فهرست صفحات دلخواه باعث سردرگمی کاربر در مراجعات بعدی می شود. نکته دیگر آنکه به دلیل فقدان اطلاعات کامل کتاب‏شناختی (غیر از عنوان صفحه) در صفحات دلخواه، کاربر برنامه نمی تواند با مشاهده عناوین صفحات تشخیص دهد که صفحه مورد نظر مربوط به کدام کتاب یا مقاله و از کدام نویسنده است.

امکانات

در بسیاری از نرم افزارهای کتابخانه ای تنظیماتی برای صفحات برنامه به ویژه صفحات نمایشِ منابع پیش‏بینی شده است. در کتابخانه وقف امکان تعیین یا تغییر قلم و زمینه متن در حال نمایش وجود دارد.

تولیدکنندگان نرم افزار

نرم افزار کتابخانه وقف به سفارش مؤسسه «اطلاع‏رسانی و فرهنگی راسخون» و با همکاری مرکز تحقیقات رایانه‏ای حوزه علمیه اصفهان تهیه، تدوین و در یک لوح فشرده عرضه شده است این کتابخانه دیجتال پاسخگوی تحقیقاتِ بسیاری از پژوهشگران که در زمینه وقف تلاش می نمایند خواهد بود<>

پانویس