مسجد امام حسن عسگری ومسجد هاشمی (واقع در بازار آمل)

معصومه یدالله پور

چکيده

بعد از ورود اعراب به ايران، مسجد به صورت مرکز عمدة مذهبي شهرهاي ايران درآمد و در مرکز شهر يا نزديک به بازار اصلي احداث شد. مسجد نيز مانند ديگر عناصر مذهبي برآورندة نيازهاي بازار بود. با توجه به اينکه عقايد مذهبي بر زندگي و شکل شهرها تأثيرگذار بوده است، اين نوشتار، ابتدا دو مسجد از مساجد تاريخي و اوقافي شهر آمل را معرفي مي‌کند و سپس به بازنويسي اسناد به دست‌آمده از آن مي‌پردازد. کليدواژه ها آمل، مسجد امام حسن عسکري، مسجد هاشمي، بازارچة آمل، وقف نامه‌هاي آمل موقعيت جغرافيايي شهر آمل شهر آمل در ميان جلگة مازندران و طرفين رود هراز، در ْ52 و َ21 طول شرقي و ْ36 و َ25 عرض شمالي، در فاصلة 18 کيلومتري جنوب درياي مازندران و 6 کيلومتري شمال پيشکوه البرز و در ارتفاع 108 متر از سطح درياي مازندران واقع شده‌است. بنابر تحقيقات باستان‌شناسان و مورخان، در سده‌هاي پيش از ميلاد، اقوام گوناگوني در ساحل جنوبي درياي‌ مازندران مي‌زيستند که از جملة آنان قوم مارد يا آمارْد بوده و به احتمال قوي واژة آمل از نام اين قوم‌گرفته شده‌است. آمل به لغت اهل محل »آهوش« است که »تو را مرگ هرگز مباد« معني مي‌دهد. ابن‌اسفنديار در باب ريشة نام آمل به ذکر افسانة برادران اشتاد و يزدان و آمله دختر اشتاد اشاره دارد. آمله هنگامي که همسر حکمران بلخ بود، از وي تقاضا کرد به نام او يک شهرستان در دشتي که در کنار رود هزهز قرار دارد احداث کند. شهر مزبور در مکاني مرتفع بنا شد و آمله و فرزندش خسرو در آن اقامت‌ گزيدند. ابن‌اسفنديار مي‌گويد که در زمان وي آثار مزبور در جايي که شهرستان مرز مي‌گويند باقي است.

مسجد امام حسن عسکري(ع)

اين مسجد در کاشي‌محله، خيابان هادي‌زاده، ميدانچة امام‌حسن‌عسکري(ع) واقع شده‌ و داراي ده حجرة تحتاني و فوقاني بدون طلاب بوده است. تاريخ بناي مسجد معلوم نيست. در سفرنامة ملگونف بناي اين مسجد به هارون‌الرشيد نسبت داده شده است. تصور مي‌شود از موقوفات امام حسن عسکري ساخته شده باشد يا به قولي حسن‌بن‌علي ناصر کبير آن را در قرن سوم قمري ساخته است. اين مسجد با واقع شدن در محلة پايين‌بازار، با حوزه‌هاي پيراموني خود ارتباط فضايي ـ ‌کالبدي برقرار مي‌کند. اين مسجد از بناهايي است که ثبت تاريخي نشده است. ==الگو و نماي مسجد امام حسن عسکري (ع) با تکيه بر اسناد به‌دست آمده== اين مسجد داراي موقوفاتي بوده‌است که وقف نامه‌هاي آن در سال 1335 قمري در آتش سوخته است.

مسجد و مدرسة هاشمي

اين مسجد در راستة هاشمي (نمدمالان) در شاهان‌دشت‌محله واقع است که به همت سادات شاهان‌دشتي به سال 1252 ساخته شد. داراي 13 حجره بود که در برخي از آنها طلاب علوم ديني به تحصيل مشغول بوده‌اند ، اما به نقلي، مسجد قديمي را خراب کرده، مسجد نوساز نيمه‌تمامي به جاي آن ساختند

موقعيت مسجد و مدرسة هاشمي در بازار آمل

با توجه به وقف نامه به دست آمده ، اين مسجد نيز مانند مسجد امام حسن عسکري(ع) داراي موقوفات بوده و هست.

اسناد استنساخ شده از دو مسجد امام حسن عسکري(ع) و مسجد ـ مدرسة هاشمي: ]سند شمارة 1 [: ]نشان شير ،خورشيد و تاج[

وزارت فرهنگ 

اداره: شمارة 20868 ، تاريخ 10/10/[13] 31 پيوست : رقبة د 8 ت 6/38 مقام وزارت، محترماً معروض مي‌دارد، مرحوم حاج شريعتمدار چهار باب دکان واقع در بازار آمل را وقف بر مصارف مسجد معروف به مسجد امام حسن عسکري واقع در آن شهرستان نموده و اولاد آن مرحوم سال‌ها ادارة موقوفه را بر عهده داشته‌اند. بعد از فوت متولي، به استناد تبصرة ماده هفت آئين‌نامة قانون اوقاف، ادارة اوقافِ محل، تصدي رقبات مذکوره را عهده گرفت. اخيراً آقاي محمد شريعت‌زاده فرزند متولي متوفي، به واسطة فقدان وقف نامه بر اثر آتش‌سوزي، شرحي به اين اداره نوشته و تقاضاي تصدي دکان‌هاي موقوفة مزبور را نموده؛ [و] مراتب به ادارة اوقاف مازندران نوشته شده و ميزان درآمد و نظرية آن ادارة مورد تقاضي پرسش گرديده[است]. ادارة مزبور ميزان درآمد ساليانه را به مبلغ 11700 ريال تعيين نموده و با تصدي نام‌برده نظر موافق خود را اعلام کرد[ه است]. چون ميزان درآمد موقوفة مورد بحث از ميزان 12000 ريال کمتر است و توليت موقوفات مذکور با پدر و اجداد متقاضي بوده[است]، مراتب به عرض مي‌رسد تا در صورتي که اجازه فرمايند ابلاغ تصدي به نام آقاي محمد شريعت‌زاده صادر شود. [مهر:] ادارة کل اوقاف [حاشية پايين چپ]: ادارة کل اوقاف، اگر موقوفات مسجد امام حسن عسکري (ع) در آمل منحصر به همين چهار باب دکان مي‌باشد، و درآمد واقعي ساليانة اين چهار باب دکان نيز 11700 ريال است، و صحت هر دو مطلب مورد تصديق رئيس اوقاف مازندران مي‌باشد، با پيشنهاد فوق موافقت مي‌شود. [امضا : ناخوانا] 26/10/31[13] [حاشية پايين وسط]: اوقاف شهرستان‌ها نسبت به مورد سؤال مقام وزارت، پس از تحقيق کافي اظهار نظر نمائيد تا دستور انتقال داده شود. 30/10/31[13]؛

نماي مسجد امام حسن عسکري(ع)، پايين بازار، 22/7/1387

[سند شمارة 2]: [نامة درخواست شريعت‌زاده فرزند متولي مسجد امام حسن عسکري در مورد واگذاري هفت باب دکان و دو قطعه زمين موقوفة آقاي شريعتمدار، به تاريخ 23/11/31[13] ] [نشان شير ،خورشيد و تاج] وزارت فرهنگ ادارة کل اوقاف ادارة اوقاف مازندران تاريخ: 18/11/31[13]، شمارة 4814 ، پيوست: ادارة کل اوقاف عطف به نامة شمارة 29424ـ 7/11/31[13] معروض مي‌دارد، رقبات موقوفة مسجد امام حسن عسکري واقع در آمل، مورد تقاضاي آقاي شريعت‌زاده، هفت باب دکان و دو قطعه زمين خشکه‌زاري مي‌باشد که بودجة سال 1329 آن تنظيم و طي شمارة 7977 ـ 29/12/29[13] تقديم گرديد، ولي درآمد ساليانة آن همان 11700 ريال مي‌باشد. متمني است مقرر فرمايند در اين خصوص دستور لازم صادر فرمايند تا طبق آن عمل و رفتار شود. رئيس اوقاف مازندران: گوران [امضا: ] گوران، تاريخ 23/11/31[13]؛ شهرستان‌ها، [مهر: ناخوانا]، شمارة 31314 ، تاريخ 23/11/31[13].

نماي مسجد و مدرسة هاشمي، راستة هاشمي،22/7/1387

[سند شمارة 3]: [رونوشت وقف نامه اعياني هشت باب دکان علي اکبر نبوي ـ موقوفة حاج زين‌العابدين ـ بعد از وضع مخارج تعميرات، دادن عايدي آن به امام جماعت و پيشنماز مسجد هاشمي و واعظ آن در ماه رمضان في سبيل الله تعالي و [...] که در مسجد و مدرسة هاشمي برگزار شود. به تاريخ دوازدهم جمادي الاولي 1363 ق]. [نشان شير و خورشيد و تاج] [ادارة فرهنگ و اوقاف مازندران]

رونوشت وقف نامه ديگر

بسم الله الرحمن الرحيم. مخفي نماند بر اينکه هشت باب دکان موقوفة مرحوم حاج‌زين‌العابدين رضيه که وقف بوده بر مسجد و مدرسة هاشمي آمل، که از کثرت وضوح محتاج به توصيف نيست و چند سال به واسطه تعدّيات، تمام آن هشت باب خراب و تمام اعياني آن از آجر و چوب و سفال [...] شد، به نحوي که غير از عرصه چيزي باقي نماند؛ و چند سال به همين حال خرابي باقي ماند تا اينکه جناب آقاي علي اکبر نبوي که متصدي موقوفات نام‌بردة بالا بود، نه از مال خود، دکاکين مزبور را ساختمان و بنا نمودند. فعلي هذه، انجام اعياني دکاکين مسطوره، ملک شخص آقاي علي اکبر مي‌باشد و در اين تاريخ ـ شانزدهم ارديبهشت هزار و سيصد و بيست و سه، مطابق دوازده جمادي الاولي يک‌هزار و سيصد و شصت و سه ـ توفيق رفيق و شامل حال آقاي نبوي معلم گرديد و حاضر گرديد بالطَّوع و الرَّغبه و الاختيار، طلباً لمرضات الله تعالي، وقف مؤبَّد نموده تمامت اعياني هشت باب دکان مزبوره را به قبض شرح ذيل: اول. آنکه تمامت اعياني دو باب دکان از هشت باب را وقف مؤبَّد نموده بر امام جماعت و پيشنماز مسجد هاشمي، که متولي آتي‌الذکر عايدات اين دو باب را بعد از وضع مخارج تعميرات لازمة دو دکان، به امام جماعت بپردازد. دوم. تمامت اعياني دو باب دکان از هشت باب را وقف مؤبَّد نموده و بر واعظ مسجد در ماه مبارک رمضان، که متولي عايدي آن را بعد از تعميرات لازمه به واعظ بدهد؛ و توليت اين چهار باب را واگذار نموده به والد ارشد خود آقاي عباس نبوي، بعد از او به اولاد ذکور او نسلاً بعد نسلاً به نحوي که با وجود طبقة اول طبقة ثانيه حق مداخله نداشته باشند؛ و شش‌يک از عايدات را حق‌التولية متولي قرار دادند که متولي به مصرف خود برسانند. سوم. تمامت اعياني چهار باب ديگر را وقف مؤبَّد نمودند في سبيل الله تعالي، و مقدم داشتند بر سبيل ختم که متولي عايدات آنها را بعد از وضع مخارج و تعميرات لازمة دکاکين مزبوره، در مصرف مسجد و مدرسة هاشمي بر نحوي که صلاح بداند از هر حيث، به نحوي که در خارج محوطة مسجد و مدرسة هاشمي نباشد صرف نمايد؛ و]...[ اگر متولي و اولادان در هر طبقه محتاج شوند، در مصرف خود صرف نمايند؛ و توليتِ دو باب از اين چهار باب را مفوَّض به ولدهاي عباس]...[ مزبور نمودند به اولاد ذکور او نسلاً بعد نسلاً، طبقة اولي مقدمند بر طبقة ثانيه، و شش‌يک آن حق‌التوليه مي‌باشد؛ و توليت دو باب از اين چهار باب را مفوَّض به ولدهاي عباس ديگر نموده، و به صبيّة خود طوبي خانم و [...] که [...] يک باشد حق‌التوليه مي‌باشد. بعد از او توليت اين دو باب واگذار به آقاي عباس و اولاد ذکور او به نحوي که ذکر شد. بعبارة اخري، بعد از حاج خانم، متولي اين دو باب، همان متوليِ شش باب ديگر مي‌باشد. در خاتمه آنکه موقوفات يعني اعياني هشت باب دکان مسطوره‌ها تا ده سال مسلوب‌المنفعه و [........] مي‌باشد و تا ده سال وقف شد؛ و صيغة ‌الوقف بر نهج مزبور در هر يک از سه فقره بر طبق مقررات شرعيه جاري گرديد و به قبض وقف داده شد. فصار وقفاً صحيحاً شرعياً بحيث لا يُباع و لا يُوهَب. فَمَن بَدَّلَهُ بَعدَ ما سَمِعَه[...]، در تاريخ دوازدهم جمادي الاولي 1363. توضيح اينکه تمامت اعياني دکان مسکوني آقا رحمت و دکان مسکوني مصطفوي، وقف بر امام جماعت مي‌باشد. اعياني و دکان مسکوني نوري و دکان مسکوني سعيدي وقف بر واعظ است و تمامت اعياني دکان مسکوني فيروزي و دکان مسکوني واحدي وقف في سبيل الله تعالي که توليت اينها مفوَّض به آقاي عباس [...] مي‌باشد؛ و اعياني دکان مسکوني ملک‌پور و دکان چائيچي ايضاً وقف في سبيل الله، که توليت آن رجوع به طوبي خانم است. تاريخ 1333. بسم الله الرحمن الرحيم [...] ما رقم في الورقة الواقف حسبما رقم [..........] محمد غروي که [... ] بسم الله تعالي[.........] است. صيغة الوقف حسبما فصل في الـ [.......] في التاريخ 1363.

منابع و مآخذ

1. ابن اسفنديار کاتب، بهاءالدين محمد‌بن‌حسن، تاريخ طبرستان، تصحيح عباس اقبال، محمد رمضاني، تهران: کلالة خاور 1366.

2. پيرنيا، حسن، تاريخ ايران باستان يا تاريخ مفصل ايران قديم، ج3، تهران: دنياي کتاب 1362.

3. ثبوتي، هوشنگ، بناهاي آرامگاه استان زنجان، زنجان: زنگان، 1377.

4. ستوده، منوچهر، از آستارا تا استراباد، ج 4، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي 1366.

5. علامه، صمصام الدين، يادگار فرهنگ آمل، تهران: تابان 1338.

6. فرهنگ جغرافيايي ايران ـ آبادي‌ها (1355ـ1329)، ج3، تهران: سازمان جغرافيايي کشور.

منابع آرشيوي

سازمان اسناد و کتابخانة ملي ايران، سند شمارة 250000273 ادارة اوقاف و امور خيرية شهرستان آمل ادارة شهرداري آمل سازمان اسناد و کتابخانة ملي ايران سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان مازندران