نقش وقف در حفاظت از بناهای تاریخی وبافت کهن شهرها (نمونه موردی بافت تاریخی تهران)

مؤلف: دکتر حسن کریمیان- دکتر محمد جعفر حاتمیان دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهران گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

چکيده

متخصصاني که بر مطالعه شهرهاي تاريخي کشور تمرکز دارند، وقف را يکي از موثرترين عوامل در شکل‌يابي و حفاظت از بافت تاريخي آن‌ها به شمار آورده‌اند. علاوه بر شهرهاي مذهبي که بخش عظيمي از بناهاي غير مسکوني آن‌ها با همت واقفان فرم يافته است، شهرهاي بسيار ديگري را مي‌توان يافت که تماما و يا شالوده اصلي آن‌ها بر مجموعه‌هاي وقفي شکل پذيرفته است. به همين سبب است که مطالعه و بررسي کاربري پديده وقف بر فرم‌يابي و توسعه بافت‌هاي کهن شهرهاي تاريخي ايران مي‌تواند دستاوردهاي سودمندي در ارائه طرح‌هاي حفاظتي براي اين بافت‌ها به همراه داشته باشد. در اين نوشتار تلاش گرديده است تا با بهره‌گيري نتايج مطالعات اسنادي و مدارک تاريخي و نمونه‌هاي وقفي برجاي مانده در بافت قديم شهر تهران، نقش وقف در حفاظت از اين بافت تحليل و به عنوان الگويي در ماندگاري بافت‌هاي کهن مورد سنجش و استناد قرار گيرد. بدين منظور، ويژگي‌هاي شصت بناي وقفي محله بازار شهر تهران در فرم‌هاي مطالعات ميداني ثبت و در قالب جداول و نمودارهايي براي استفاده در تحقيق آماده گرديده‌اند. نتايج اين مطالعه روشن ساخت که وقف را مي‌توان موثرترين عامل در جهت ماندگاري بافت‌هاي تاريخي کشور محسوب داشت. اين بدان سبب است که متعاقب وقف يک بنا، هر گونه دخالتي در آن (بدون اذن مراجع ديني) محدود مي‌گردد. به‌علاوه در بسياري از موارد، حسب نظر واقف، بخش‌هايي از درآمد موقوفات و رقبات آن‌ها پيوسته در جهت مرمت و نگهداري اثر وقفي هزينه مي‌شود. کليدواژه‌ها: وقف، فضاهاي وقفي، مجموعه‌هاي وقفي، بافت تاريخي تهران.

مقدمه

همزمان با اقدامات حاکمان اسلامي در ساماندهي فضاهاي اداري، عمومي و عام‌المنفعه شهرها، مردمان خيّر ودولتمردان نيکوکار فراواني در چهارچوب نظام وقف اقدام به احداث تعداد کثيري فضاهاي وققي عام‌المنفعه نموده‌اند بدين سبب است که در بافت کالبدي يا ساختار فضايي شهرهاي تاريخي ايران نمونه‌هاي بسياري از مجموعه‌ها و بناهاي وقفي را مي‌توان مشاهده نمود. مجموعه‌هايي نظير شنب غازانيه و ربع رشيدي در تبريز(از دوره ايلخانان)، ميدان نقش جهان اصفهان، ميدان گنجعلي خان کرمان، مجموعه شيخ صفي اردبيلي(از دوره صفويه)، مجموعه زنديه شيراز، مجموعه‌هاي مروي، سهپسالار و سراي امير تهران(از دوره قاجار) تنها نمونه‌هايي از اقدامات نيکوکارانه واقفان بزرگ در بافت تاريخي شهرهاي اين سرزمين مي‌باشند که با هدف جلب رضاي خداوند متعال و در چهارچوب نظام وقف احداث شده‌اند. علاوه بر شهرهاي مذهبي کشور که اساسا بر شالوده بناهاي وقفي فرم يافته‌اند، شهرهاي ديگري (نظير سلطانيه و اوجان) را مي‌توان يافت که بر سنت وقف بنيان نهاده شده‌اند و حتي در شرايط حاضر که کاملا تخريب شده‌اند نيز بخش اعظمي از اراضي و املاکشان وقفي مي‌باشند. اگرچه قسمت اعظمي از ساختار فضايي-کالبدي شهرهاي تاريخي ايران به طريقي با وقف در ارتباط است ليکن تأثير و نقش هر کدام از عناصر وقفي در حفاظت از بافت‌هاي تاريخي به يک ميزان نيست. زيرا برخي مجموعه‌ها و فضاهاي وقفي با وجود اين که چندين سده‌ از احداث آن‌ها مي‌گذرد، همچنان فعال و پويا بوده و نقش مهمي در حفظ بافت شهري ايفا مي‌کنند و برخي ديگر چنان ضعيف شده‌اند که تنها خرابه‌هايي از آن‌ها بر جاي مانده است. تهران، شهري که سابقه پايتختي دو سلسله را در کارنامه خود دارد و نيز از جمله شهرهاي کشور است که بافتي تاريخي و منسجم را در خود جاي داده است. شواهد تاريخي مويد آن است که به روزگار قاجار شهر تهران از پنج محله: ارگ حکومتي(کاخ گلستان فعلي) و محله‌هاي مسکوني عودلاجان در شمال، سنگلج در غرب، چالميدان در شرق و محله بازار در جنوب شکل مي‌يافت محله بازار که بعد از ارگ، از کوچک‌ترين محله‌هاي تهران محسوب مي‌گشت، به سکونت تجار، کسبه، رجال و عده‌اي خارجي اختصاص داشت. علي‌رغم وسعت نسبتا محدود اين محله، به دليل ارتباط مستقيمي که با دارالحکومه داشت، جمعيت بيشتري را پذيرا مي‌گشت که اين خود عرضه امکانات بيشتري را طلب مي‌نمود. بدين سبب، تلاش واقفان بر احداث بناهاي وقفي در اين منطقه از شهر معطوف بوده است. عينا به همين دليل است که براي مطالعات ميداني پژوهش حاضر انتخاب گرديد تا مشخص سازد پديده وقف تا چه ميزان بر فرم‌يابي و ماندگاري فضاهاي شهري اثرگذار است. عمده‌ترين پرسش‌هايي که در اين پژوهش تلاش گرديده تا بدان‌ها پاسخ گفته شود عبارتند از: - آيا نوع عملکرد بناها و آثار وقفي بافت تاريخي شهر تهران در ماندگاري و حفاظت از آن‌ها موثر است؟ - آيا مي‌توان نقش متفاوتي را بين آثار و عناصر وقفي در حفظ بافت تاريخي شهرها قائل گشت؟ - چگونه پديده وقف درحفظ بافت کهن شهرها اثرگذار است؟ فرض بر آن است که: - بناهايي که با نيت کاربري مذهبي وقف شده‌اند، بهتر از بناهاي وقفي فاقد کاربري مذهبي موجوديت خود و بافت تاريخي شهر را حفظ کرده‌اند. - فريضه وقف، صرفه نظر از کاربري بنا، به تنهايي مي‌تواند موجب حفاظت و ماندگاري بناي وقفي گردد و از اين جهت تفاوتي بين بناهاي وقفي وجود ندارد. - از آنجايي که پديده وقف در ذات خود حفاظت از ابنيه وقفي را سبب مي‌گردد، مي‌تواند تأثير مستقيمي در حفظ موجوديت وماندگاري بافت‌هاي تاريخي شهرها داشته باشد. هدف اصلي اين نوشتار، بررسي نقش وقف در حفاظت و ماندگاري بافت تاريخي شهر تهران است. شناسايي عوامل موثري که به احياي نظام وقف و در نتيجه به حفظ بافت شهري کمک مي‌کنند نيز از اهداف ديگر اين مقاله است. به‌علاوه، تلاش خواهد شد تا راه‌کارهايي به منظور جهت‌دهي و هدايت امور وقفي در شهرهاي تاريخي ارائه گردد. پژوهشي که نتايج آن در اين پژوهش ارائه گرديده، در بافت قديم تهران(منطقه 12 امروزه) به انجام رسيده است. در واقع، اين محدوده هسته اوليه شهر تهران و بخش اصلي پايتخت قاجار به شمار مي‌آمد. انتخاب بناهاي وقفي عصر قاجار از اين جهت حائز اهميت است که در اين زمان هنوز مظاهر اروپاي مدرن به‌طور کامل بر معماري و شهرسازي کشور سيطره نيافته و الفت ايرانيان عهد قاجار با فرهنگ وقف مخدوش نگرديده بود. از طرفي، با توجه به اين که تهران به عنوان پايتخت حکومت قاجار مورد استفاده بوده، مي‌تواند آثار و ابنيه وقفي قابل توجهي را نيز در خود جاي داده باشد و به دليل نزديکي با زمان حاضر، سازه‌هاي آن کمتر آسيب ديده‌اند. بدين سبب شصت بناي وقفي شاخص مشتمل بر مساجد، امامز‌اده‌ها، مدارس، کاروانسرها، آب‌انبارها و نظاير آن‌ها مورد مطالعه قرار گرفته‌اند که در ادامه اطلاعات ميداني آن آورده شده است.

داده‌هاي ميداني

هر کدام از شصت بناي مورد بررسي، از نظر کاربري به يکي از چهار گروه مذهبي، آموزشي، تجاري و عام‌المنفعه تعلق دارند. به منظور اطمينان از وقفي بودن هر بنا، علاوه بر مطالعه کتيبه‌هاي وقفي هر کدام، فهرست آن‌ها با اطلاعات مندرج در فهرست املاک وقفي سازمان اوقات و امور خيريه و همچنين اطلاعات مندرج در منابعي نظير آمار دارالخلاقه تاريخ تهران

،

مقايسه گرديده‌اند تا معلوم گردد کدام يک از بناهاي مورد اشاره در اسناد قاجار باقي مانده و چه بناهايي از بين رفته‌اند. بدين ترتيب، اطلاعات هر يک از بناها از نظر موجوديت، کاربري فعلي، نحوه اداره و ثبتي بودن آن‌ها در جداول جداگانه ثبت گرديد. هدف آن بود تا معلوم شود با گذشت زمان چه تغييراتي در فرم، ساختار، عملکرد و مالکيت بناها به‌وجود آمده است. از آنجايي که به‌واسطه ماهيت وقف مي‌بايد شاهد ثبات در متغيرهاي ذکر شده باشيم، هر تغييري که ساختار و عملکرد بناها را متزلزل سازد، مي‌تواند به منزله عدم کارايي وقف تحليل گردد. به منظور سهولت در تحليل و نتيجه‌گيري، در ادامه اطلاعات موقوفات مطالعه شده آورده شده است: موقوفات مذهبي: همان گونه که از نمودار شماره 1 (در مجله وقف ميراث جاويدان) برمي‌آيد، مساجد و امامزاده‌ها اصلي‌ترين بناهاي وقفي مذهبي در بافت قديم تهران را به خود اختصاص مي‌دهند. مجموعا سي بناي مذهبي وقفي در محدوده تحت بررسي شناسايي گرديد که بيست مسجد و ده امامزاده را شامل مي‌گشتند. مشخصات اين بناها در جداول 1 و 2 ارائه گرديده است. موقوفات آموزشي: اگرچه در دوره قاجار بخشي از امور آموزشي و به‌ويژه آموزش‌هاي مذهبي در مساجد به انجام مي‌رسيد ليکن مدارس سنتي نيز عهده‌دار امور آموزشي بودند. در نتيجه مطالعات ميداني ده مدرسه وقفي در محله بازار تهران شناسايي گرديد(جدول 3). اگرچه تعداد دقيق مدارس عهد قاجار در محله بازار معلوم نيست، ليکن ده مدرسه وقفي در يک محله شهر، عددي قابل ملاحظه به نظر مي‌رسد چنانچه نسبت اين ميزان را با تعداد هشتاد و شش واحد وقفي آموزشي تهران در عهد قاجار بسنجيم(جدول 4)، اين فرضيه قابليت طرح مي‌يابد که فعاليت‌هاي آموزشي ساير مناطق پنجگانه پايتخت بيشتر از محله بازار بوده است. البته اين فرضيه با گزارشي که در سال‌هاي 1317 الي 1320ه.ق که اخضر علي شاه از وضعيت محله‌هاي پايتخت تهيه شده نيز همخواني دارد زيرا او محله بازار را، بعد از ارگ، از کوچک‌ترين محله‌هاي تهران محسوب و آن را محله سکونت تجار، کسبه، رجال و عده‌اي خارجي مي‌نگارد

موقوفات تجاري: بدون شک کاروانسراهاي درون شهري، سراها، تيم‌ها و تيمچه‌ها را مي‌توان اصلي‌ترين بناهاي تجاري مرتبط با بازار به شمار آورد از اين نوع بناها مجموعاً دوازده مورد شناسايي قرار گرفت که متأسفانه هيچ گونه اطلاعاتي در مورد ويژگي‌هاي معماري آن-ها در منابع يافت نشده و فقط اسامي آن‌ها در منابع عهد قاجار درج گرديده است. همان گونه که از جدول شماره 5 برمي‌آيد، پلان اکثر اين بناها تغيير کرده و امروزه از آن‌ها تنها به عنوان محلي براي دادوستد استفاده مي‌گردد. عمده‌ترين اين تغييرات حذف صحن مرکزي و فضاهاي پيراموني اين بناها است که به دليل غيرقابل استفاده شدن حيوانات در دادوستد صورت پذيرفته و به‌جاي آن‌ها مغازه‌هايي احداث گرديده است. بدين ترتيب، اکثر کاروانسراهاي مورد مطالعه در بافت قديم تهران فرم اوليه خود را از دست داده‌ و به صورت راسته‌هايي درآمده‌اند که از اين موارد مي‌توان به سراي شيخ جعفر، سراي سيد محسن و سراي نقارخانه اشاره نمود. در تعدادي از اين بناها، نظير سراي جعفر لاريجاني، به دليل ساخت‌وسازها و بازسازي‌هاي غيراصولي، فرم و پلان بنا چنان تغيير يافته که تنها نام سرا را به يدک مي‌کشد. تغييرات موصوف سبب گرديده تا سازمان ميراث فرهنگي فقط نام يکي از اين دوازده بنا را در فهرست آثار ملي به ثبت برساند. موقوفات عام‌المنفعه: آب‌انبارها از عمده‌ترين تأسيساتي هستند که در گذشته به‌دليل وجود آب و هواي خشک و کم باران کشور از اهميت بسياري برخوردار بوده‌اند و نقش غيرقابل انکاري در زندگي مردم ايفا مي‌کرده‌اند مجموعاً هشت آب‌انبار در محله بازار تهران مورد مطالعه قرار گرفت(جدول شماره 6). اگرچه به‌دليل تجمع قنات‌هاي تهران قديم در اين منطقه و نيز تراکم جمعيت در آن، تعداد اين بناها بايد بسيار بيشتر باشد، ليکن به‌دليل نامعلوم اين تعداد اندک است. احتمالا اين بناها با سيستم جديد انتقال آب تخريب گشته باشند زيرا نمونه‌هاي باقي مانده نيز تقريبا مخروبه‌اند. به عنوان مثال، آب‌انبار اسدالله ميرزا در زير مغازه‌اي قرارگرفته و بخش اصلي آب‌انبار امين‌الدوله را خانه‌اي اشغال کرده است.

تحليل داده‌ها

با استفاده از اطلاعات ميداني مي‌توان گفت که بيشترين توجه واقفان تهران عهد قاجار به احداث بناهاي مذهبي معطوف بوده؛ زيرا 50% از موقوفات محله بازار داراي کاربري مذهبي مي‌باشند. اين نتايج با اطلاعات مندرج در فهرست موقوفات تهران عهد قاجار که در جدول شماره 4 منعکس گرديده انطباق دارد. همان گونه در اين جدول ملاحظه مي‌گردد، اکثر بناهاي وقفي عهد قاجار با نيّت مذهبي احداث گرديده بودند. اگرچه مطابق فهرست مذکور بخش قابل توجهي از رقبات وقفي تهران در عهد قاجار را نيز واحدهاي تجاري تشکيل مي‌دادند(جدول شماره 7)، ليکن تعداد بناهاي تجاري وقفي در محله بازار تهران کاهش چشمگيري را نشان مي‌دهد که شايد بتوان آن را به تغيير در فعاليت‌هاي صنعتي و توليدي ساکنان شهر مرتبط دانست. آن گونه که در جدول شماره 7 ملاحظه مي‌شود، رقبات تجاري تهران قاجاري، با ميزان 4 / 89 درصد، بيشترين تعداد از آثار وقفي را به خود اختصاص مي‌دادند. جدول 8 نيز روشن مي‌سازد که از اين تعداد حدود 75% در محله بازار و 25% ديگر در پنج محله ديگرشهر قرار داشتند که اين آمار اهميت بازار را نسبت به ساير نقاط شهر نشان مي‌دهد(جدول شماره 8). اطلاعات جداول 1 الي 3 نيز مويد آن است که تمام بناهاي وقفي مذهبي(مساجد و امامزاده‌ها) و مدارس وقفي از عهد قاجار تا کنون، بدون تغيير کاربري، موجوديت خود را حفظ کرده‌اند. اين وضع در مورد کاروانسراها و آب‌انبارها متفاوت است و تنها سازمان فضايي 75% از اين بناها بدون تعرض باقي مانده است (نمودار 2 (در مجله وقف ميراث جاويدان)). با دخالت‌هايي که در فضاهاي کاروانسراها صورت پذيرفته، اکثر آن‌ها تا حد قابل توجهي فرم و کاربري اوليه خود را از دست داده‌اند و سه عدد نيز به‌طور کامل دچار تغيير شده‌اند و تنها نام کاروانسرا بر روي آن‌ها باقي مانده است. اين وضع در مورد آب‌انبارها بسيار بدتر است؛ زيرا تمامي آن‌ها کاربري اوليه خود را از دست داده‌اند و چهار عدد از آن‌ها به‌طور کل تخريب گشته‌اند. به‌عنوان مثال، آب‌انبار سيد اسماعيل به موزه تبديل گشته، آب‌انبار پاچنار ‌به رستوران تغيير کاربري داده و آب‌انبار حکيم(آقا محمود) به صورت زباله‌داني مورد استفاده‌اند. آب‌انبار مسجد جامع نيز در زير چاپخانه‌اي جاي گرفته و انبار کالا است. تنها شش مورد(10%) از موقوفات مطالعه شده در محله بازار تهران توسط متولي مستقل اداره مي‌شوند و مديريت ساير موقوفات کماکان برعهده سازمان اوقاف و امور خيريه قرار دارد. به‌علاوه، تقريبا نيمي(بيست و نه بنا) از موقوفات مورد مطالعه در فهرست آثار ملي ثبت نگرديده‌اند(نمودار 3 (در مجله وقف ميراث جاويدان)). در بررسي سوابق معلوم گرديد که تغيييراتي که با دخالت‌هاي بعدي در تعدادي از سازه‌هاي وقفي مورد مطالعه صورت پذيرفته، قابليت آن‌ها براي ثبت در فهرست آثار ملي را مخدوش ساخته است. به‌علاوه، با بهره‌گيري از نتايج تحقيقاتي که در زمينه وقف صورت پذيرفته مي‌توان اطلاعات شايان توجهي در خصوص نيت واقفات به‌دست آورد. همان گونه که مولف مقاله «وقف شناسي جغرافيايي شهر تهران، دوره‌هاي قاجار و پهلوي» به جمع بندي رسيده است، اگرچه بيشترين موقوفات محله بازار تهران نيز توسط مسلمانان وقف شده بودند، ليکن اقليت‌هاي ديني مانند زرتشتيان هم در اين امر خداپسندانه دخيل بوده‌اند.

نتيجه

با استفاده از اطلاعات به‌دست آمده از موقوفات محله بازار تهران مي‌توان به پرسش‌هاي تحقيق پاسخ گفته و فرضيات آن را مورد ارزيابي قرار داد. در پاسخ به پرسش مطروحه در زمينه ميزان اثرگذاري وقفي بودن بنا بر ماندگاري آن فرض بر آن بود که اين پديده اثر قطعي بر ماندگاري بنا دارد. اگرچه نتايج بررسي‌هاي آماري درستي فرضيه مذکور را به اثبات مي‌رساند، ليکن بايد پذيرفت که از دست رفتن کاربري يک بناي وقفي خود زمينه دخالت‌هاي فيزيکي در سازه و گاها تخريب آن را فراهم مي‌سازد. اين نتيجه مي‌تواند ضرورت تصميم و اقدام عاجل و موثر براي موقوفاتي نظير کاروانسرا و آب‌انبار که کاربري خود را از دست داده‌اند را مضاعف سازد. در خصوص دليل قابل ملاحظه بودن نقش حفاظتي تعدادي از موقوفات در مقايسه با برخي ديگر، آن چنان که پژوهش حاضر روشن ساخت، بناهايي که با نيت کاربري مذهبي وقف شده‌اند، نسبت به ساير بناهاي وقفي موجوديت خود را بهتر حفظ کرده‌اند. البته اين واقعيت را نيز نمي‌توان از نظر دور داشت که حتي بناهايي که به دليل تغيير کاربري دچار تخريب شده‌اند نيز تا کنون نام و جايگاه وقفي خود را از دست نداده‌اند. يقينا اين امر را مي‌توان با اثر ذاتي پديده وقف مرتبط دانست که در آن حکم شرع مقدس بر توقف در وضع موجود است. بنابراين، از آنجايي که وقف در ذات خود بر ماندگاري و بقا استوار است، واقفان بناهاي تاريخي را مي‌توان نخستين حافظان اين گونه آثار و سازمان اوقاف را مي توان اصلي‌ترين ضامن بقا و حفاظت از آن‌ها به شمار آورد. در ارتباط با سومين پرسش و فرضيه تحقيق نيز، از آنجايي که ماندگاري اجزاي تشکيل دهنده يک بافت تاريخي به بقا و دوام آن بافت خواهد انجاميد، هر عاملي نظير وقف که استمرار حيات ابنيه وقفي را تضمين نمايد را مي‌توان عامل دوام بافت تاريخي هم به شمار آورد. مع‌الوصف بايد به مديريت آثار وقفي به‌عنوان يکي از اصلي‌ترين عوامل حفاظت آن‌ها توجه نمود. شايد بتوان تشکيل شوراي عالي حفاظت از آثار تاريخي متشکل از سازمان اوقاف و امور خيريه، سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، وزارت مسکن و شهرسازي، سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، شهرداري و مرکز رسيدگي به امور مساجد را به‌عنوان راه‌کار رفع معضلات حفاظتي موقوفات تاريخي پيشنهاد نمود.

جدول 1: مشخصات و وضعيت فعلي مساجد وقفي مورد مطالعه در محله بازار تهران شماره نام مسجد موجود کاربري نحوه اداره ثبت ميراث آدرس 1 امام مي‌باشد حفظ شده امور مساجد مي‌باشد تهران، بازار، روبروي ناصر خسرو 2 ارگ مي‌باشد حفظ شده امور مساجد مي‌باشد تهران، محله ارگ، خيابان داور 3 بهبهاني مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، کوچه سرلک 4 پامنار مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، خيابان پامنار 5 جامع مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، چهار سوق بزرگ 6 حکيم (آقا محمود) مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، پامنار، کوچه مروي 7 خازن‌الملک مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار سيد ولي 8 چهار سوق بزرگ مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، چهار سوق بزرگ 9 سيد عزيزالله مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، چهار سوق کوچک 10 شيخ عبدالحسن مي‌باشد حفظ شده متولي مستقل مي‌باشد تهران، بازار، پاچنار 11 عباس‌آباد مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، عباس آباد 12 کوچه غريبان مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، کوچه غريبان 13 دانگي مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، پامنار، سه راه دانگي 14 زيد مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، جنب امامزاده زيد 15 محمدي مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، گود زنبورک خانه 16 ميرزا موسي مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهرا، بازار، بازار مسجد جامع 17 ملک آباد مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد بازار، روبرو امامزاده سيد نصرالدين 18 هف‌تن مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، بازار مسگرها 19 مروي مي‌باشد حفظ شده متولي مستقل مي‌باشد تهران، پامنار، کوچه مروي 20 نظام‌الدوله مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد خ ناصر خسرو، کوچه ناظم‌الاطبا

جدول 2: مشخصات و وضعيت فعلي امامزاده‌هاي وقفي مورد مطالعه در محله بازار تهران شماره نام امامزاده موجود کاربري نحوه اداره ثبت ميراث آدرس 1 امامزاده ابراهيم مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، داخل تکيه گود زنبورک خانه 2 امامزاده اسحاق مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، خ ناصرخسرو، کوچه خدابنده لو 3 امامزاده چهل تن مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار چهل تن، کاروانسرا چهل تن 4 امامزاده روح‌الله مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد خ باب همايون، محوطه شرکت مخابرات 5 امامزاده زيد مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، بازار زرگرها 6 سيد اسماعيل مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، چهار راه مولوي، بازار سيد اسماعيل 7 سيد نصرالدين مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، خ خيام، پايين‌تر از ايستگاه مترو 8 امامزاده سيد ولي مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، بازار سيد ولي 9 امامزاده غيبي مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، عباسي آباد، کوچه کدخدا 10 امامزاده نصرالله مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، خ باب همايون، روبروي قورخانه

جدول 3: وضعيت فعلي مدارس وقفي مورد مطالعه در محله بازار تهران شماره نام مدرسه موجود کاربري نحوه اداره ثبت ميراث آدرس 1 ايلچي کبير مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، پله نوروز خان 2 سپهسالار قديم مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، پامنار، کوچه مروي 3 شيخ عبدالحسين مي‌باشد حفظ شده متولي مستقل مي‌باشد تهران، بازار، پاچنار 4 صدر مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، ضلع شمالي مسجد امام 5 عبدالله‌خان مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، نرسيده به مسجد امام 6 فيلسوف‌الدوله مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، ضلع جنوبي امامزاده سيد اسماعيل 7 محسنيه مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد بازار، نرسيده به مسجد امام، سراي پايدار 8 محمديه مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، روبروي مسجد جامع 9 محموديه مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد بازار، چهارسوق کوچک سراي خدايي 10 مروي مي‌باشد حفظ شده متولي مستقل مي‌باشد تهران، پامنار، کوچه مروي

جدول 4: تعداد و درصد فقره‌اي از موقوفات در شهر تهران در دوره قاجار (فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 3)

دوره مذهبي/نيّت واقف آموزشي درماني امور خيريه ساير جمع کل قاجار تعداد 1189 86 17 120 55 1467 درصد 81 9 / 5 2 / 1 2 / 8 7 / 3 100

جدول 5: وضعيت فعلي کاروانسراهاي وقفي مورد مطالعه در محله بازار تهران شماره نام بنا موجود کاربري نحوه اداره ثبت ميراث آدرسدر تهران 1 اسدالله شايسته نمي‌باشد - اوقاف - نامشخص 2 چهل‌تن مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، بازار چهل تن 3 حاجي حسن کلاهدوز مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، سراي جامع محسن 4 حاجي سيد محسن مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، چهار سوق کوچک 5 حاجي عبدالوهاب مي‌باشد حفظ شده اوقاف مي باشد بازار مسگرها، روبرو حلبي فروش‌ها 6 سيد جعفر لاريجاني مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد بازار، کوچه حاج ابوالفتح، سراي محيط 7 شيخ جعفر مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار چهار سوق کوچک 8 ضراب‌خانه مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار چهار سوق بزرگ 9 محسن نمي‌باشد - اوقاف - نامشخص 10 محمدحسن تاجرتهراني نمي‌باشد - اوقاف - نامشخص 11 ميرزا صالح تهراني مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران - پامنار 12 نقارخانه مي‌باشد حفظ شده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار چهار سوق بزرگ

جدول 6: وضعيت فعلي آب‌انبارهاي وقفي مورد مطالعه در محله بازار تهران شماره نام آب‌انبار موجود کاربري نحوه اداره ثبت ميراث آدرس در تهران 1 آقا محمود (حکيم) مي‌باشد حفظ نشده اوقاف مي‌باشد تهران،پامنار، کوچه مروي 2 آب‌انبار ابوالفتح نمي‌باشد حفظ نشده اوقاف - نامشخص 3 آب‌انبار استاد عباس نمي‌باشد حفظ نشده اوقاف - نامشخص 4 آب‌انبار اسدالله ميرزا نمي‌باشد حفظ نشده اوقاف - بازار سيد ولي، سراي کاووسي 5 امين‌الدوله نمي‌باشد حفظ نشده اوقاف - تهران، بازار، کوچه غريبان 6 آب‌انبار پاچنار مي‌باشد حفظ نشده اوقاف مي‌باشد تهران، بازار، پاچنار 7 آب‌انبار سيد اسماعيل مي‌باشد حفظ نشده اوقاف مي‌باشد ضلع شرقي امامز‌اده سيد اسماعيل 8 آب‌انبار مسجد جامع مي‌باشد حفظ نشده اوقاف نمي‌باشد تهران، بازار، جنب مسجد جامع

جدول 7: تعداد و درصد انواع رقبات شهر تهران در دوره قاجار (فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 3)

دوره مذهبي/ نوع رقبه تجاري مسکوني آموزشي درماني زمين و باع قنات و حق آب پرورشگاه جمع کل قاجار تعداد 110 6802 372 18 1 297 14 0 2 / 76 درصد 4 / 1 4 / 89 9 / 4 2/0% 1% 9 / 3 % 2 / 0 % 0 100

جدول 8: تعداد و درصد توزيع فضايي رقبات شهر تهران در دوره قاجار (فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 3)

دوره/محله رقبه بازار و اطراف آن ساير محلات شهر جمع کل قاجار تعداد 5708 1904 2 / 76 درصد 75% 25% 100

فهرست منابع

1- مقاله «رشد و توسعه شهر تهران ‌در دوره ناصري (1269 - 1320هـ.ق)»، نويسنده: منصوره اتحاديه(نظام مافي)، مجله تحقيقات اسلامي، يادنامه دکتر عباس زرياب خويي، سال دهم، ‌شماره 1 و 2، صص 145-174، 1374.

2- مقاله «اينجا طهران است...»، نويسنده: منصوره اتحاديه(نظام مافي)، مجموعه مقالاتي درباره طهران 1269 - 1344هـ.ق، تهران، نشر تاريخ ايران، 1377.

3- مقاله «موقوفات تهران و تحول شهر 1269-1320ه.ق»، نويسنده: منصوره اتحاديه(نظام مافي)، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ‌تهران، سازمان اوقاف و امورخيريه، شماره 28، صص 7 - 16، 1378.

4- مقاله «نقش وقف در آبادي شهرها»، نويسنده: اشرف السادات باقري، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، تهران، سازمان اوقاف و امور خيريه، شماره 55، صص 57-66، 1385.

5- استخوان‌بندي شهر تهران، جلد دوم، مليحه حميدي و رضا سيروس صبري، تهران، انتشارات سازمان مشاور فني و مهندسي شهر تهران، 1376.

6- آمار دارالخلافه تهران، اسنادي از تاريخ اجتماعي ايران در عصر قاجار، سيروس سعدونديان، و منصوره اتحاديه (نظام مافي)، چاپ اول، تهران، نشرتاريخ ايران، 1368.

7- فضاهاي شهري در بافت‌هاي تاريخي ايران، حسين سلطان زاده، چاپ چهارم، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1389.

8- بازارهاي ايراني، حسين سلطان زاده، چاپ جهارم، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، 1380.

9- مقاله «وقف‌شناسي جغرافياي شهر تهران، دوره‌هاي قاجار و پهلوي»، نويسنده: پروانه شاه حسيني، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، سال 11، شماره 3-4، صص 117-133، 1375.

10- مدارس نظاميه و تأثيرات علمي و اجتماعي آن، نورالله کسايي، تهران، انتشارات اميرکبير، 1363.

11- مقاله «نقش وقف در توسعه کالبدي شهرهاي ايلخاني، نمونه موردي: تبريز، سلطانيه و اوجان»، حسن کريميان و بهزاد مهدي زاده، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، تهران، سازمان اوقاف و امور خيريه، شماره 86، صص 23-50، 1393.

12- «روند شکل‌يابي و توسعه مراکز آموزشي در ايران»، در کتاب «نقش علم و توسعه آموزش عالي در تحولات اجتماعي فرهنگي»، حسن کريميان، تهران، انتشارات پرسمان، 1387.

13- سيري در معماري آب‌انبارهاي يزد، غلام حسين معماريان، تهران، نشر سروش دانش، 1390.

14- دارالخلافه تهران، ناصر نجمي، چاپ اول، تهران، انتشارات اميرکبير، 1348.

15- طهران عصر ناصري، ناصر نجمي، تهران، انتشارات عطار، 1364.

16- آرشيو اداره اوقاف و امور خيريه استان تهران.

17- آرشيو سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان تهران.

پانویس

]