وقفنامه روستایی دهجلال متعلق به محمد هاشم شریف العلماء زنجانی

مؤلف:پرستو قاسمی اندرود

چکیده

وجود اسناد و مدارک و وقفنامه‌های متعدد در منطقه خمسه زنجان علی‌الخصوص در دوره صفویه و قاجار نمایانگر این واقعیت است که واقفان و خیراندیشان و علمای شیعه هرگز علی‌رغم تاملات روحی و جور و ستم روزگار، از خیرات و مبرات در جامعه خود به دور نبوده‌اند و همواره در جهت تعمیق آموزه‌های دینی و فرهنگی اسلام قدم برداشته‌اند.

یکی از خاندان‌های مذهبی و خیراندیش در ولایت خمسه، خاندان خطیبی‌های زنجان می‌باشند که از بدو ورود اسلام به ایران از حجاز وارد زنجان شده و چون به قضاوت و فقاهت و همچنین خطبه‌خوانی اشتغال داشتند به طایفه خطبه‌خوان یا خطیبی مشهور بودند و خیرات و مبرات زیادی در وقفنامه‌ها و اسناد از این خاندان برجای مانده است.

یکی از شخصیت‌های وارسته این خاندان، مرحوم آقا محمدهاشم ملقب به شریف العلماء زنجانی است که از روحانیون دوره ناصرالدین شاه در زنجان به شمار می‌رود که روستای دهجلال ملک اختصاصی خود را در سال 1322ه.ق وقف مساجد و مدارس علمی زنجان نموده است. در این نوشتار، وقفنامه مربوطه بازخوانی می‌گردد.

کلید واژه‌ها

آقا محمدهاشم شریف العلماء زنجانی، وقفنامه، روستای دهجلال، دارالسعاده زنجان (خمسه).

هو الواقف علی الضمائر و السرائر

بسم الله خیر الاسماء

1- الحمد لله الواقف علی الضمائر و النسیات والموافق عباله للخیرات الجاریات لیوم المعاد الذی امر عباده بالمساعه الی الخیراه

2- و بین لهم قوانین الصدقات و الجاریات والصلوة و السلام علی خیر خلقه اشرف و بریه محمدالمبعوث بالایات بالباهرات و علی آله المعصومین شفعاء الخلق فی العرصات

3- بعد الحمد و الصلوة بر عقول صافیه اولوالالباب محض و مستور نیست که بنجوای صریح حدیث نبوی صلی الله علیه و آله از بابت ابن آدم انقطع عمله الاثلث

4- ولد صالح یدعوله و عمل صالح ینفع به و صدقه جاریه عملی که در سرای آخرت دستگیر و فائده مند است که در این نشئه فانیه اثر آن استدامه داشته مادامیکه اثر آن

5- کردار نیکو در دار دنیا باقی است نتایج و ثمرات حسنه آن در دار آخرت عاید و واصل صاحبش خواهد گشت وافضل حسنات و اکمل خیرات و صدقات جاری مسئله شریفه

6- وقف است که در حیوة و ممات واقف ثواب و برکات آن جاری و ساری بوده و روزنامه اعمال شخص واقف بعد الارتحال و الانتقال یوما «قیومتا» ثبت و ضبط گشته ذخیره روز درماندگی او خواهد

7- شد تمهیدا در حال تحریر این ورقه شرعیه توفیقات الهیه و تأییدات ناهیا شامل جناب مستطاب حقایق و دقایق المضاب مجاهد اکتساب عمدة الاجله و الاشراف

8- الموفق الموید الحاج محمدهاشم شریف العلماء دامت توفیقاته خلف مرحمت مآب المغفور الحاج مهدی‌قلی زنجانی طاب ثراه گردیده قربة الی الله جلت عظمته و خالصا لوجه الله الکریم و طلبا لمرضاته وقف موبد صحیح شرعی

9- و حبس مخلد صریح ملی نمود تمامی و همگی مساحت ششدانگ الا یک شعیر و دو ثلث شعیر که این جزئی مساحه سابقا وقف بر حضرت سید الشهداء ارواح العالمین له الفداء بوده قریه دهجلال

10- قراء سجاسرود خمسه را با کافه توابع و ملحقات متصرفات شرعیه آن من المزارع المائیه و الدیمیه و المراتع و المعالف و القطعات و البساتین و المیاء و العیون و الانهار و الدهکده و البیوت و العمارات و محل الاکداس و الطواحین

11- و کلما یتعلق بهامن متعلقاتها باستثناء بر مزرعه قازان که در ملکیت واقف باقی است و هکذا باستثناء یک سهم از سیزده سهم از حق آبه رودخانه قریه مزبوره بعباره آخری که در سیزده شبانه روز

12- یک شبانه روز این آب را باید بقریه خمارک ملکی آنجناب بدهند که باستثناء ملکیت واقف باقیست و باستثناء سه دانگ از یک حجر طاحونه پایین و پنجدانگ از طاحونه بالا که این دو فقره

13- شرعیا تامین مجملا باستثناء این چند فقره تمامی قریه مزبوره را با تمامی متعلقات آن من دون استثناء و شیی وقف صحیح شرعی نموده بر مساجد و مدارس خمسه مرقومه در ذیل واقعه در دارالسعاده زنجان

14- مدرسه و مسجد رضوان معان المغفور آخوند ملا علی

مجتهد اعلی الله مقامه الشریف، مدرسه و مسجد رضوان مکان بالمبرور آقا سید فتح‌الله طاب ثراه، مدرسه و مسجد قدیم مقابل حمام حاجی داداش واقعه در راسته بازار، مدرسه و مسجد مشهور بحسینیه ، مدرسه و مسجد ملا محمدعلی

15- که همه ساله متولی هر زمانی که باطلاع نظار زمان خود محصول و منافع قریه مزبوره را با تمامی متعلقات آن جمع‌آوری و اخذ نموده یک عشر از تمامی محصول را بعنوان حق التولیه برای خود اخذ نماید

16- ثانیا نه عشر باقی را کائنا ماکان تنصیف کرده یک نصف را بالمناصفه صرف مدرسه و مسجد آخوند ملا علی مرحوم و آقا سید فتح‌الله مرحوم داشته نصف دیگر را صرف مدارس و مساجد دیگر نماید

17- که ذیلا نگارش مینماید اولا مقدم بر تمامی مصارف تعمیرات لازمه و ضروریه مساجد و مدارس است از قبیل آبادی آنها که کلا ام جزا کثیرا ام قلیلا محتاج تعمیرات باشند

18- و حق میراب از بابت غیره آب بحیاض مدارس تقدر لزوم نیز داخل این مسئله است و پس از تقدم داشتن تعمیرات به آنچه در حقوق هر یک از مدارس و مساجد باقی میماند یک شعیر

19- آن را بعنوان حق النظاره بناظر همان مدرسه رسانیده نه عشر دیگر را بحضرات طلاب و محصلین ساکنین در حجرات هر مدرسه برساند از قرار حجره سه نفرطلبه که هر گاه بیشتر از سه نفر در حجره ساکن باشند

20- تعیین ذوی الحقوق از آنها با خود متولی خواهد بود و بخادم مسجد و مدرسه هم بقدر سهم سه نفر از طلاب برساند تا شامل خدمات طلاب مسجد و مدرسه

21- و آب پاش صحن مدرسه گشته تغافل از شغل خود ننماید و هر گاه حجره و حجرات دیگری بعد از این زمان الی لدی زمان کان بناء و احداث شود سکنه آنها

22- نیز با اهالی حجرات حالیه مدارس بالسویه بر حق خواهند بود تمامی حضرات طلاب از طبقات عالیه و مالیه در این حق مساوی بوده احدی بر دیگری مزیت

23- نخواهد داشت و استحقاق طلاب منوط و مشروط بر این است که هر طلبه بیشتر از یک ماه در خارج مدرسه نماند و هر گاه هر سالی بدفعات از مدرسه خارج

24- شده بجایی برود در هر عودتی اقلا دو ماه تمام باید در حجره خود مقیم و مشغول بتحصیل گردد و الا مستحق چیزی نخواهد بود شرط دیگر این است که هرطلبه

25- بیشتر از ده سال مستحق نبوده هر گاه برآید بر این مدت بخواهد درمدرسه بماند از موقوف علیهم خارج و مستثنی خواهد بود و تولیت وقف را

26- مادام الحیوة برای خود قرار داده و بعد الوفات برای جناب فضایل و معارف اکتساب العلام آقا میرزا محمود ایده الله تعالی فرزند ارجمند برادر محترم خود جناب عمدة الحاج و الاعیان

27- الحاج محمد طاهر ایده الله مشروط بر اینکه واقف موفق در حال حیوة خود قادر بر تغییر و تبدیل متولی ثانی بوده هر گاه نخواهد تغییر بدهد در امر خود مختار باشد

28- و متولی ثانی نیز مختار است در اینکه تولیت وقف را بعد از خود به یکی از اهل صلاح و تقوی چه از اولاد خود و چه از دیگری تفویض داشته سند تولیت او را

29- محکم نماید و نظاره وقف را به ائمه جماعت مساجد خمسه مرقومه در فوق واگذار نموده که امام جماعت هر مسجدی نسبت بسهم همان مسجد و مدرسه ناظر بوده

30- حق النظاره از سهمی آن مسجد باید شرعا به او برسد مشروط بر اینکه نظارت شخص امام مقرون برضا و میل متولی باشند و هر گاه بواسطه حوادثات

31- زمانه خدای نخواسته در برهه‌ای از ازمنه که یکی از مساجد مرقومه معطله از انعقاد جماعت گردد مادام التعطیل حق النظاره هم در جزو حقوق طلاب

32- محسوب بوده باید به طلاب داده شود از قرار مرقومات و مندرج این ورقه شرعیه صیغه واقف ابدی مشتمله علی الاشرایط والارکان صدور جریان

33- پذیرفته در همان مجلس عمل بوقف نیز حاصل گردید وقفا صحیحا شرعیا ابدیا بحیث الابتاع ولد یرتهن فمن بدله بعد ما سمعه فعلیه اله

34- و رسله و انبیائه و الناس اجمعین فکان ذالک فی الخامس و العشرین من شهر شوال المکرم من شهور سنه هزار و سیصد و بیست و دو هجری علی الاهاجر الاف التحیة و الثناء 1322

هامش

هامش این سند که یک سال بعد از فوت مرحوم آقا محمدهاشم شریف العلماء توسط برادرش حاج محمدطاهر مکتوب شده، در ادامه می‌آید. هو الله

1- بسم الله و الحمد کما ینبغی و بنعمته هم الصالحات

2- و برحمته اکمل الصدقات الجاریات و الصلوة علی محمد و ائمه اولیاء النعمو القائدین

3- الی الدرجات العالیات ان الدین کما شرع و ان و الاسلام کما وصف و ان الکتاب کما انزل و ان الله هو الحق

4- مبین بعد از سپاس خداوند جل جلاله و صلوة و آل طاهرین سلام الله علیه و علیهم اجمعین توضیح می‌شود که داعی بر این تبیل نبیل این است که چون واقف مرحوم

5- مغفور له باین اجر جزیل اقدام نموده بود و بعد از اجراء صیغه وقف و تحسین صل و تسبیل منفعت و اعترافات متعدده ولو نشاندن وقفنامه محترم بزمان فعله عمل

6- و قبض و اقباض از جهت آنکه در جهات عامه تفضیل حاکم و در قبیله منتشره که هر دو ملحوظ گردیده بقیض قیم منصوب برساند و شروع در کار بنماید مهلت نداده اگر چه به جهت احتیاط معنی فی الجمله

7- عمل و اقدامی نموده بود مع ذلک جناب اشرف الحاج المعتمدین و الاعیان عمدة الاعز الحاج محمدطاهر که برادر واقف و وراث حقیقی آن مرحوم بود نظر به حسن نیت اولیه شجره مثمره قصد بر این

8- صدقه جاریه تکمیلا للخیر بالخیر درجاة للثواب و ابتقاء الرضوان و احتیاطا نماید به الخیل و النقصان- عضد خیر السابق الی الخیرات و الاحسان

9- به اجراء صیغه وقف این مساحات مفصله بر جهت مزبوره مفصله مساجد خمسه و طایفه طلبه علوم دینیه که صلاحیت سکنای مدارس ما بعد مساجد دارند نموده

10- و شروط معتبره را احتیاطا اعاده نموده بتحصیل اذن در قبض از جهت مساجد و منصب قیم و متولی که قابض از جناب موقوف علیهم باشد

11- اقباض بجا آورده- با نیت خالصه و قصد تقرب الی الله بی اجمال و اهمال و اغفال در شروط مزبوره و دقایق مسطوره و بی تعبیر و تبدیل و همه را مکمل و متمم

12- و منظم داشته و روح واقف مرحوم برادر بلاعقب خود از این غیرت دینیه و فتوت اسلامیه شاد نموده و هم برای خود احسان دائمی و ذکر

13- ولدین تحصیل نموده و این باقیات صالحات را در مقابل مقصات اعمال و منفعیات اعمار حصن حصین قرارداد ثم الحمد الذی

14- فی عطائه خلف من ینع غیره و لیس فی منه خلف من عطائه غیره و الصلوة علی خیر خلقه و اشرف بر علیه و آله الطاهرین و الدین

15- بهم تمت النعمه فی الدنیا و الاخرة و حرر ذلک فی تاسع شهر رجب المرجب من شهور

16- یکهزار و سیصد و بیست و سه هجری سنه 1323

بسم الله و بنوره اهدیتنا و الحمد لله کما هو اهله قد ثم الامر اولا «و اخرا» مجریان صیغه الوقف و رعایه مایلزم و عاثیه کما فی الهامش و الله یقبله الصدقات و یرفع الدرجات و برحمته تتم الصالحات و حرر فی 9 تاسع شهر رمضان من شهور سنه1323، مهر بیضی شکل با قلم ثلث، ابوالمکارم الموسوی (از روحانیون برشجسته زنجان و فرزند ابوالقاسم مجتهد میرزایی) - بسم الله تعالی، قد جرت صیغه الوقف الانور علی الفاضل المرقومه وکاله عن الوقف المعظم طاب ثراه و وقف العمل به لدی الاحقر فی الحاوی و العشرین من شهر شوال المعظم من شهور 1323 الاصلاح عن الاقل عبدالرحیم، مهر بیضی شکل به خط ثلث، الواثق بالله عبدالرحیم (میرزا عبدالرحیم مجتهد از خاندان فقاهتی‌های زنجان که در دوره قاجار از مهم‌ترین مراجع عظام منطقه خمسه به شمار می‌رفت و در سال 1327 ه.ش در زنجان فوت نموده و در مقبره میرزایی‌ها دفن گردید.) سجع مهر مرحوم آقا محمدهاشم شریف العلماء (با تشکر فراوان از جناب آقای بهمن خطیبی که سند را در اختیار اینجانب قرار دادند.) به ترتیب از سمت راست: 1. شناخته نشد، 2. آقا محمدهاشم شریف العلماء زنجانی، 3. سید ابوطالب شریعت‌مدار صفوی، 4. حاج معین التجار زنجانی، 5. حاج محمدطاهر برادر شریف العلماء