وقف سایبری

مهدی اثنی عشران

چکيده

وقف سايبري که از آن به وقف نوين تعبير مي شود، شامل موقوفه هايي است که با کامپيوتر و اينترنت پيوستگي دارند و وقف نرم افزار، وب‌سايت و پرتال از اين نمونه است. موقوفه هاي نوين افزون بر بازگشايي افق هاي جديد، مي تواند از عنصر ناکارآمدي که به مرور زمان دامن برخي از موقوفه هاي قديمي را مي گيرد به دور باشد و نيز بر ارزش مادي و معنوي موقوفه بيفزايد. مقاله ي حاضر مي‌کوشد مشکلاتي را که نظام اسلامي در حوزه ي نرم‌افزاري با آنها روبه‌روست تشريح نموده، راه حل‌هايي براي آنها ارائه نمايد. به نظر پژوهش حاضر، کليد حل اين مشکلات در گسترش وقف سايبري است، و از اين رو خواهد کوشيد در ادامه به بررسي مباني حقوقي و فقهي اين گونه وقف بپردازد. مهم‌ترين پرسشي که درباره ي وقف سايبري مطرح مي‌شود اين است که در وقف، مال بايد عينيت داشته باشد؛ اما آيا مي‌توان وب‌گاه‌ها و فضاهاي سايبري را بهره‌مند از حداقلي از عينيت دانست که اين شرط را محقق کنند؟ مقاله ي حاضر مدعي است که چنين عينيتي وجود دارد؛ و لذا وقف سايبري نيز مجاز است. جهت تحکيم نتايج اين مقاله، نگارنده از برخي مراجع تقليد استفتاء کرده است که نتيجه ي اين استفتائات، مؤيد نتايج مقاله است. کليد واژه وقف نوين، دنياي مجازي، موقوفه‌هاي مجازي، موقوفه‌هاي سايبري.

مقدمه

در اين باره که وقف چيست مي‌توان فراوان سخن گفت؛ چنان که گفته‌اند، اما اين مقاله مي‌خواهد به پرسشي تازه بپردازد. آن پرسش در کلي‌ترين صورت‌بندي از اين قرار است که آنچه وقف مي‌شود، بسته به نيازهاي عمومي، در دوره‌هاي مختلف متفاوت است؛ در دوره ي حاضر نيازهاي عمومي تازه‌اي به وجود آمده است که عملاً ناشي از پيشرفت فناوري هستند. بنابراين مي‌توان شاخه‌هاي نوظهوري از وقف داشت که هم نيازهاي عمومي تازه را پاسخ گويد، و هم رضاي خداوند را با خود به همراه داشته باشد. در زمان گذشته واقفان براي انجام کاري خداپسندانه و براي دست يابي مردم به آب آشاميدني سالم آب‌ انبار وقف مي کردند؛ بي‌ترديد اين اقدام ايشان طبق نيازهاي روز صورت مي‌گرفت و بسيار مفيد بود، اما در عصر حاضر اين نياز تغيير يافته است و خود را به شکل ديگري نشان مي دهد. با پيشرفت تکنولوژي و نزديک شدن انسان ها به يکديگر که از آن به دهکده ي جهاني تعبير مي-شود، ضرورت اقتضا مي کند که کارکرد مؤلفه هاي ديني نيز مطابق با زمان تغيير يابد و از اين قافله عقب نماند. بر کسي پوشيده نيست که امروزه نرم افزار و اينترنت نقشي مهم در زندگي انسان ها ايفا مي کنند و کسي نمي تواند خود را از آنها بي نياز بداند. استفاده از نرم افزار و اينترنت افزون بر تسهيل و تسريع امور انساني، به ما امکان مي دهد که جايگزين‌هاي متفاوتي از آنچه تاکنون مي شناخته ايم داشته باشيم. براي مثال، هر چند از نفوذ کتاب هيچ گاه کاسته نمي شود، اما کسي نيست که نداند با توليد نرم افزارهاي گوناگون، فرآيند پژوهش تا چه حد براي محققان ساده تر شده است. از سوي ديگر فضاي اينترنت چنان گسترده است که وقتي انسان با آن مواجه مي شود، گويي در يک دنياي جديد وارد شده است؛ از اين رو مي‌طلبد که به اين فضاهاي جديد بيش از پيش توجه شود. در اين مقاله تلاش خواهيم کرد با توجه به آنچه گفته شد افق جديدي را در برابر مسأله ي وقف ترسيم نماييم تا شايد جهت-گيري هاي واقفان علاوه بر فضاي سنتي، به اين سو نيز متمايل شود. هدف از نگارش اين مقاله، بررسي راهکارهاي جديد موجود براي گسترش مذهب و تبليغ دين در فضاي سايبري و موقوفه‌هاي نرم‌افزاري است.

کليات

>معناي وقف در لغت و اصطلاح >معناي سايبر و فضاي سايبري معناي وقف در لغت و اصطلاح وَقْف واژه‌اي عربي است که چنان‌که راغب اصفهاني در مفردات مي‌نويسد به معني ايستادن و توقف به کار مي‌رود؛ توقفي که به طور ايستاده صورت بگيرد؛ چنان که ابن‌منظور مي‌نويسد : وقوف ضد جلوس است؛ و البته به معناي اقامت نيز به کار مي‌رود ، اما از آن رو که، کلمه ي وقف در واژگان اسلامي نيز به کار رفته، در پيوند با سرچشمه ي هستي، معني خواهد شد؛ از اين رو راغب اصفهاني عبارت »وقفتُ الدّار« را نه به معناي کلي ياد شده، بلکه به وقف نمودن خانه در راه خدا برمي‌گرداند . بنابراين مي‌توان چنين گفت که مقصود از وقف در اديان الهي به ويژه دين اسلام، به معني هر چيزي است که در راه خدا و به قصد تحصيل رضايت و خشنودي او وقف شود. وقف از جمله موضوعات مهم فقهي است که در همه ي کُتب فقهي فصلي مستقل را به خود اختصاص داده است. وقف در اين معناي اصطلاحي، چنان که طريحي توضيح داده است ،

در احاديث بر مالي اطلاق شده است که اصل آن باقي باشد و از منافع آن استفاده شود. محقق حلي در سده ي هفتم هجري قمري، شايد مهم‌ترين توضيح را در زمينه ي معناي اصطلاحي وقف ارائه داده باشد؛ وي مي‌نويسد: »الوقف تحبيس الاصل و تسبيل المنفعه« ؛ که همين توضيح عيناً در متن ماده پنجاه و پنجم قانون مدني ايران مندرج است، البته فقهاي متأخر به جاي تسبيل از واژه ي اطلاق استفاده کرده‌اند .

معناي سايبر و فضاي سايبري

سايبر، واژه‌اي انگليسي است که از ريشه ي يوناني استخراج شده است. ريشه ي يوناني اين کلمه، فعل ??????? مي‌باشد که در زبان يوناني به معاني راندن و حکومت کردن به کار مي‌رفته است ، اما اين معنا در مفهوم سايبر به معناي کنوني آن مندرج نيست. در مقاله ي حاضر، اين واژه را عيناً به همان شکل انگليسي در متن به کار مي‌بريم و از ترجمه ي آن مي‌پرهيزيم؛ چرا که با توجه به گستردگي مفهوم سايبر و اطلاق آن به تمام افعال و اقدامات انجام‌شده در محيط شبکه‌هاي بين المللي از جمله اينترنت، و بي‌شمار بودن مصاديق سايبر، نيز ديدگاه متخصصان و دانشمندان صاحب‌نام اين رشته، يافتن لغت معادل يا ترجمه ي آن به زبان‌هاي ديگر، به دليل مفهوم لغوي اين واژه در سطح بين المللي، مجاز نيست

؛ چرا که ممکن است دايره ي شمول و مفهوم آن را محدود کند؛ در نتيجه برگردان آن به فارسي ابهام داشته باشد. اين واژه در کاربرد اصلي اش، پيشوندي است که به لغات ديگر متصل مي شود تا مفهوم کامپيوتري يا اينترنتي به آنها بدهد، مانند »Cyberlaw« )نکات حقوقي در ارتباط با اينترنت يا از طريق آن(، و »Cyberspace« )جهان مجازيِ هم‌زمان(. اين پيشوند از کلمه ي »Cybernetics« گرفته شده که به معناي مطالعه درباره ي سازوکارهاي مورد استفاده در کنترل و مرتب سازي سيستم هاي پيچيده ي انساني يا ماشيني است. به اين ترتيب به نظر مي‌رسد که اين واژه در کلي‌ترين معني مي‌تواند به »مَجازي« يا »مصنوعي« ترجمه شود. فضاي سايبر در معني به مجموعه‌هايي از ارتباطات دروني انسان‌ها از طريق کامپيوتر و مسائل مخابراتي بدون در نظر گرفتن جغرافياي فيزيکي گفته مي‌شود. فضاي سايبر را نمي‌توان تنها يک »شاهراه اطلاعاتي« ساده دانست؛ زيرا کلمه ي »مجازي« در اينجا به معناي خيال‌بافي و دور بودن از حقيقت نيست، بلکه نوعي معناي حقيقي را در بر دارد. تجربه ي ذهني ما در فضاي مجازي، با تجربه ي ذهني ما زماني که بي هيچ هدف و ارزشي خيال‌بافي مي‌کنيم کاملاً متفاوت است. اين فضاي مجازي مرزهاي بين واقعيت‌هاي آگاهانه و ناآگاهانه را به هم نزديک ساخته، مي تواند درباره معناي »واقعيت« چيزهايي به ما بگويد. مارشال مک‌لوهان پژوهشگر برجسته ي سده ي بيستم در اثر مهم خود با عنوان »درک رسانه: پيشرفت‌هاي انسان«  نکته‌اي مهم را دريافت. به نظر او در عصر جديد و با گسترش سطح ارتباطات جهاني، گسترش و نفوذ يک فرهنگ بيشتر از آن که به محتواي آن وابسته باشد، به رسانه‏ها و ابزارهايي مربوط مي‌شود که آن فرهنگ را اشاعه مي‌دهند. به اين ترتيب اصل تعيين‌کننده ي فرهنگ ما نه محتواي آن، بلکه نقش رسانه‏اي است که فرهنگ از طريق آن منتقل مي‏شود. بي‌ترديد در دوره ي حاضر قدرتمندترين ابزار اشاعه ي فرهنگ، شبکه ي وسيع اينترنت است ؛ لذا فرهنگي که به دنبال گسترش و توسعه ي خود در سطوح بين المللي باشد، به تسلط به اين رسانه و تبليغ از طريق آن نياز خواهد داشت. تبليغ دين در فضاي سايبر مانند انواع ديگر تبليغ‌ها مثل تبليغ چهره‌ به‌ چهره، تبليغ منبري و … ويژگي‌ها، بايدها و نبايدها و همچنين فرصت‌ها و محدوديت‌هاي خاص خود را دارد که به تنوع محيط‌هاي مختلف مثل جوامع مجازي، سايت، وبلاگ، چت، سخنراني اينترنتي، در برخي موارد متفاوت است. بيان مسأله و شرح مشکلات موجود نگارنده شايد با اين برداشت موافق نباشد که فرهنگ امروزه هويت خود را بر اساس داد و ستد با محيط اطراف کسب مي‌کند، اما دست‌کم با اين برداشت توافق دارد که ماندگاري يک انديشه و فرهنگ در گرو حضور آن در محيط و مبادله ي فرهنگي با ديگر فرهنگ‌هاي موازي است. اگر يک فرهنگ با فرهنگ‌هاي ديگر تماس دائمي و داد و ستد انتقادي مستمر نداشته باشد، به زودي از ميان خواهد رفت. مشکلاتي که جامعه ي اسلامي در حوزه ي نرم‌افزاري با آنها رو به روست، بسيار متعدد است. اين مقاله خواهد کوشيد تا حدود امکان، اين مشکلات را مورد اشاره قرار دهد؛ هر چند دشوار بتوان ادعا کرد که احصاء و برشمردن تمامي اين مشکلات در يک مقاله امکان‌پذير باشد. اين مشکلات عبارت است از:

1. هزينه ي توليد و خريد کتاب از حد توانايي دانشجويان و طلبه‌ها و برخي از پژوهشگران که از حمايت‌هاي مالي بهره‌مند نيستند خارج است و ايشان به اين منابع به سادگي دسترسي پيدا نمي‌کنند.

2. وب‌سايت‌هاي اينترنتي که محصولات مخرّب خود را به‌رايگان در اختيار کاربران قرار مي‌دهند. اين وب‌سايت‌ها که توليدکننده ي محتواي پورنوگرافي يا خشونت‌آميز هستند، ذهن کاربران خود را در کشورهاي جهان سوم تخريب مي‌کنند.

3. دسترسي به منابع مذهبي، فقهي، فلسفي و علمي به زبان‌هاي فارسي و عربي در شبکه ي اينترنت بسيار دشوار است، در حالي که اين گونه منابع به زبان‌هاي اروپايي، در سطحي وسيع و به‌رايگان قابل دانلود هستند. پژوهشگري که با زبان‌هاي اروپايي آشنا باشد، به راحتي مي‌تواند هر کتابي و منتشرشده در هر تاريخي را به سادگي و به‌رايگان از شبکه ي اينترنت دانلود نمايد، اما اين امکان براي پژوهشگر مسلط به زبان‌هاي فارسي و عربي وجود ندارد. اگر اين امکان گسترش يابد، کيفيت توليدات علمي و فرهنگي نيز افزايش خواهند يافت.

4. نرم‌افزارهايي وجود دارند که برخي منابع عمده ي اسلامي را به زبان‌هاي فارسي و عربي به مخاطب خود ارائه مي‌دهند، اما استفاده از اين نرم‌افزارها به طور گسترده اتفاق نيفتاده و بهاي مادي اين نرم‌افزارها، تهيه ي آنها را براي گروه مهمي از بدنه ي فرهنگي جامعه دشوار ساخته است. يا در موارد ديگري، به دليل ضعف در برنامه‌نويسي، براي نصب يا حذف نرم‌افزار در دستگاه مشکلاتي به وجود مي‌آيد که کاربر را گرفتار دردسر مي‌کند.

5. تبليغ در اينترنت با مشکلاتي نيز همراه است؛ مثلاً مشکل عمده‌اي که گسترش دين در اينترنت دارد عدم ‌آشنايي افراد با نرم‌افزارها، نبود امکانات لازم، سرعت پايين اينترنت و مواردي از اين قبيل است. دکتر سعيدرضا عاملي، مدرس و پژوهشگر حوزه‌هاي ارتباطات، دنياي مجازي و جهاني شدن، درباره ي اين مشکل مي‌گويد: »شايد تلقي ما از دين تلقي درستي نيست. ما اگر جامعيت دين را درست بشناسيم آنگاه در بازنمايي دچار مشکل نمي‌شويم. جامع بودن دين است که مي‌تواند اثرگذار باشد. فضاي مجازي هم در درجه ي اول اين فهم صحيح ديني را مي‌خواهد. براي مثال، چقدر از فضاي مجازي ما درگير کار »کمپيني« است. کمپين کردن يعني اينکه گروهي براي انجام يک خير و جلوگيري از يک شرّ، همفکر و هم‌داستان مي‌شوند. وقتي يک کمپين براي جلوگيري از تخريب محيط زيست، يا حمايت از خانواده‌هاي بي‌سرپرست، براي حفظ عنوان خليج‌فارس، يا براي حمايت از يتيمان و ... تشکيل مي‌شود، چرا کمپيني براي ترويج دين در فضاي مجازي وجود نداشته باشد؟! يکي ديگر از اين عوامل مي‌تواند عدم آشنايي نهادها با فضاي وب و سواد رسانه ي وب باشد. مشکل فقط در فضاي دين نيست. مهم‌ترين ضعفي که تمام وب‌سايت‌هاي ما دارند، نبود عنصر تعامل در آنهاست. يعني اصلاً نمي‌دانند که اين وب‌سايت فقط يک طلق شيشه‌اي نيست که رويش کليک کنند. اين وب‌سايت يک فضاي زنده است که وقتي به آن سلام ‌مي‌کنند، جواب سلام مي‌دهد. اين فضا يک فضاي زنده است، ما بايد مانند يک فضاي تعاملي زنده با آن برخورد کنيم« .

6. هر برنامه‌اي در فضاي مجازي بايد بر اساس نياز مخاطب باشد. اما به نظر مي‌رسد اقدامات انجام شده از سوي نهادهاي مذهبي و اسلامي در ايران در فضاي وب به هيچ وجه با نيازهاي مخاطبان امروز جهان متناسب نيست.

7. براي بررسي پيشنهادهاي اين مقاله مي بايست کارگروه‌هايي در حوزه ي دين تشکيل شوند و نيازسنجي دقيقي صورت گيرد. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که نهادهاي ديني در کشور ما هنوز به قابليت‌ها و ظرفيت‌هاي اين فناوري براي توسعه معارف ديني پي نبرده‌اند.

پيشنهادها

>شرح پيشنهادها >راهکارهاي توسعه ي موقوفه‌هاي سايبري:

شرح پيشنهادها

1. کتاب‌هايي که انتشار الکترونيکي آنها با ممنوعيت‌هاي قانوني روبه‌رو نيست، به وسيله ي ارگان‌ها و سازمان‌هاي فرهنگي به صورت الکترونيکي منتشر شوند يا به صورت نرم‌افزارهاي داراي قابليت جستجو در آيند؛ چنان که اين اتفاق در مورد برخي از آثار افتاده است.

2. در راستاي گسترش فرهنگ اسلامي، جامعه نيازمند ارائه ي هرچه گسترده‌تر آثار علمي و فلسفي، به زبان‌هاي فارسي و عربي و به صورت رايگان است؛ به نحوي که دسترسي پژوهشگران يا افرادي که در جستجوي راه هستند به اين آثار به نحو ساده‌تري اتفاق بيفتد. تأسف‌آور است در فضايي که هزاران عکس و فيلم انحرافي به راحتي و به صورت رايگان در دسترس کاربران قرار دارد، نرم‌افزارهاي ديني ما که حاوي کلام قرآن، سخنان و احاديث گرانبهاي معصومين، علما و بزرگان و انديشمندان است، با قفل‌هاي نرم‌افزاري و سخت‌افزاري در دسترس کاربران قرار بگيرد. حال اگر اين نرم‌افزارها وقف شود، مي تواند به صورت رايگان و بدون محدوديت در اختيار بسياري از کاربران تشنه ي معارف ديني قرار گيرد. اميد است مسئولان و مردم به اين شيوه ي نوين وقف توجه ويژه داشته، هر روز شاهد گسترش وقف هدفمند در فضاي مجازي و سايبر باشيم. البته اين بدان معنا نيست که فرهنگ ارائه ي نرم‌افزارهاي OpenSource در جامعه تقويت شود؛ اين گونه نرم‌افزارها با نرم‌افزارهاي وقفي تفاوت‌هايي دارند. نرم‌افزارهاي کد باز همان طور که از نامشان مشخص است، نرم‌افزارهايي هستند که قطعه ي کد آن قابل مشاهده است و برنامه‌نويسان بر حسب توانايي خود مي‌توانند به راحتي با ايجاد تغييرات در آن، امکانات درخواستي خود را به برنامه اضافه و حذف نمايند. به عبارت ديگر، در اين گونه نرم‌افزارها سازنده ي اصلي و اوليه ي آن با باز گذاشتن قطعه ي کد، علاوه بر اين که تکنيک‌هاي برنامه‌نويسي خود را رايگان در اختيار ديگران قرار مي‌دهد، فرصت کمک در تکميل اين نرم‌افزار را نيز به کاربران آن ارائه مي‌نمايد، تا به اين ترتيب او هم از تجربيات سايرين استفاده کند. نتيجه ي اين کار هم نرم‌افزاري قوي، قدرتمند و جامع مي شود که عمليات تکميل آن براي برنامه‌نويسان يک تجربه و کلاس آموزشي بزرگ است. روح وقف مجازي و نرم‌افزاري هم همين است؛ يعني به اشتراک‌گذاري منابع و تکنيک‌ها تا ضمن بهره‌مند شدن سايرين از آن، خود واقف هم بهره ي معنوي کافي را ببرد.

3. به متوليان امر وقف پيشنهاد مي‌شود يک سامانه ي ثبت موقوفات سايبري ايجاد شود تا بتوان از ظرفيت‌هاي نامحدود اين فضا حداکثر استفاده را برده، واقفان خيرانديش و به‌روزانديش را در جهت اهداف خيرشان راهبري نمود.

4. وقف نرم افزار، سايت، پايگاه و پرتال مي‌تواند ميراثي جاويدان بنا نهد؛ زيرا بسترش رو به فزوني و بقايش هميشگي است. سرمايه‌اي با قابليت توسعه و انعطاف که هر قشري از جامعه مي‌تواند از آن استفاده کند: فقير و غني، پير و جوان، زن و مرد، موقوفه‌اي با سرمايه ي اندک و بازدهي بالا و سريع.

5. تبليغ ديني، نيازمند زمينه‌هايي مانند ماندگاري مطالب تبليغي، ارتباط راحت با مخاطبان، پاسخگويي علمي و مستند، سطحي وسيع از مخاطبان است که اين زمينه‌ها در شبکه ي اينترنت به نحوي وسيع‌تر مشاهده مي‌شود.

6. در ده سال گذشته‌، حضور وب‌سايت‌ها و وبلاگ‌ها، و در کل، دسترسي افراد به شبکه ي اينترنت‌ سبب شده است هر فرد يا گروهي عقايد و نظرات خود را به آساني بيان کند و اين امتيازي بزرگ براي رهايي از پرسش‌ها و رسيدن به پاسخ‌هاست. مذهب نيز از اين قاعده مستثني نيست. اين درست است که نمي‌توان نظر همه ي مخاطبان را تأمين کرد، اما اگر نتوانيم با مخاطب خود همراهي و همدلي کنيم، او را گريزان کرده‌ايم و از ايجاد مرجعيت صحيح نيز فاصله گرفته‌ايم. ما مي‌توانيم براي افراد جامعه فرصت انتخاب خير را ايجاد کنيم.

7. حل مشکلات تبليغ ديني در اينترنت با با راه‌اندازي مراکزي که صرفاً محل تبليغ اينترنتي دين باشد و برگزاري دوره‌هاي آموزشي امکان‌پذير است.

راهکارهاي توسعه ي موقوفه‌هاي سايبري

پيش از ورود به بحث درباره ي راهکارهاي توسعه ي موقوفه‌هاي سايبري، لازم است منظور دقيق خود را از اين گونه وقف روشن نماييم. منظور اين مقاله از »وقف سايبر« يا »وقف نرم‌افزاري«، وقف محتواي آن نيست، بلکه وقف سيستمي است که نگهدارنده ي چنين محتواي مفيدي مي‌باشد. ضمن اين که مي‌دانيم يکي از مزيت‌هاي وقف اين است که اجازه نمي‌دهد موقوفه خارج از مسير مورد نظر واقف مورد استفاده قرار بگيرد. اين امر هميشگي است و با عدم حضور واقف نيز خللي در اهداف موقوفه به وجود نمي‌آيد. اينک، به نظر مي‌رسد توضيحي پيرامون چگونگي توسعه و ايجاد سيستم نگهدارنده ي اين محتوا نيز ضروري است. راهکارهاي توسعه و ايجاد موقوفه‌هاي مجازي را از دو منظر مي‌توان بررسي کرد: 1. سخت‌افزار 2. نرم‌افزار؛ 3ـ2ـ1ـ سخت‌افزار: اين بُعد به ايجاد بسترهاي فيزيکي لازم براي ميزباني موقوفه‌هاي مجازي مي‌پردازد. مهم‌ترين بستر، ايجاد مرکز خدمات داده ي اينترنتي است. »مرکز خدمات داده ي اينترنتي« يا IDC به مجموعه‌اي از سرويس‌دهنده‌ها، زيرساخت‌هاي ارتباطي و تجهيزات دسترسي گفته مي‌شود که آنها را به منظور ارائه، نگه‌داري و پشتيباني از ميزباني سرويس اينترنتي به کار مي‌گيرند. در اين مقاله منظور، مکاني با مشخصات فوق است که در آن سِروِرهاي سخت‌افزاري به منظور ارائه ي سرويس نگهداري مي‌گردد. خدماتي از قبيل: پست الکترونيکي، ميزباني وب، سرويس برنامه‌هاي کاربردي، ارائه ي محتوا، برقراري ارتباط با شبکه‌هاي موبايل و ثابت، سرويس تجارت الکترونيک، نگهداري الکترونيک، آموزش از راه دور، کتابخانه ي الکترونيکي، تلويزيون و راديوهاي اينترنتي، شبکه‌هاي مجازي، بافِرهاي کامپيوتري تحت شبکه، کمک به تسريع و تحقق دولت الکترونيک. اکنون فرض کنيد اگر IDC فقط به سرويس‌هايي خدمات دهد که در جهت نيت واقف باشد، چه اقدامات مفيدي انجام خواهد شد؟ 3ـ2ـ2ـ نرم‌افزار: که مي توان به بخش هاي زير تقسيم کرد:

1. Windows Application يا نرم‌افزارهاي تحت ويندوز: به نرم‌افزارهايي اطلاق مي‌شود که در قالب فايل اجرايي بر روي حامل رسانه اعم از CD يا DVD و... ارائه مي‌گردد. نرم‌افزارهاي علوم ديني مثل نرم‌افزار دانشنامه ي وقف از اين دسته مي‌باشند. نرم‌افزارهاي مالتي‌مديا، کتابخانه‌هاي الکترونيکي و ده‌ها نوع ديگر مي‌توانند با رويکرد فرهنگي و ديني وقف شوند.

2. Mobile Application يا نرم‌افزارهاي تحت موبايل )تلفن همراه(: امروزه با گسترش و پيشرفت تکنولوژي به‌خصوص در دنياي ارتباطات بي‌سيم )Wireless(، سرعت انتقال اطلاعات نيز در حال پيشرفت است. يکي از بارزترين اين تکنولوژي‌ها بلوتوث

است که اکثر تلفن‌هاي همراه در حداقل قابليت‌هاي خود اين امکان را دارا هستند. نرم‌افزارهايي که ذکر شد، براي تلفن همراه طراحي مي‌شوند و با استفاده از همين تکنولوژي‌ها به سرعت متتشر و تکثير مي‌گردند؛ بنابراين بستر خوبي را براي ترويج معارف ديني پديد مي‌آورند. امروزه سيستم عامل‌هاي مختلفي براي تلفن همراه طراحي گرديده است؛ از جمله windows Mobile, Symbian که هر کدام نسخه‌هاي زيادي از خود به جاي گذاشته‌اند و برنامه‌نويسي براي هر سيستم عامل نيز متفاوت است.

3. Web Application يا نرم‌افزارهاي تحت وب، که در مقاله ي حاضر، با توجه به مبناي حقوقي و فقهي وقف، تنها شامل وب‌سايت‌ها Website(( مي‌شود و وبلاگ‌ها )Weblog( را در بر نمي‌گيرد.

مباني حقوقي و فقهي پيشنهادها

>مباني فقهي >مباني حقوقي

مباني فقهي

وقف داراي قواعد فقهي معيني است که اگر اين قواعد در مورد مال موقوفه صادق نباشند، نمي‌توان وقف را در آن مورد جاري دانست. چهار شرط اصلي يک مال موقوفه به اجمال عبارتند از:

1- عين باشد، نه دين يا منفعت؛

2- با بقاي عين بتوان از آن انتفاع برد؛

3- مِلکِ واقف باشد نه ملک ديگري؛

4- امکان قبض آن باشد؛ اينک به طور اجمال اين شرايط را بررسي مي‌کنيم:

1. منفعت: در خصوص منفعت )معنوي( که در مباحث گذشته به مقدار کافي به آن پرداخته شد، و هيچ گونه شک و ترديد در خصوص منفعت ديني و مادي اين نوع از موقوفات با توجه به گسترش رو به رشد فن‌آوري اطلاعات در عصر حاضر و تأثيرگذاري آن وجود ندارد.

2. ماليت: بي شک ارزش نرم‌افزارها به محتواي آنها برمي‌گردد، به خصوص در کشورهاي حامي قانون کپي‌رايت که ارزش مالي نرم‌افزار واقعي بوده و با فروش آن علاوه بر سود، کل هزينه‌هاي آن نيز جبران مي‌گردد و در عين حال، تبديل به سرمايه‌اي براي توليدکنندگان آن مي‌شود. شرح تفصيلي اين مورد نيز در صفحات بعد در بخش »درآمدهاي موقوفه‌هاي سايبري« آورده شده است.

3. بقاء: منظور اين است که وقتي وقف جايز است که با بقاي عين بتوان از آن منتفع شد. مسلماً نرم‌افرازها داراي بقاء هستند و عمر آنان نيز در صورت به روزرساني مي تواند هميشگي باشد. البته آن چيزي که به نرم‌افزار ارزش مي‌بخشد، محتواي آن است که آن هم داراي ثبات بوده، باقي بودن از صفات لاينفک آن است.

4. قبض مال موقوفه: قبض مال موقوفه زماني رخ مي‌دهد که واقف عين مال را در اختيار موقوفٌ عليه يا عليهم قرار دهد؛ درست است که روح يک نرم‌افزار که شامل کدهاي برنامه Source code است قابليت حجم و اشغال فيزيکي ندارند، ولي حاصل پيوند و پردازش اين کدها قطعه نرم‌افزاري است که در قالب جسمي به نام سخت‌افزار وجود دارد؛ مثل يک لوح فشرده و يا سِروِر Server و يا يک وب‌سايت Website. دقيقاً مانند کتابي مي‌ماند که روح آن محتوايي است که در قالب سخت‌افزاري به نام کاغذ قابليت حبس و قبض عين را دارد. در مورد وقف نرم‌افزار نيز با وقف يک نرم‌افزار تا زماني که آن نرم‌افزار مثل پرتال، سايت، سامانه و ... وجود دارد، متوليان وقف موظف به پيروي از نظرات و دستورات واقف بوده و با توجه به اين امر با مرور زمان و تغيير مديريت، نوع کاربري آن تغيير نمي‌کند. هر نرم‌افزار با هر انگيزه‌اي که شکل گرفته باشد، تغيير مسير نداده و در همان راهي که واقف مشخص نموده، قدم بر مي‌دارد. البته اين وقف به دليل نو بودن نيازمند بررسي جوانب مختلف و شرايط مختلف از نظر وضع حقوقي وقف، شرايط واقفين، متوليان وقف، موقوفٌ عليهم، نحوه قبض موقوفه و... مي‌باشد. طبق اين مباني، روشن است که مي‌توان فضاي سايبري يا نرم‌افزارها را نيز وقف نمود؛ اما نگارنده جهت تکميل مباحث اين مقاله، شخصاً از چند تن از مراجع عظام استفتاء کرد که نتيجه ي آنها عيناً مرقوم مي‌گردد: سؤال: آيا يک پايگاه اينترنتي )سايت( و يا يک نرم‌افزار توليدي را مي‌توان وقف نمود؟ پاسخ دفتر حضرت آيت‌الله العظمي مکارم شيرازي: هرگونه سرمايه‌اي را که در عرف ماليت داشته و قابل بقاء بوده باشد مي توان وقف کرد. پاسخ دفتر حضرت آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني: به طور کلي هر عيني که بقاء و دوام و منفعت و فائده داشته باشد وقف عين آن براي استفاده از منفعت جايز است. پاسخ دفتر حضرت آيت‌الله العظمي نوري همداني: اگر قابليت انتقاع بلندمدت را داشته باشد مانعي ندارد. پاسخ دفتر حضرت آيت‌الله العظمي مظاهري: جايز است.

مباني حقوقي

مشکل اصلي که در بخش گذشته مطرح شد پيرامون ماليت يک فضاي سايبري بود: آيا فضا يا نرم‌افزار سايبري ماليت دارد که بتوان آن را وقف کرد؟ براي نمونه، وبلاگ ماليت ندارد و لذا نمي‌توان آن را وقف نمود. اما اين قاعده درباره ي همه ي محصولات سايبري صادق نيست. از منظر حقوقي، نرم‌افزارها و توليدات آنها ماليت دارند؛ به طور مثال، مي‌توان به مالکيت نرم‌افزار رايانه‌اي اشاره کرد: در حقوق داخلي ايران با توجه به ماده 2 آيين‌نامه اجرايي قانون »حمايت از پديدآورندگان نرم‌افزارهاي رايانه‌اي«، نرم‌افزار عبارت است از مجموعه ي برنامه‌هاي رايانه‌اي، رويه‌ها، دستورالعمل‌ها و مستندات مربوط به آنها و نيز اطلاعات مربوط به عمليات يک سيستم رايانه‌اي که داراي کاربردي مشخص بوده و روي يکي از حامل‌هاي رايانه‌اي ضبط شده باشد. با توجه به تبصره ي 1 اين ماده، آثار و محصولات نرم‌افزارهاي نوشتاري، صوتي و تصويري نيز که با کمک نرم‌افزار پردازش شده و به صورت يک پديده ي مستقل تهيه و ارائه شود، مشمول اين آيين نامه خواهد بود. هم‌چنين با توجه به تبصره ي 2 ماده ي 2، خلق عمليات نرم‌افزاري در ذهن يا بيان مخلوق ذهني، بدون اينکه برنامه‌هاي رايانه‌اي و مستندات و دستورالعمل‌هاي آن تدوين شده باشد نرم‌افزار محسوب نمي‌شود و حقوقي براي خالق آن ايجاد نمي‌نمايد. همان طور که در ماده ي 3 آيين نامه مذکور آمده است، پديدآورنده نرم‌افزار، شخص يا اشخاصي هستند که بر اساس دانش و ابتکار خود کليه ي مراحل مربوط اعم از تحليل، طراحي، ساخت و پياده‌سازي نرم‌افزار را انجام مي‌دهند؛ بنابراين، از پاره‌اي جهات، مي‌توان لزوم حفظ حقوق توليدکنندگان محصولات نرم‌افزاري را با تأييد رسميت مالکيت معنوي در پيوند دانست. دکتر کاتوزيان درباره ي اين نحوه از مالکيت چنين توضيح مي‌دهد: »مالکيت فکري )معنوي( يا حقوق فکري )معنوي( به حقوقي گفته مي‌شود که به صاحبان آن حق انتفاع از فعاليت‌‌هاي فکري و ابتکاري انسان را مي‌دهد و ارزش اقتصادي و قابليت داد وستد دارد، ولي موضوع آن شيء معين مادي نيست. حقوق پديدآورندگان آثار ادبي يا هنري يا مالکيت ادبي و هنري معروف به حق مؤلف يا حق تکثير، حق اختراع، حقوق بر مشتري مانند سرقفلي حق تاجران و صنعتگران نسبت به نام، علائم تجارتي و صنعتي و اسرار تجاري معروف به مالکيت تجارتي و صنعتي از انواع مالکيت‌هاي فکري است«  مالکيت معنوي، طبق توضيحي که در وب‌سايت »مؤسسه ي حقوقي يگانه دادگري و عدالت« آمده است، اين گونه تعريف مي‌شود: حقوق )مالکيت( معنوي آن دسته از امتيازات قانوني است که به صاحبان فکر و انديشه اجازه مي‌دهد به طور انحصاري از ثمرات ناشي از فکر و خلاقيت خود بهره‌مند شوند. اصطلاحات معروف معرّف اين نوع حقوق عبارتند از حقوق خلاقيت‌هاي نوين، حقوق معنوي )اموال غير مادي( و حقوق مالکيت فکري و.... بنابراين واژه حقوق در اين عبارت جمع حق به معناي قدرت و امتياز قانوني است. يک شبهه حقوقي که ممکن است در اينجا مطرح شود، اين است که وقف، طبق ماده ي 55 قانون مدني، شرط معيني دارد، و آن اين که عين مال، حبس و منافع آن تسبيل شود. حال، با توجه به اين که کليه محتواي سايت‌ها به صورت رايگان در اختيار همگان قرار مي‌گيرد، پس چه منافعي در بر دارد که بتوانيم به مرتبه ي تسبيل برسيم؟ اين شبهه ي حقوقي، قابل رفع است؛ چرا که اولاً هميشه اين طور نيست، در بسياري از پايگاه‌هاي اينترنتي، محتوا به صورت رايگان در اختيار افراد قرار نمي‌گيرد و در ازاي عضويت يا پرداخت پول و يا موارد ديگر اجازه دسترسي داده مي‌شود. يا در موارد ديگري، بخشي از يک پايگاه رايگان، و بخش ديگري از آن قابل خريد مي‌باشد. همين رويه را مي‌توان در پايگاه‌هاي اينترنتي که موقوفه به شمار مي‌روند، اجرا نمود. ثانياً همان‌طور که پيشتر هم اشاره شد، منظور اصلي ما از وقف نرم‌افزاري اين است که بستري وقف گردد که شرايط عرضه ي محتواي مفيد رايگان را بر روي وب، فراهم سازد.

درآمدهاي موقوفه‌هاي سايبري

يکي از ويژگي‌هايي که مي‌تواند عمر موقوفه را طولاني کند و هر روز بر ارزش آن بيفزايد، درآمد و افزايش سرمايه ي موقوفه است. براي مثال وقتي فردي مکاني را جهت امور درماني وقف مي‌کند، هم زمين سرمايه مي گردد و با افزايش قيمت ملک و زمين به بهاي آن افزوده مي گردد، و هم درآمدي که از محل درمان از بيماران اخذ مي گردد که مي تواند به سرمايه ي موقوفه تبديل گردد و در مواقع ضروري از جمله گسترش، ترميم ساختمان و... از آن استفاده نمود. در بحث موقوفه‌هاي مجازي نيز به همين شکل است. براي مثال يک سايت اينترنتي با آدرس پيش‌فرض www.vaqhf.com را در نظر مي‌گيريم. جداي از بحث تجارت دامين buy domains که خود امکان درآمدزايي داشته، در تالارهاي بورس نيز دامين آن عرضه مي گردد و در ايران و ساير کشورها گواهينامه تجارت و دوره‌هاي آموزشي آن هر روز فراگيرتر مي‌شود، هر چه قدر هم از عمر اين سايت مي‌گذرد، ارزش آن از لحاظ ريالي بيشتر مي گردد؛ چرا که دامين آن نيز با افزايش عمر داراي رتبه مي گردد و براي موتورهاي جستجوگر شناخته مي‌شود. البته اين در صورتي است که سايت به‌روز گردد و در برنامه‌نويسي آن هم استانداردهاي SEO رعايت شده باشد. بنابراين سايت‌هايي که داراي رتبه ي بهتري باشند مطالب آنها در موتورهاي جستجوگر بالاتر آورده مي‌شود و در اصطلاح، بيشتر ديده مي‌شوند، که همين امر باعث مي‌گردد افق‌هاي ديگري براي درآمدزايي گشوده گردد که يکي از آنها تبليغات است. با افزايش شمار بازديدکنندگان از سايت، ميل و رغبت توليدکنندگان محصولات براي معرفي و فروش محصولات خود در سايت بالا مي‌رود و مي‌توان با يک بازاريابي و برنامه‌ريزي خوب مبلغي قابل توجه از اين راه کسب کرد. تنوع مديريت تبليغ در يک سايت بسيار زياد است که در اين مجال نمي گنجد، ولي به همين بسنده مي کنيم که مدير يک سايت مي تواند براي صفحات پر بازديد خود تعرفه‌اي جداگانه ارائه دهد يا در هر صفحه به تعداد دفعات نمايش و مدت زمان معين تبليغات را نمايش دهد. فروشگاه‌هاي اينترنتي نيز مي‌توانند يکي ديگر از راه‌هاي کسب درآمد براي سايت اينترتي باشند. هم‌اکنون فروشگاه‌هايي الکترونيکي در اينترنت فعاليت مي‌کنند که علاوه بر فروش محصولات در خود فروشگاه، محصولات را در ساير سايت‌هاي پربازديد نيز به نمايش درآورده، از محل فروش درصدي را به سايت واسطه اختصاص مي‌دهند. يکي ديگر از راه‌هاي کسب درآمد، تبديل محتواي سايت به رسانه‌هاي الکترونيکي مثل لوح‌هاي فشرده يا کتب و مجلات است که از محل فروش آن نيز مي‌توان سرمايه‌اندوزي نمود. اين کار هر چند مستلزم صرف وقت و هزينه است، ولي با اين عمل هم به ترويج معارف ديني که همان محتواي سايت است اقدام کرده‌ايم و هم کسب درآمد داشته‌ايم. روش‌هاي فوق تنها چند راه براي کسب درآمد آن هم در يک موقوفه مجازي مثل سايت بود و روش‌هاي ديگري نيز وجود دارد که بسته به نوع موقوفه متفاوت است. همان‌طور که در IDCها مي‌توان از محل اجاره سِروِر يا فروش فضاي hosting درآمد کسب کرد.

نتيجه

ايران از جمله کشورهايي است که به تازگي وارد عصر ديجيتال شده است ؛ اين تازگي از جهتي مي‌تواند تهديدي براي فرهنگ ايراني به شمار رود، اما از جهت ديگر مي‌تواند فرصت خوبي نيز قلمداد شود. فرصتي که در پرتو آن مي‌توان افق‌هاي جديدي در گسترش فرهنگ اسلامي در سطح جامعه و افزايش سطح دانستني‌هاي ايرانيان گشود. اين مقاله کوشيد با پيشنهاد گسترش وقف سايبري و سخن گفتن از چند و چون آن، به بازتر شدن اين افق‌ها کمک کند. از معيارهاي مهم کارآمدي يک سازمان، توانايي آن سازمان در جذب منابع و همکاري‌هاي خارج از سازمان است. مؤسسات فرهنگي هر اندازه که بتوانند کمک‌هاي خارجي بيشتري را به دست آورند در گسترش و اجراي سياست‌هاي راهبرديشان توفيق بيشتري به دست خواهند آورد. وقف يکي از راهکارهاي سنتي جذب کمک‌هاي خارجي در فرهنگ اسلامي است و وقف سايبري در صورتي که گسترش و عموميت پيدا کند، مي‌تواند گام بزرگ‌تري در راستاي گسترش اين راهکار سنتي، در فضايي مدرن باشد. فوايد وقف سايبري تنها به جذب کمک‌هاي خارجي محدود نمي‌شود، بلکه فوايد ديگري هم دارد که با گسترش آن مي‌توان بر بسياري از مشکلات جدّي که جامعه ي اسلامي در حوزه ي نرم‌افزاري و اينترنت با آنها رو به روست فائق آمد. مقاله ي حاضر کوشيد علاوه بر استفاده از منابع مختلف چاپي که در موضوع وقف رجوع به آنها ضروري است، از مقالات و نوشته‌هايي نيز استفاده کند که در فضاي اينترنت موجود هستند و در بسياري از موارد به صورت چاپي منتشر نمي‌شوند؛ به اين ترتيب، نگارنده اميدوار است توانسته باشد اهميت فضاهاي سايبري را در فرآيند توليد علم بيان نموده باشد.

پيوست: تصوير استفتاء از آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني:

منابع و مآخذ

>منابع عربي >منابع فارسي

منابع عربي

1. ابن‌منظور، محمد بن مکرم. لسان‌العرب، بيروت: دارصادر، 1404ق.

2. حلي، يحيي بن سعيد. الجامع للشرايع، قم: مؤسسه سيد الشهداء )ع(، 1405ق.

3. راغب اصفهاني، حسين بن محمد. معجم مفردات ألفاظ ‌القرآن، قم: المکتبة المرتضوية )افست(، دوم، بي تا.

4. طريحي، فخرالدين بن محمد. مجمع‌البحرين، تحقيق سيداحمد حسيني، به اهتمام محمود عادل، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1387.

5. فراهيدي، خليل بن احمد؛ کتاب العين، تحقيق ابراهيم سامرائي و اسعد طيب، به اهتمام مهدي مخزومي، قم: سازمان حج اوقاف و امور خيريه: اسوه )افست(، بي تا.

6. مصطفوي، حسن. التحقيق في کلمات قرآن الکريم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

7. موسوي خميني، روح الله. تحريرالوسيله، ‌قم: اسماعيليان، 1409ق.

8. نجفي، محمدحسن، جواهرالکلام في شرح شرايع الاسلام، بيروت: دار إحياء التراث العربي، 1412ق. منابع فارسي

9. خوارزمي، شهين‌دخت؛ )1381( »ايران و انقلاب ديجيتال«، فصلنامه ي وسايل ارتباط جمعي، سال سيزدهم، شماره ي چهارم، زمستان 1381.

10. زرگر، افشين؛ )1384( »جهاني شدن، دولت و مبادلات فرهنگي«، فصلنامه ي اقتصاد سياسي، سال دوم، شماره هشتم.

11. سرخه‌اي، احسان؛ )1389( »نرم‌افزار دانشنامه ي وقف«، فصلنامه ي وقف، ميراث جاويدان، سال هجدهم، شماره ي 70، تابستان 1389.

12. قوام، عبدالعلي؛ )1384( نقد نظريه‌هاي نوسازي و توسعه سياسي، تهران: دانشگاه شهيد بهشتي.

13. کاتوزيان، ناصر؛ )1381( دوره ي مقدماتي حقوق مدني؛ اموال و مالکيت، تهران: نشر ميزان، چاپ پنجم.

14. مطبعه‌چي، مصطفي؛ )1389( شناسايي ماهيت وقف، فصلنامه ي »وقف، ميراث جاويدان«، سال هجدهم، شماره ي 70، تابستان 1389.

15. محمدي، پژمان؛ )1388( »وقف حقوق معنوي«، روزنامه ي آرمان روابط عمومي، يکشنبه دوم فروردين 1388.

16. معرفت، محمدهادي؛ )1379( »حقيقت وقف«، فصلنامه ي وقف، ميراث جاويدان، سال پنجم، شماره ي 18، تابستان 1379.

17. مک کوايل، دنيس؛ )1382( درآمدي بر نظريه ي ارتباط جمعي، ترجمه ي پرويز اجلالي، تهران: مرکز مطالعات و تحقيقات رسانه‌ها.