کتابخانه وقفی اعتمادیه همدان

مؤلف:خسرو محمدی

چکیده

کتابخانه‌ها و مراکز مطالعاتی، یکی از نشانه‌های مدنیت و شهرنشینی هستند. برپادارندگان این مراکز بیشتر از میان خاندان‌های حکومتگر و افراد وابسته به آنها بوده‌اند زیرا تهیه نسخه‌های خطی و حمایت از پدیدآورندگان آن‌ها کاری هزینه‌بر بوده که از عهده مردم عادی خارج است.

همدان شهری است کهن که کمتر از کتابخانه‌های آن سخن به میان آمده است. قدیمی‌ترین کتابخانه وقفی همدان، کتابخانه اعتمادیه است. این کتابخانه یکی از چندین موقوفات بزرگ علی رضا قراگُزلو ملقب به بهاءالملک سوم است که با بیش از هزار و پانصد جلد کتاب که کهن‌ترین آن‌ها 750 سال قدمت دارد، همچنان برپا است. در این مقاله سعی شده ضمن معرفی بنای کتابخانه، از طریق نسخه‌های خطی، اسناد و شواهد مادی نویافته، تاریخ احداث بنا، روند شکل‌یابی کتابخانه و گردآوری کتاب‌ها تا حد امکان بررسی و تبیین شود.

کلیدواژه‌ها: همدان، کتابخانه اعتمادیه، وقف، بهاءالملک سوم.

مقدمه

استان همدان یکی از استان‌های غربی کشور با مرکزیت شهر همدان است. این شهر به لحاظ اهمیت تاریخی- باستانی از شهرهای مهم و کهن ایران است. از آثار شاخص تاریخی و باستانی این شهر می‌توان به تپه هگمتانه، کتیبه‌های گنجنامه، گنبد علویان، برج قربان و...اشاره کرد.

موقوفه شناسی یا شناخت موقوفات یکی از نیازهای باستان شناسی دوران اسلامی است. گستردگی موقوفات موجب شده تا پژوهشگران هنر اسلامی خواسته یا ناخواسته با وقف و احکام آن درگیر شوند. علی رضا قراگوزلو (بهاءالملک سوم) (1303ق / 1263خ- 1373ق / 1333خ) یکی از شخصیت‌های سیاسی –فرهنگی این شهر است که ساخت این کتابخانه به او و برادرش میرزا یحیی (اعتمادالدوله) منسوب است. با این که این کتابخانه در بافت شهری قرار گرفته و همواره در معرض دید قرار داشته اما تاکنون تاریخ دقیق ساخت، کیفیت و کمیت کتاب‌های موجود در آن، تاریخچه بنا و بانیان اصلی آن مشخص نشده‌اند. در این مقاله سعی خواهد شد تا به این دسته از سوال‌ها پاسخ داده شود.

تاریخچه بنا

بنای منسوب به کتابخانه اعتمادیه به استناد وقفنامه موجود به تاریخ 1332 هجری خورشیدی و با نظر واقف (علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک سوم) تا چندی پیش با کاربری درمانگاه و کتابخانه زیر نظر اداره اوقاف شهرستان همدان بهره‌برداری می‌شد. این اثر در تاریخ 5 / 9 / 1380 با شماره4481 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در رابطه با کاربری‌های این بنا در گذشته، می‌توان به اسناد موجود در خود عمارت و اداره اوقاف، بیانات مسئولان و خاطرات شخصی اتکا کرد. قدیمی‌ترین کتابچه مالیاتی موجود در عمارت، سال 1304خورشیدی را نشان می‌دهد که به احتمال زیاد مربوط به آغازین سال‌های اقامت خاندان قراگوزلو در این ساختمان بوده است و جدیدترین اسناد مالیاتی متعلق به سال 1342 خورشیدی می‌باشد. این تاریخ برابر است با نخستین سال‌های اجرای اصلاحات ارضی به وسیله پهلوی دوم. (یادآور می‌شود که تاریخ تنظیم وقفنامه سال 1332 را نشان می‌دهد). آنچه که از مفاد وقفنامه و شواهد موجود برداشت می‌شود دلالت بر آن دارد که پس از ترک عمارت توسط ساکنین (اواسط دهه پنجاه خورشیدی)، خواسته واقف اجرا گردیده و تا زمان انقلاب اسلامی و مدتی بعد (1365خورشیدی) به عنوان درمانگاه و قرنطینه بیماران و معتادان از محل مذکور استفاده می‌شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی اطلاعات زیادی در خصوص چگونگی استفاده از بنا وجود ندارد اما در دوران جنگ و پس از آن از این محل به عنوان قرارگاه نظامی استفاده می‌شده است. در سال 1377 خورشیدی موقوفه بهاءالمک پایگاه بهداشتی می‌شود و سپس با عنوان درمانگاه مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد؛ تا این که اداره کل اوقاف استان همدان به مدت کوتاهی در این محل مستقر می‌شود. پس از انتقال اداره اوقاف از محل مذکور، اُشکوب زیرین بنا به عنوان درمانگاه و اشکوب فوقانی با کاربری کتابخانه به فعالیت خود تا به امروز ادامه داده است.

این ساختمان تا کنون بارها مرمت و نوسازی شده و در خلال آن تغییراتی در ساختار بنا صورت گرفته است. بر اساس شواهد موجود اِزاره‌هایی آجری دور تا دور نمای بیرونی بنا را دربر می‌گرفته است که به دلیل نیاز به استفاده از اُشکوب زیرین ساختمان و نوردهی به این بخش، ازاره‌های آجری در جریان تحولات صورت گرفته در ساختمان به‌کلی تخریب شده‌اند. صفه یا سکویی که ساختمان بر روی آن احداث شده بوده نیز کم ارتفاع‌تر شده است. همچنین بر اساس مستندات تصویری و عکس‌های قدیمی که از عمارت وجود دارد، درگاهی در ضلع شمالی بنا به همراه پلکان ورودی وجود داشته که یکسره تخریب و مسدود شده است. در داخل بنا نیز تغییرات بنیادینی جهت استفاده بهینه از این بخش به عنوان درمانگاه صورت گرفته است. به‌طور کلی در این روند 91 ساله، این بنا در این موارد، مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفته است: خانه اربابی، درمانگاه و مرکز بازپروری معتادان، مقر نظامی و انتظامی، ساختمان اداری اوقاف و سرانجام پایگاه بهداشتی و درمانگاه به همراه کتابخانه.

نسب شناسی و تباردانی خاندان قراگوزلو (بهاءالملک‌های همدان)

تیره قراگزلو

تیره «قراگُزلو»، سیه چشمان از طوایف ترک زبان همدان هستند که پیشینه تاریخی آنان دستِ کم تا اوایل حکومت «صفوی» فرامی‌رود. و برخی هم گفته‌اند بومگاه قبلی آنان «شام» بوده است. اینک ما را با آن پیشینه کاری نیست همین قدر می‌گوییم که این طایفه «قزلباشی» پس از کشته شدن «نادر شاه» (1160ق) «سرفراز بیک خدابنده لو» را که در همدان سر به شورش برداشته بود از میان بردند، و هنگام پیدایی «کریم خان زند» به او پیوستند در دوران قاجار بیشتر مناسب دیوانی و سپاهی‌گری را در اختیار داشتند و در دوران پهلوی هم از صاحب منسبان دستگاه سیاسی وقت بودند.

حاج امان الله خان بهاءالملک (اول) ابن... (؟) معروف به حاجی بهاءالملک که املاک و ضیاع و عقار بسیار (حدود 255 تا 355 پارچه آبادی) داشت، از جمله: ده «سرخ آباد» بر سر راه همدان به تهران و «ده زاغه» بر سر راه اسد آباد به کرمانشاه. وی در سفر ناصرالدین شاه قاجار به عتبات، همراه با حسین خان حسام الملک (اول) عاشقلوی قراگُزلو به پیشواز شاه رفته است (12 رجب 1287 ق). او هم منصب سرتیپی داشته، سه فرزند از وی نام برده شده است: حسین‌ قلی خان، علی قلی خان و مرتضی قلی خان (معزالملک). شاخه بهاءالملک‌های همدان علی قلی خان همدانی بهاءالملک (دوم) ابن حاج امان الله خان بهاءالملک (اول) که در سال‌های 1298-1299ق، جزء سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصری بوده، که در سال 1306ق هم هنوز عنوان سرهنگ داشته و اغلب در تهران می‌زیسته و عمارت معتبری داشته، که اعیان و بزرگان کشور به آن آمد و شد می‌کرده‌اند. نامبرده علاوه از چند پارچه بزرگ املاک در ناحیه همدان، املاک مهمی نیز در ناحیه عراق (اراک) داشته، بهاءالملک تا پس از سال 1326ق همچنان در تهران می‌بود، تا آن که احتمالا از سال 1330ق برای درمان بیماری به فرنگ رفت، و همان جا در رجب 1332ق درگذشت. او ظاهراً، مردی باسواد و فضل بوده، چنان که از جمله مجموعه (شماره 106) کتابخانه اعتمادالدوله قراگزلو (پسرش)، دست‌نوشته خود او (به سال 1292ق) می‌باشد. همو عموزاده ناصرالملک دوم (نایب السلطنه) به شمار رفته است. وی خواهر همین ناصرالملک (خانم شازده) یعنی دختر عموی خود را به زنی گرفت که سه فرزند پسر از او بزاد و بماند:

2- علی رضا خان قراگُزلو بهاءالملک (سوم) ابن بهاءالملک (دوم)، زاده 1303ق / 1263ش- درگذشته 1373ق / 1333ش، که او را شخصی تحصیل کرده، باتقوا، کم آزار، متین و مبادی آداب یاد کرده، و با مشیرالدوله پیرنیا مقایسه‌اش نموده‌اند. وی که یکی از رجال دانشمند و وطن‌خواه و مورد علاقه ملت است، از همدان وارد تهران شد. در دوره چهارم مجلس ملی، یکی از دو نماینده همدان بود، و در کابینه مستوفی الممالک (1351ش-1341ق) به وزارت مالیه برگزیده شد، سپس (1352ش) ریاست هیأت نظارت بانک ملی را یافت، و چون زیر بار تحمیلات نرفت، از آن مقام استعفا کرد. اصولاً در عهد پهلوی اول قبول منصب و مقام نکرد، تا آن که در کابینه قوام السلطنه (1325خ) وزیر دادگستری شد. بهاءالملک (سوم) به تاریخ 19 خرداد 1333خ، در هفتاد سالگی، در تهران درگذشت. پیکرش را به همدان آورده و در آرامگاه خانوادگی (باغ اعتمادیه) به خاک سپردند. وی در عین قانوندانی و اصولی بودن، شخصی ادب دوست هم بود. ترجمه‌ای از آثار مونتسکیو درباره رومیان از او به طبع رسیده است. بهاءالملک سوم صاحب فرزند نشد علاوه بر این وی از اعضای انجمن آثار ملی نیز بود

3- میرزا یحیی خان قراگوزلو اعتمادالدوله ابن بهاءالملک (دوم)، زاده حدود 1308ق - درگذشته 1356ق، همچون برادر بزرگش بهاءالملک (سوم) مردی دانش آموخته و فاضل بود. فریدالملک همدانی در حق وی گفته است: (در غره شوال1332ق) در آبشینه خدمت جناب آقای یحیی خان اعتمادالدوله پسر مرحوم بهاءالملک دوم که تازه از تهران آمده‌اند، رسیدیم. حقیقتاً آقای اعتمادالدوله در معقولیت و انسانیت افراط کرده، و خیلی به مرحوم بهاءالملک دوم شباهت دارند. معین الاسلام (شیخ الملک) اورنگ و شادروانان محمد قزوینی و علی اکبر دهخدا که از حمایت‌های اعتمادالدوله قراگوزلو (وزیر معارف) برخوردار شدند، او را ستوده‌اند. اعتمادالدوله در 23 دی‌ماه 1306 ش، و در کابینه دوم مخبرالسلطنه هدایت (آبان ماه 1307 ش - 1347ق) به وزارت معارف برگزیده شد. وی در فروردین آن سال، یک بار برای سرکشی املاک خود به همدان آمد. در زمان وزارت معارف، برنامه پنج ساله اعزام دانشجو به خارج را تنظیم و اجرا کرد. در همان کابینه هدایت، هنگام معرفی به مجلس نهم (29 فروردین 1312ش) همچنان وزیر معارف بود، لیکن به سبب کسالت، معاون وی غلام حسین خان رهنما حضور یافت. این کسالت (عارضه قلبی ارثی بهاءالملک‌ها) مجال آن نداد تا بیش از آنچه مقدر بود، مصدر خدمات فرهنگی شود، ناگهان در تاریخ 9 خردادماه 1316ش (19 ربیع 1356ق - 35 مه 1937 م) درگذشت، و نام او به نیکی رفت. کافی است که یادآور شویم که کتاب گران قدر امثال و حکم دهخدا همانا به رهنمود و با همت اعتمادالدوله قراگوزلو صورت وجود و طبع یافت باغ اعتمادیه همدان با درمانگاه آنجا، و گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه‌اش بدو منسوب است. میرزا یحیی خان اعتمادالدوله نیز صاحب فرزند نشد

میرزا یحیی خان اعتمادالدوله قراگوزلو برادر علی رضا خان بهاءالملک سوم همدانی و خواهرزاده ابوالقاسم ناصرالملک نایب السلطنه است که در بیست و سوم دی ماه سال 1306هجری شمسی بعد از مرحوم سید محمد تدین به وزارت فرهنگ منسوب شد. وی از رجال تحصیل کرده اوایل سلطنت رضاخان است که در دوران وزارت از دریافت حقوق خودداری و آن را همه ماهه به فرهنگ بلوچستان و به منظور پیشرفت معارف آن سامان اهدا می‌نمود

یحیی قراگُزلو همان وزیر معارف است که بعد از ملاقات معروف با پروفسور حسابی تسهیلات و امکانات لازم را برای ایشان جهت تدریس و گسترش علومی نظیر فیزیک مهیا کرد.  

4- تقی خان قراگوزلو ابن بهاءالملک (دوم) که گویا در سه دانگ از املاک دهستان بهار ناصرالملک قراگوزلو (دایی خود) با وی شراکت داشته است. منوچهر قراگوزلو، نامزد وکالت مجلس در سال 1334ش، که مدتی در اواخر دوره پهلوی دوم رئیس تربیت بدنی بود، پسر این تقی خان بوده است. منوچهر بعدها، سهم اربابی (3 دانگ بهار) را به یک حاجی خراسانی فروخت. خود او بالاخره مغضوب شد، و درباره سرنوشت او، روایات مختلف است

توصیف کلی بنا

از آنجا که مجموعه موقوفی بهاءالملک از سه بخش:

1- عمارت،

2- مقبره و

3- باغ، تشکیل شده و کتابخانه ابتدا در عمارت و سپس در مقبره برپا شده بوده است، از این رو در آغاز به توصیف یک به یک، عمارت و مقبره می‌پردازیم.

عمارت باغ اعتمادالدوله

که پس از مرگ یحیی قراگوزلو (اعتمادالدوله) توسط برادر بزرگ‌ترش علی رضا قراگوزلو (بهاءالملک سوم) به همراه قطعه‌های بسیاری از زمین‌های اطراف وقف گردیده است، بنایی است چهار ضلعی به ابعاد 30 / 23 متر × 92 / 12 متر که در ضلع غربی، انتهای ضلع جنوبی و کل ضلع شرقی نَهاز 

هایی دارد. به طور جزیی ابعاد آن به قرار زیر است: 30 / 23× 92 / 12× 60 / 16 × 50 / 1 × 20 / 5 × 90 / 8 × 50 / 1 × 50 / 5 بیشترین درهم رفتگی در ضلع‌های بنا در ضلع جنوب شرقی است. آنچه از نقشه‌های نویافته که از اسناد همین بنا کشف شده، استنباط می‌شود این است که این بخش راه پله‌ای بوده که اُشکوب بالا را به زیر زمین متصل می‌کرده است. احنمال دارد که این بخش از تزئینات قابل توجهی برخوردار بوده باشد. بنا با توجه و شواهد در ابتدا و در بافت اولیه جهت شمالی - جنوبی داشته اما با گذشت زمان در بافت بعدی دچار تغییراتی شده و درب‌های ورودی آن شرقی-غربی شده است کتاب المسالک و الممالک اسطخری نقشه‌هایی در ضمیمه دارد که فوق‌العاده زیبا می‌باشند و در این نقشه‌ها علامت جنوب در بالای آن گذاشته شده و جهت مخالف آن شمال است. در اصل این شکل از این یک شش ضلعی به دست آمده که در رئوس مستطیل داخل آن شمال و جنوب قرار می‌گرفته است. با همین روش در ایران سه رون را در نظر می‌گرفته اند:

1- رون راسته،

2- رون اصفهانی و

3- رون کرمانی.

در رون راسته مستطیلی که در داخل شش ضلعی قرار می‌گیرد جهت شمال شرقی- جنوب غربی دارد. به طور مثال در کرمان جهت شهر شرقی - غربی است و طوفانی به نام طوفان سیاه دارد که اگر شهر جهت دیگری می‌داشت خانه غیر قابل استفاده می‌شد. و همین طور در همدان کوه الوند را داریم، خود شهر جهت شرقی - غربی دارد و اگر جهت شمالی - جنوبی می‌بود ریزش برف طوری می‌شد که از سوز و سرمای زیاد آن امکان باز کردن درهای خانه میسر نبود این خانه بزرگ بخش‌های مختلفی را شامل می‌شده که یکی از بخش‌های آن کتابخانه غنی آن بوده است. از آنجا که سنت برپایی کتابخانه‌ها در کاخ‌ها و اقامتگاه‌های سلطنتی، سنتی دیرینه در ایران است، مشاهده کتابخانه‌های غنی در خانه‌های اربابی در جای جای این سرزمین امری است عادی، به خصوص اگر صاحبان آنها افرادی تحصیل کرده و صاحب فضل باشند. اما نکته مهمی که در اینجا به ذهن متبادر می‌شود، چرایی قرارگیری این کتابخانه در دامنه‌های دورافتاده الوند در همدانِ آن روزگار است. این بخش از شهر همدان در سال 1302 خورشیدی مکانی دورافتاده بوده است، به شکلی که برای رسیدن از مرکز شهر به این مکان دستِ کم نصف روز راهپیمایی و اندکی کمتر با درشکه، زمان لازم بوده است.

مقبره

آرامگاه خانوادگی قراگُزلوها (تصویر فضایی است روباز به شکل مستطیل با ابعاد 26متر×29متر که دارای دو فضای سرپوشیده در دو طرف درب ورودی ضلع جنوبی است. ابعاد این دو اتاق 7×11متر است که هر کدام دارای یک در ورودی و ایوانی در مقابل هستند. دو درب دیگر نیز در ضلع شرقی اتاقِ شرقی وجود داشته است که به سمت بیرون از آرامگاه باز می‌شده اما امروزه مسدود شده‌اند.اتاق شرقی دارای یک زیرزمین کوچک است. دورتادور فضای آرامگاه را دیواری (با ارتفاع 70 و قطر 75 سانتی‌متر) در برگرفته که با فواصل معین دارای ستون‌هایی ساخته شده از سنگ‌های برش خورده مستطیلی شکل (با ابعاد 24×48 سانتی‌متر) است که نرده‌های فلزی آنها را به هم متصل کرده است.

سه مزار در مرکز بنا قرار دارند که به ترتیب از غرب به شرق متعلق به سه برادر به نام‌های علی رضا قراگُزلو (بهاءالملک سوم)، یحیی قراگُزلو (اعتمادالدوله) و تقی قراگُزلو هستند. سؤالی که در اینجا به ذهن متبادر می‌شود این است که چرا واقف محل مقبره را برای کتابخانه انتخاب کرده است؟ چه دلیلی می‌توانسته بهاءالملک را قانع کند که کتابخانه را در این مکان دورافتاده، وقف عام نماید؟ پیش از پاسخ به این پرسش باید بدانیم چرا و چگونه او (بهاءالملک) و خانواده‌اش به این مکان آمده‌اند؟ بانیان بنا با احداث این ساختمان در آغاز بر آن بوده‌اند تا خود و خانواده‌شان را از پیامدهای احتمالی که در پی تحولات سیاسی - اجتماعی پس از جنبش مشروطه‌خواهی مثل شورش سالارالدوله و فعالیت‌های متحدین و متفقین در سال‌های جنگ جهانی اول، کشور و به تبع آن شهر همدان را تحت تأثیر قرار داده بود، دور سازند. چرا که اسلاف آن‌ها و مکان پیشین زندگی‌شان (عمارت شورین، آبشینه و...) در تحولات مشروطه و کشاکش جنگ اول، جایگاه مقبولی نزد عامه مردم همدان نداشتند، کما این که به نظر می‌رسد بانیان و واقفان عمارت بهاءالملک (اعتمادیه) علی رضا و یحیی قراگوزلو چهره مقبول‌تری در بین اقشار مختلف مردم همدان داشته‌اند و لذا آن‌ها مکانی دور افتاده و دنج را برای زندگی جدیدشان در دوران حکومت نو (پهلوی) برگزیدند در ادامه به توصیف نمونه‌هایی از کتب کتابخانه اعتمادیه می‌پردازیم. عمارت و کتابخانه موقوفی بهاءالملک (مرکز اسناد میراث فرهنگی همدان)

گنجینه کتاب‌های کتابخانه اعتمادیه

کتابخانه اعتمادیه با حدود یک قرن قدمت مجموعه‌ای از آثار ارزشمند را شامل می‌شود که در چهار بخش قابل طبقه‌بندی هستند:

1- نسخه‌های خطی،

2- کتاب‌های چاپی (شامل سه بخش: چاپ سنگی، چاپ سربی، چاپی)،

3- مجلات و جراید و

4- اسناد و مدارک. در این میان نسخه‌های خطی این مجموعه بیشترین اهمیت را به خود اختصاص می‌دهند که در ادامه به توصیف آنها می‌پردازیم.

نسخه‌های خطی کتابخانه اعتمادیه

این گنجینه، مجموعه‌ای 82 جلدی و ارزشمند مشتمل بر نسخه‌هایی از عصر ایخانان مغول تا دوران پهلوی است. کار بر روی این چنین مجموعه‌هایی بسیار لذت‌بخش و در عین حال مشکل است. داده‌هایی که هر یک با ادبیاتی ویژه نوشته شده و گاه پیش می‌آید که برگ‌های اصلی یعنی آغاز و انجام آن‌ها افتاده‌اند یا این که به دلیل آسیب‌های شیمیایی و بیولوژیکی تا حد زیادی مخدوش شده‌اند. کهنگی و آلودگی کتاب‌های کتابخانه اعتمادیه به دلیل گذر زمان و قرارگیری آثار در محل‌های نامناسب در گذشته، کاوش در میان آن‌ها را بسی دشوار کرده بود. به شکلی که یکسره می‌بایستی با امکاناتی چون ماسک و دستکش اقدام به بررسی آنها می‌شد. اما یکی از سؤال‌های پیش رو، نحوه گردآوری این نسخه‌ها به علاوه مجموعه حدود نهصد جلدی نسخه‌های چاپ سنگی، چاپ سربی و چاپی این کتابخانه است. آن طور که در وقفنامه قید شده، تمامی مجموعه حاصل تلاش‌های علی‌رضا قراگوزلو (واقف مجموعه) است. به عبارتی همه آن مجموعه را او جمع‌آوری کرده است. متن وقفنامه به شرح زیر است:

«ونیز کتاب‌هایی در کتابخانه مقبره موجود است تماماً را واقف نامبرده باظهار خود شخصاً تهیه و وقف عام نموده‌اند و نیازمندان در محل کتابخانه از آن استفاده نمایند. به تاریخ شنبه ششم تیر ماه یکهزار و سیصد و سی و دو خورشیدی...» با بررسی متون، حقایق بیشتری نیز آشکار می‌شوند. تعدادی از نسخه‌ها دارای امضای نویسندگان خود آن کتابهاست که گاه به علی رضا و گاه به برادرش یحیی هدیه کرده‌اند. تعدادی از نسخه‌ها توسط افرادی خاص اهدا گردیده‌اند. و تعداد قابل ملاحظه‌ای با توجه به تعلق‌شان به عصر صفوی به نظر می‌رسد میراث خانوادگی قراگوزلوها باشد. به هر حال با توجه به شخصیت فرهنگی بهاءالملک سوم، به بیراهه هم نرفته‌ایم اگر با متن وقفنامه همراهی کنیم و او را دلیل اصلی وجود این گنجینه ارزشمند (کتاب‌ها) بدانیم. باید یادآوری کنیم که کل مجموعه با تکیه بر نام برادر بزرگ‌تر او یحیی «اعتمادالدوله» با نام «باغ اعتمادیه» و «کتابخانه اعتمادیه» اشتهار دارد. در ادامه جدول نام و تاریخ کتابت (تاریخ مطلق) هشتاد و دو نسخه خطی موجود در کتابخانه موقوفه بهاءالملک آورده شده است.

ایلخانی

1- نهج البلاغه 675 ه. ق

تیموری

1- مجموعه کلمات و قصاید عطار 831 ه. ق

2- حبیب السیر 896 ه. ق

صفوی

1- سلسله الذهب 944 ه. ق

2- دیوان یوسف و زلیخا 951 ه. ق

3- مواهب العلیه 969 ه. ق

4- کفایه منصوری 970 ه. ق

5- حاشیه مولانا داوود 983 ه. ق

6- روضه الصفا 987 ه. ق

7- شافیه 994 ه. ق

8- قانون 1004 ه. ق

9- دیوان خاقانی شیروان 1005 ه. ق

10- حبیب السیر 1005- 1007 ه. ق

11- دیوان انوری، خاقانی 1017 ه. ق

12- کنزاللغه 1024 ه. ق

13- شش دفتر عطار 1027 ه. ق

14- حدیقه ثنایی 1029 ه. ق

15- تحفه العراقین 1029 ه. ق

16- حدیقه ثنایی 1030 ه. ق

17- شرح دیوان خاقانی 1044 ه. ق

18- ترجمه الفرج 1045 ه. ق

19- مجمع الفرس 1061 ه. ق

20- دیوان انوری 1062 ه. ق

21- مجالس المومنین 1064 ه. ق

22- دیوان عرفی شیرازی 1070 ه. ق

23- اخلاق ناصری 1086 ه. ق

24- زیج الغ بیک 1091 ه. ق

25- مطول 1099 ه. ق

26- بحارالانوار 1100 ه. ق

قاجار

1- دیوان فرخی 1242 ه. ق

2- دیوان خمسه نظامی 1244 ه. ق

3- انوار سهیلی 1244 ه. ق

4- الفیه 1234- 1244 ه. ق

5- مناهج الاحکام 1245 ه. ق

6- تفسیر صافی 1246 ه. ق

7- فتح الوسبی 1253 ه. ق

8- شرح قاموس 1256 ه. ق

9- مثنوی معنوی 1275 ه. ق

10- شرح جامی 1285ه. ق

11- جواهرالکلام (13جلد) 60- 1252 ه. ق

12- احوال فارس و فارسیان 1294ه. ق

13- دیوان مشرقی 1304- 1327 ه.ق

پهلوی

1- دستور نوین 1311 ه. ش

2- بیان 1320 ه. ش

3- دیوان ادیب پیشاوری؟؟؟

بدون تاریخ کتابت

1- تجربة الامصار و تجزیة الاعصار

2- کیمیای سعادت

3- نفایس الفنون

4- دیوان ظهوری

5- تحفة العراقین

6- دیوان معزی

7- ترجمه تاریخ یمینی

8- کفایه منصوری

9- دیوان نظیری

10- نثرالالی

11- مجمع الفُرس

12- رساله میرزا ملکم خان

13- عکاسی

14- قاموس المحیط و قابوس الوسیط

15- دیوان انوری

16- فقه

17- تاج التواریخ

18- دیوان اسیری

19- مواهب العلیه

20- کفایه المقصد

21- حاشیه ملا میرزاخان

نسخه‌های چاپی کتابخانه اعتمادیه

نسخه‌های چاپی کتابخانه اعتمادیه نیز مانند مجموعه نسخ خطی آن مشتمل بر کتاب‌های ارزشمندی است که در حدود نهصد جلد را شامل می‌شوند. این مجموعه آثاری را شامل می‌شود که در زمان زندگی بهاءالملک و اعتمادالدوله گردآوری شده‌اند اما تعدادی کتاب هم در سال 1382 که سازمان اوقاف در صدد احیاء این کتابخانه برآمد گردآوری شده است، این نسخه‌ها هم اکنون هم در محل کتابخانه نگهداری می‌شوند.

سخن پایانی

شهر همدان از نظرگاه فرهنگی یکی از شهرهای برجسته ایران در طول تاریخ بوده است. از این رو وجود گنجخانه، کتابخانه و مراکز اسناد در این شهر امری ضروری بوده است. این ویژگی و پیوستگی آن در دوران قاجار نیز ادامه یافت. یحیی قراگُزلو (اعتمادالدوله) وزیر اوقاف و معارف در سال‌های 1306خ تا 1312خ و برادرش علی رضا (بهاءالملک سوم) ریاست دادگستری (1325خ) و بانک ملی و نماینده وقت مردم همدان در مجلس شورای ملی بوده‌اند. هر دو به دلیل ارتباط تنگاتنگ با فضلا و نویسندگان زمان خود از جمله مرحوم دهخدا، کتاب‌های فراوانی را گردآوری و در کتابخانه خود نگاهداری کرده‌اند که امروز بخشی از آن‌ها به دست ما رسیده است. مهم‌ترین نتایجی که از بررسی و مطالعه باستان شناختی و کتابشناسی کتابخانه موسوم به قرائتخانه اعتمادیه یا کتابخانه اعتمادیه و بازسنجی اسناد و مدارک مکتوب بازمانده از آن به خصوص «وقفنامه علی رضا قراگوزلو» حاصل شد را می‌توان به صورت ذیل فهرست نمود:

1- کتابخانه اعتمادیه کهن‌ترین کتابخانه وقفی در همدان با حدود یک قرن قدمت است.

2- این کتابخانه جزیی از بنای خانه اربابی قراگُزلوها بوده است که امروزه با نام موقوفه بهاءالملک شناخته می‌شود.

3- تاریخچه ساخت و قدمت کتابخانه به سال 1302 خورشیدی یعنی دوران گذار از حکومت قاجار به پهلوی (پایان جنگ اول جهانی) باز می‌گردد. این در حالی است که قدمت کهن‌ترین نسخه خطی موجود در آن تا هفتصد و پنجاه سال پیش یعنی عصر ایلخان مغول، آباغاخان (655 - 680 هجری / 1265 - 1282 میلادی) فرامی‌رود.

4- در ارتباط با محل کتابخانه باید گفت؛ اگر چه در وقفنامه قید شده محل کتابخانه در مقبره خانوادگی قراگُزلوهاست اما باید به این نکته توجه داشت که پیش از احداث آرامستان، این مجموعه (کتاب‌ها) وجود داشته و بهاءالملک و سایرین از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند، از این رو ما معتقدیم کتابخانه مزبور از محل خانه اربابی به آرامگاه انتقال یافته تا بعد از تنظیم وقفنامه، کتاب‌ها در دسترس قرار گیرند و مطالعه کنندگان بیشتری بتوانند از آنها استفاده کنند. این خود موجب رونق هرچه بیشتر مقبره می‌گردیده است. پیشنهاد می‌شود این کتابخانه در همین مکان آرامگاه بازگشایی گردد تا هم به نیت واقف جامه عمل پوشیده شود و هم جامعه از نعمت کتاب‌های ارزشمند آن بهره‌مند گردند.

5- با توجه به نمودار فراوانی نسخه‌های خطی مشاهده می‌شود، بیشترین آثار که دارای تاریخ مطلق هستند مربوط به دوران حکومت صفوی است که در واقع همان آغازین دوران پیدایش ایل قراگُزلو بر صحنه سیاسی و نظامی ایران است. بنابراین شاید بتوان این نسخه‌ها را میراث ایل قراگُزلوها دانست.

6- در یک جمع بندی کلی باید گفت؛ این کتابخانه و کتاب‌های باقی مانده در آن، حاصل تلاش‌های برادرانِ قراگُزلو یعنی یحیی و علی رضا است.

منابع

1- همدان نامه (بیست گفتار درباره مادستان)، پرویز اذکایی، نشر مادستان، همدان، 1380.

2- مقاله «قراگوزلوهای همدان (خاندان‌های خوانین سته)»، نویسنده: پرویز اذکایی، مجله آینده، تهران، 1367.

3- آشنایی با معماری اسلامی ایران، کریم پیرنیا، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، 1380.

4- ایران عصر صفوی، راجر سیوری، ترجمه: کامبیزعزیزی، نشرمرکز، تهران، 1374.

5- اعتمادالدوله‌ها، حسام‌السلطنه‌ها، ظهیرالدوله‌ها، حسین سعادت نوری، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، تهران، بی تا.

6- تاریخچه علم باستان شناسی، غلامرضا معصومی، سمت، تهران، 1386.

7- مقاله «معرفی خانه اربابی منسوب به خاندان قراگُزلو در همدان»، نویسنده: خسرو محمدی، مجله میراث جاویدان، سال بیستم، شماره 77 و78.

8- اوضاع سیاسی - اجتماعی همدان در جنگ جهانگیر اول، مجید فروتن، نشر کتابدار و کتابخانه ملی، تهران، 1390.

9- سازمان اوقاف و امور خیریه استان همدان، کتابخانه بهاءالملک، اسناد و نسخه‌های خطی.

10- مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان.