وقفنامه های سنگی زنجان در عهد قاجار

مؤلف: پرستو قاسمی اندرود کارشناسی ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان زنجان

چکيده

سنگ نوشته‌هاي تاريخي از جمله ميراث مکتوب جوامع بشري‌اند که با توجه به مقاوم بودن جنس آن نسبت به ساير آثار نوشته شده، سالم و ملموس‌تر به‌دست ما و نسل‌هاي آينده مي‌رسند. اين ميراث گران‌قدر در اثر عوامل طبيعي و انساني در معرض تخريب و نابودي قرار دارند. از اين رو، بررسي و مطالعه و مستندسازي آن‌ها کاري ارزشمند و درخور توجه خواهد بود. از جمله عناصر مهم در شهرهاي قديمي ايران بازارها به عنوان مهم‌ترين عنصر اقتصادي مي‌باشند که سنت حسنه وقف در شکل‌گيري مجموعه‌هاي آن از قبيل مساجد، سراها، حمام‌ها و کاروانسراها نقش اساسي داشته است. در بازارهاي قديمي که به عنوان بخش تپنده اقتصادي شهرها محسوب مي‌شوند نمونه آثار ارزشمندي برجاي مانده است که هر کدام در شناساندن هنرمندان، واقفان و بانيان اين اماکن عام‌المنفعه نقش اساسي دارند. در اين مقاله سعي گرديده با نگاهي تخصصي به وقفنامه‌هاي سنگي، نمونه‌هاي باقيمانده از اين آثار ارزشمند در زنجان معرفي گردند. کليد واژه‌ها: کتيبه سنگي، وقفنامه سنگي، بناهاي تاريخي، بازار، قاجار، زنجان.

وقفنامه‌هاي سنگي

حجاري و کنده‌کاري بر سنگ و صخره يکي از روش‌هاي بسيار ديرينه است که انسان در بيان افکار و انديشه‌ها، هنر و قوانين و قدرت‌نمايي‌هايش به‌کار برده است. بوم سنگ براي مقاصد هنري، انتقال مفاهيم و ثبت وقايع تاريخي نيازمند صرف وقت بيشتر و کار سنگين‌تر بوده است. با توجه به اين که به‌کارگيري هرگونه نوشته اعم از تصويري و الفبايي به منظور انتقال پيام مشخصي با شيوه‌هاي برجسته، کنده و همسطح بر روي سنگ کتيبه خوانده مي‌شود لذا سنگ نوشته‌هاي تاريخي را مي‌توان در بخش‌هاي سنگ فرمان، سنگ وقف، سنگ يادبود، سنگ محراب و سنگ مزار تقسيم کرد. در اين راستا با توجه به موضوع مقاله، وقفنامه‌هاي سنگي مورد بحث و مطالعه قرار مي‌گيرند. مطالعه وقفنامه‌هاي سنگي با توجه به ماهيت سنگ و ساختار آن در حفظ اسرار تاريخ از ديگر وقفنامه‌ها متمايز و سالم‌ترند. با توجه به اين که در اغلب وقفنامه‌ها هدف و انگيزه مذهبي واقف رضايت و خوشنودي خداوند و تقرب به او و طلب عفو و بخشش است لذا واقفان به حفظ و نگهداري سالم کتيبه‌هاي سنگي تأکيد بسيار داشته‌اند.که نمونه‌اي از متن در پايان کتيبه‌هاي سنگي اين است: «... خلاف کننده به لعنت خدا و رسول گرفتار شوند...» اغلب وقفنامه‌هاي سنگي ساده مي‌باشد ولي در برخي از آن‌ها نقوش گياهي و اسليمي،گل‌هاي چهارپر و... در بين نوشته‌ها به عنوان تزيين و پرکننده سطح ديده مي‌شود. در اکثر وقفنامه‌ها کتيبه‌ها حالت برجستگي دارند.

محل نصب وقفنامه‌هاي سنگي

انگيزه انتخاب محل نصب وقفنامه‌هاي سنگي در بناهاي مذهبي و غير مذهبي يکسان است و آن اين است که اين آثار از گزند حوادث مصون بمانند. همچنين در برابر نظر و ديد همه مردم قرار بگيرند که بيشتر در ورودي مساجد، بازارها و به‌طورکلي بالاي ورودي بناهاي عام‌المنفعه نصب مي‌شد.

متن وقفنامه‌هاي سنگي

بيشتر محتواي کتيبه‌ها دربردارنده انگيزه واقف، علت وقف، موضوع وقف، تاريخ و گاه به آيات قراني و احاديث نبوي متبرک شده است. عبارات هم به دو شيوه عربي و فارسي است. در نوشته‌هاي آغازين بيشتر آيات قرآني و يا از عبارات هوالواقف، هوالواقف علي السرائر والضماير، وقف موبد و حبس مخلد نمود کتابت مي‌شد. پس از آن موارد درآمد و عوايد حاصله از وقف در جاهايي که واقف نيت کرده استفاده مي‌شد. همين طور موضوع توليت هم در اکثر وقفنامه‌ها ديده شده که اول به واقف و بعد از وفات به اولاد ذکور مي‌رسيد. در مطالب پاييني آيه‌اي با مضمون جلوگيري از تخريب وقفنامه مانند: آيه 181 سوره بقره «فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَي الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» يا اين که از عبارات فارسي مانند: «خراب کننده اين اثر به لعن خدا و رسول گرفتار آيد» استفاده مي‌کردند. در واقع نفرين و توسل و استفاده از آيات قرآني يکي از عوامل مهم براي سالم ماندن از حوادث روزگار و يا تخريب انساني است.

موقعيت جغرافيايي استان زنجان

استان زنجان در شمال غرب ايران واقع و از 7 شهرستان به نام‌هاي زنجان، ابهر، خرمدره، طارم، خدابنده، ايجرود و ماهنشان تشکيل شده و با 7 استان مرز مشترک دارد. اين منطقه يک واحد نيمه مستقل جغرافيايي است که با وجود رودخانه قزل اوزن ايجاد گرديده و فلات آذربايجان را با شيب ملايمي به دشت قزوين مرتبط مي‌سازد.

وقفنامه‌هاي سنگي زنجان

>وقفنامه شماره 1 در مسجد ميرزايي زنجان >وقفنامه شماره 2 در مسجد آقا کاظم زنجان

وقفنامه شماره 1 در مسجد ميرزايي زنجان

مسجد ميرزايي قديمي‌ترين بناي مذهبي پابرجا در سطح شهر زنجان مي‌باشد که در مجموعه بازار پايين قرار دارد و احتمالاً در حدّ فاصل اواخر دوران صفويه تا اوايل دوران قاجار احداث شده است. مسجد ميرزايي از دو بخش تشکيل گرديده است. بخش نخست معروف به شبستان قديم است که به فاصله يک رقبه از دکان‌هاي بازار قرار گرفته و خود داراي يک واحد شبستان و حياط مي‌باشد. شبستان قديم از 15 چشمه طاق و تويزه پوشانيده شده و طاق‌هاي آن از نوع پنج او هفت کند و خوابيده است که اين روش موجبات زيبايي هر چه بيشتر شبستان را فراهم نموده است. محراب در راستاي قبله با خالي نمودن قسمتي از جرز جنوبي ايجاد شده و در طرفين آن درِ ورودي از حياط قرار گرفته که هم اکنون با بالا آمدن سطح حياط به پنجره تبديل شده است. کاشي‌کاري محراب مرمت گرديده و از فرم تزييناتي خود خارج شده است. در اين محراب يک واحد کاشي چهارگوش ديده مي‌شود که به اواخر دوران صفويه تا قبل از دوران قاجار نسبت داده مي‌شود. بخش دوم مسجد جديد است و در سبک کلي، تقليد ناقصي از مساجد به شيوه چهار ايواني است و در آن عناصر لازم در مساجد چهار ايواني از جمله صحن مرکزي، ايوان‌هاي چهارگانه، حجره‌هاي طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد. گرداگرد صحن مرکزي مسجد را حجره‌ها و ايوان‌هاي چهارگانه به طور قرينه پوشانيده است. جمعاً 14 واحد حجره در سه طرف صحن مستقر شده و سقف حجرات با استفاده از طاق‌هاي نوع کليل به سبک آذربايجاني پوشانيده شده است. اين مسجد توسط ميرزا ابوالقاسم مجتهد از خاندان ميرزايي‌هاي زنجان ساخته و بعدها توسط فرزندان ذکور اين مسجد محل انجام فرايض ديني و مذهبي بود. ميرزا ابوالقاسم مجتهد متوفي به سال 1292 هـ.ق از مجتهدين زمان خود بود. اين مسجد به چهار محرابه مشهور است. در سردر مسجد در بالاي ورودي تاريخ 1282 هـ.ق ديده مي‌شود. اين سنگ نوشته در اندازه 55 × 73 سانتي‌متر در بالاي ورودي مسجد نصب شده و کتيبه آن به خط نستعليق در 5 سطر ديده مي‌شود. با توجه به اين که در اين اثر، تاريخ ديده نمي‌شود سبک هنري سنگ نوشته و دوره تاريخي مسجد را با نظر قاطع دوره قاجار دانست.

>متن سنگ نوشته

متن سنگ نوشته

سطر1/ هوالوافي و السرائر

سطر2/ شخصي در نماز دو قطعه زمين مزرعه و يک قطعه زمين

سطر3/ باغ در تحت نهر قاسم آباد و دو قطعه زمين مزرعه در

سطر4/ تحت نهر دولايار چنانچه در حدنامه مذکور است اين پنج قطعه زمين وقف

سطر5/ مدرسه است به جهته تعمير مسجد و حجره است و هرکه باشد در تصرف و لعنت ابد بود و ترا حق و وقفنامه شماره 2 در مسجد آقا کاظم زنجان موقعيت مسجد: مسجد آقا کاظم در خيابان سعدي جنوبي زنجان در بافت قديمي شهر قرار داشته و به شماره 30304 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است. باني مسجد: عالم زاهد آقا کاظم بن حاج محمد علي در سال 1280 هـ.ق (دوره ناصرالدين شاه قاجار) در شهر زنگان متولد شد و طبق رسم آن زمان براي تکميل معلومات ديني راهي نجف اشرف شد و از درس علامه حاج ميرزا حسين خليلي تهراني استفاده برد و بعد به زنجان برگشت. وي فردي مفيد و مرجع بود و اهالي متدين محل و بازار در سال 1310 هـ.ق يک مدرسه بر اساس متن سنگ نوشته مسجد به نام مدرسه کاظميه و مسجدي با نام مسجد آقا کاظم بنا نهادند تا ضمن تعليم طلاب به ترويج نماز جماعت نيز بپردازد. وي در سال 1322 هـ.ق پس از 42 سال و به‌قولي 60 سال در زنگان درگذشت. سنگ نوشته مسجد آقا کاظم: اين سنگ نوشته دربالاي محراب به خط نستعليق در سنگ مرمر در اندازه 36 × 40 سانتي‌متر ديده مي‌شود و موضوع متن آن وقف است و کتيبه‌هاي آن در 7 سطر و يک کتيبه هم در حاشيه سمت راست دارد.

کتيبه وقف در بالاي محراب مسجد آقا کاظم

متن سنگ نوشته:

سطر1/ مرحوم حاجي ملاعلي

سطر2/ وقف نمود حاجي محمد توتون فروش ششدانگ

سطر3/ دکان خارج از مدرسه کاظميه و توليتش

سطر4/ به جناب مستطاب شريعتمدار آقا کاظم

سطر5/ سلمه الله تعالي رئيس مدرسه

سطر6/ و اضافه مخارج را به طلاب صرف شود

سطر7/ و صيغه عمل بوقف شد سنه 1318 کتيبه حاشيه سمت راست: شرقيا دکان حسن، غربيا دکان محمد علي، جنوبيا سراي حاجي ابراهيم، شماليا راسته بازار

جدول سنگ نوشته‌هاي وقفي زنجان

نوع خط جنس دوره تاريخي قدمت محل نصب نام بنا رديف نستعليق رسوبي ندارد ولي بنا قاجار است قاجار بالاي ورودي بنا مسجد ميرزايي 1 نستعليق مرمر مظفرالدين شاه 1318هـ.ق بالاي محراب مسجد آقا کاظم 2

نتيجه‌گيري

1- درطي پروژه بررسي و مطالعه از سنگ نوشته‌هاي دوران اسلامي استان زنجان که توسط نگارنده انجام شده است، 18 سنگ نوشته يادبود با موضوعات مختلف شناسايي شدند که قديمي‌ترين آن به دوره سلجوقي برمي‌گردد. از اين تعداد 2 نمونه با موضوع وقف بودند که در اين مقاله معرفي شدند.

2- هردو وقفنامه‌ سنگي در شهر زنجان هستند.

3- هردو وقفنامه‌ سنگي درمساجد نصب بودند.

3- هردو نمونه مربوط به دوره قاجار بودند.

4- نقوش در هيچ کدام از نمونه‌ها ديده نشد و فقط متن کتيبه، کل سنگ را پوشانده است.

5- در هر دو نمونه کتيبه سنگي در بلندي نصب شده و به همين علت سالم مانده‌اند.

6- نوع خط در هر دو نمونه نستعليق است.

منابع

1- بررسي و مطالعه سنگ نوشته‌هاي دوره اسلامي استان زنجان، پرستو قاسمي اندرود، پايان‌نامه کارشناسي ارشد باستان شناسي، دانشگاه آزاد ابهر، (1390).

2- شرح زندگاني دانشمندان و روات رجال لشگري و کشوري استان زنجان، کريم نيرومند، نشر عود، تهران، (1385).