نگرشی به منظر معماری امامزاده یحیی علیه السلام (همدان)

مؤلف: زهرا پور شعبانیان دانشجو دکتری باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران

چکيده

بناي امامزاده يحيي در تاريخ 28 / 3 / 1354 به شماره 1286 / 3 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. امامزاده يحيي (عليه السلام)، يکي از يادگارهاي ارزشمند و آثار شکوهمند دوران اسلامي در همدان مي‌باشد که به لحاظ ساختار معماري و تزيينات وابسته به آن از جايگاه منحصر به فردي در هنر و معماري اين شهر برخوردار است. با توجه به اهميت بناي امامزاده يحيي (عليه السلام)، پژوهشگران مختلفي در خصوص آن مطالعه و تحقيق انجام داده اند. ليکن در اين مقاله سعي گشته تا با بررسي ساختار معماري و تزيينات بنا (آجرکاري، گچ‌بري و کاشي‌کاري) اطلاعات مفيدي فراروي پژوهشگران قرار گيرد و ارزش اين بناي مذهبي به عنوان بخشي از هويت مذهبي شهر همدان بر همگان آشکار گردد. کليد واژه‌ها: دوره صفويه، همدان، امامزاده يحيي (عليه السلام).

مقدمه

مطالعه در خصوص معماري مذهبي ايران، نشان دهنده چگونگي گسترش آن در طي پانزده قرن گذشته است. در هر دوره بناهاي مذهبي با ويژگي‌هاي گوناگون در روستاها، شهرها، جاده‌هاي کارواني، مناطق کويري، گذرگاه‌هاي کوهستاني و شهرهاي ساحلي ايجاد گشته‌اند. اين مقبره‌هاي مذهبي در بيشتر شهرها و روستاها با نام امامزاده مامني براي مسلمان و دوستداران اولياء الله بوده و هستند. ويژگي‌هاي اقليمي موجود در هر منطقه از کشور پهناور ايران منجر به احداث نوع خاصي از ساختار معماري در آرامگاه‌ها گشته است که اين خود جالب توجه بوده و محققان را بيش از پيش به مطالعه اين گونه بناها ترغيب نموده است. در اين مقاله سعي شده نمونه‌اي از اين بناهاي متبرکه تحت عنوان امامزاده يحيي به عنوان بخشي از هويت مذهبي شهر همدان مورد بررسي قرار گيرد.

موقعيت مکاني

امامزاده يحيي در بر کمربندي خيابان از آرامگاه بوعلي به خيابان تختي (بلوار مدني)، و در محله اي موسوم به (چمن امامزاده يحيي) در مرکز محوطه وسيعي واقع شده است. محله امامزاده يحيي طبق تقسيمات و منطقه‌بندي شهري، يکي از محله‌هاي چهل ‌و يک‌ گانه شهر محسوب مي‌شود که به علت وجود اين بناي تاريخي- مذهبي فضايي بازتر و امکانات و تأسيساتي بيشتر از جمله: مسجد، مدرسه، حسينيه و حمام داشته است. با توجه به توسعه معابر و بافت جديد شهر، ضلع شرقي صحن، با يک ورودي نوساز به خيابان شهيد مدني راه يافته است. لازم به ذکر است علاوه بر بناي تاريخي- مذهبي امامزاده يحيي، آثار و يادمان‌هاي تاريخي- باستاني ديگري نظير؛ شير سنگي، تپه مصلي، برج قربان با فواصل کمي از يکديگر در همين قسمت از شهر (بخش شرقي) قرار گرفته‌اند که با توجه به اين موارد مي‌توان گفت که بخش شرقي شهر همدان از بافت‌هاي کهن و تاريخي شهر به شمار مي‌آيد.

پيشينه تاريخي بنا

پيشينه تاريخي بنا ساختمان اصلي حرم را از آثار قرن هشتم تا دهم هجري مي‌دانند که در زمان بازسازي و رونق شهر همدان در دوران صفويه، الحاقات و اضافاتي نظير رواق در آن صورت گرفته است. رواق مذکور قابل مقايسه با بقعه آستانه پرجلال شاه‌ نعمت‌الله ‌ولي‌ ماهان در دوران صفويه مي‌باشد ؛ درباره تعمير و بناي رواق گرداگرد اتاق مقبره، نايب الصدر در کتاب طرائق الحقايق آورده است: بقعه و صحن امامزاده يحيي واقع در همدان را حسام الملک به خواهش ميرزا علينقي ‌همداني؛ عمارت نموده و مبلغي مصروفي داشته-اند ؛ آقاي عندليب‌زاده از خطباي شهر همدان، در اين خصوص مي‌گويد: زبيده دختر فتحعلي‌شاه نيز براي عمران اين بقعه کوشيده و از قراگوزلوها و مردم محل به آن بقعه خدماتي انجام داده، ملا پروين مرثيه ‌سراي نامي که مدفن او بنا به گفته اعيان الشيعه در جوار اين بقعه است، اشعاري در مدح آن سروده است ... در عصر قاجاريه اطاق‌ها و طاق‌نماها و غرفات پشت رواق رو به صحن‌الحاق و بر استحکام بنا و حجم آن باز هم اضافه گرديده است و در دوران اخير تحت مرمت و بازسازي از طرف سازمان ميراث فرهنگي با همکاري اداره اوقاف قرار گرفته است.

ماهيت مزار شناختي

برگ نوشته‌اي در ميان بقعه در سال (1361 هجري شمسي) نصب بوده و معرف نام صاحب مزار بدين مضمون است: «عزالدين مير سيد يحيي العلوي الحسني، ابن السيد الشهيد الرضي المرتضي الملقب بفجر الدين الکبير العلوي». آقاي عندليب‌زاده در پي معرفي صاحب مزار مطالبي نوشته‌اند که به صورت اختصار بدين قرار است؛ دو دسته نظريات در خصوص عزالدين ‌امير سيد يحيي ‌علوي ‌حسني وجود دارد.

1- نخست آن دسته از کساني که مي‌گويند فرد مدفون در اين بقعه يکي از سران اسرائيلي است.

2-در پاسخ کساني که اين بقعه را منسوب بهيحيي بن علي بن ابي طالب (عليهم السلام) مي‌دانند. در پاسخ کساني که اينجا را مدفن «لخميا» مي‌دانند، مي‌توان گفت: برخي از عوام يهود زماني زمزم مفسدانه‌اي آغاز نمودند مبني بر اين که بقعه متعلق است به «لخميا» بايستي بدانند که آن گفتار مردود است؛ زيرا «لخميا» فرزند «حکيما» برادر «حناني» (ساقي شاهان هخامنشي) چنانچه در قاموس کتب مقدسه و کتاب لخميا هم تصريح شده در اواخر عمر به اورشليم رفته و در آنجا مي‌زيسته است و در پاسخ کساني که اينجا را مدفن «يحيي بن علي ابن ابيطالب (عليهم السلام)» مي‌دانند، مي‌توان گفت که مدفن شخص مورد ادعا در ايرا ن و در همدان نيست. آن چه مسلم است اينجا مدفن يکي از افراد خاندان علوي به نام (يحيي بن علي بن حسين علوي) است که در همدان مي‌زيسته و در نيم قرن ششم هجري رياست داشته است. از اين گذشته سنگ نبشته عقيق مرمري که چند سال پيش در همين حوالي از زير خاک پيدا شده و اکنون بر ديوار بقعه نصب گرديده از صاحب بقعه به نام امامزاده يحيي تعبير کرده است. نظريه ديگر در خصوص مزار امامزاده يحيي که در کتاب فرمانروايان گمنام دکتر اذکايي بيان شده؛ مزار يحياي همدان جايگاه يکي از معابد باستاني (مهر يا همانند آن) بوده سپس در دوران اسلامي رفته‌ رفته و به طور طبيعي جايگاه يا خانقاه يکي يا چند تن از مورسان نحله‌هاي شيعي‌گرا شده، به طوري که امروزه مدفن يکي از علويان يا بزرگان تشيع و يا اوليا تصوف که گويا نامش (يحيي) بوده به شمار مي‌رود.

تحليل معماري

بناي تاريخي- مذهبي امامزاده يحيي (عليه السلام) با پلان مربع شکل ساخته شده و از چند بخش جداگانه ولي مرتبط با يکديگر از جمله؛ صحن، رواق اطراف اتاق مقبره (گنبد خانه) و اتاق مقبره و مسجد تشکيل شده است. بقعه مذکور در وسط محوطه‌اي وسيع قرار گرفته است. ديوارهاي صحن يا حياط اين مجموعه در اضلاع شمالي، شرقي و جنوبي، بارها مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته‌اند و نسبت به ساير بخش‌هاي امامزاده جديدتر به نظر مي‌رسند و ليکن ديوار ضلع غربي بنا قديمي‌تر است. هسته مرکزي بقعه؛ اتاقي مربع شکل است که در جانب چهار ضلع آن، چهار درگاه تعبيه شده است. هر يک از ديوارهاي چهار طرف صحن، در قسمت مياني دري به کوچه و معبر مجاور خود دارند و اين چهار درگاه مقابل چهار ايوان بقعه در چهار جهت بنا واقع شده‌اند. مدخل اصلي صحن در سال‌هاي گذشته، در ضلع غربي حياط واقع بوده که هم‌ اينک از آن استفاده نمي‌شود. اين مدخل داراي سردري بزرگ‌تر است که بر بالاي آن دو گلدسته آجري ساده قرار دارد. تاريخ ساخت آن بر اساس کتيبه‌اي که بر روي سردر موجود مي‌باشد مربوط به -سال (1333 هجري شمسي) مي‌باشد.گلدسته‌ها نمادي از مناره‌هاي دوره‌هاي قبل ولي در ابعاد کوچکتر مي‌باشند. ارتفاع هر يک حدود دو متر مي‌باشد. در ميان دو گلدسته تاج سردر قرار دارد که مزين به دو شير گچ‌کاري شده شمشير به دست مي‌باشند. نوع قوسي که با عنوان تاج در بالاي سردر ورودي صحن تعبيه گرديده، بر اساس اسلوب رايج تزيينات دوره قاجاريه است که در اوايل دوره پهلوي نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفت. ارتفاع بنا از سطح زمين تا رخبام يا لبه آغازين بام 8 متر و تا رأس گنبد 12 متر مي‌باشد

>ورودي امامزاده يحيي >صحن امامزاده يحيي >ايوان‌ها >بقعه امامزاده يحيي >اتاق مقبره >ضريح

ورودي امامزاده يحيي

امامزاده يحيي به لحاظ قرارگيري در بافت کهن شهر (ضلع شرقي) و ارتباط نزديک با بناهاي تاريخي نظير برج قربان، و به جهت توجه و رفت و آمد عموم به اين امامزاده، داراي فضاهاي دسترسي مناسبي، در چهار جهت مي‌باشد. اين فضاهاي ورودي متناسب با امامزاده ايجاد گرديده است.

>ورودي غربي >ورودي شرقي >ورودي شمالي و جنوبي

ورودي غربي

ورودي مذکور به عنوان مدخل اصلي با سردري بزرگ که بر بالاي آن دو گلدسته آجري ساده قرار دارد در جانب غربي حياط قرار دارد؛ زمان ساخت آن را 35 سال پيش دانسته‌اند و تاريخ موجود سال 1373 است. گلدسته‌ها نمادي از مناره‌هاي دوره‌هاي قبلي است. ارتفاع هريک حدود 2 متر است، در ميان دو گلدسته تاج سردر قرار دارد که مزين به دو شير گچ‌کاري شده است. نوع قوسي که با عنوان تاج در بالاي سردر ورودي صحن تعبيه گرديده، از اِلمان‌هاي رايج زمان قاجاريه است که در اوايل دوره پهلوي نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفت درگاه ورودي داراي تزيينات گچ‌بري شده با طرح گل و بوته و گياهي به صورت برجسته است. که در سال‌هاي اخير آن را با رنگ‌هاي سبز و آبي رنگ‌آميزي کرده‌اند. در نماي داخلي سردر دو شير به صورت برجسته رو در روي هم قوس تزييني و در ميان دو گلدسته قرار دارند که آنها را نيز رنگ‌آميزي نموده‌اند. تاريخ 1373 بين دو شير مشاهده مي‌شود

ورودي شرقي

ورودي مذکور با سردر بزرگ آهني در جانب شرقي حياط (بلوار مدني) قرار دارد، فضاي سردر از طريق دو پله سنگي مربوط به الحاقات سال 1361، به داخل صحن امامزاده راه مي‌يابد.

ورودي شمالي و جنوبي

دو ورودي مذکور با مدخل چوبي در جانب شمال و جنوب صحن واقع شده‌اند و فعلاً مسدود مي‌باشند.

صحن امامزاده يحيي

بنا در داخل صحن وسيعي قرار گرفته که شامل دو بخش رواق و گنبد خانه مي‌باشد در وسط هر يک از اضلاع چهارگانه بنا ايوان‌هايي جهت ورود به داخل رواق امامزاده تعبيه شده است. دور تا دور ديوار حياط از داخل به صورت طاق‌نماست، که علت وجودي آنها جلوگيري از يک‌نواختي ديوار و ايجاد سايه روشن و مستحکم کردن ديوارها بوده است. طاق‌نماها در ضلع شرقي عمق مناسب دارند و به عنوان حجره در نظر گرفته شده‌اند و استفاده‌هاي متفاوتي از آنها مي‌شده است. لازم به ذکر است که تا حدود 15 سال قبل حياط امامزاده و ديوارهاي قديمي اندود کاهگل داشته و در سال‌هاي اخير به صورت امروزي درآمده است

ايوان‌ها

بنا در شرايط کنوني داراي چهار ايوان در چهار ضلع اصلي مي‌باشد که هر يک از اين ايوان‌ها داراي ويژگي خاصي مي‌باشد؛ از طريق اين ايوان‌ها فضاي رواق اطراف بخش چهار طاقي مقبره با بيرون مرتبط است.

>ايوان غربي >ايوان جنوبي >ايوان شرقي و شمالي

ايوان غربي

ايوان ضلع غربي که ورودي اصلي مقبره محسوب مي‌گردد، بيشتر مورد توجه بوده به طوري‌که تمام فضاي زير قوس اين ايوان با تزيينات آيينه‌کاري مزين شده است. ازاره اين قسمت بنا را تا حدود يک‌متري با کاشي آبي‌رنگ تزيين کرده‌اند. سينه ‌اسپر ايوان با ايجاد نوارهاي جداکننده آيينه‌کاري به فرم‌هاي مختلفي با طرح‌هاي گوناگون تقسيم‌بندي است. ديوارها و سطوح داخلي اين ايوان همانند امامزاده حسين (عليه السلام) آيينه‌کاري شده است. چند بيت از اشعار محتشم کاشاني (باز اين چه رستاخيز عظيم است کز زمين، بي نفخ صور خاسه تا عرش اعظم است) بر ديوارهاي ايوان نگاشته‌اند و تاريخ 1306 زير يکي از آيينه‌هاي ديوار با جمله نام پنج‌ تن به همراه اشعار زيبايي از ملا پروين به خط خوش نستعليق بر روي کاغذ و بالاي در نصب گشته که حاکي از اين است که آيينه‌کاري ايوان را در اين سال انجام داده‌اند آيينه‌کاري مذکور در سال‌هاي اخير مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است. فضاي ايوان از طريق يک در دو لنگه چوبي به عرض 130 سانتي‌متر، به فضاي داخلي بقعه مرتبط مي‌گردد، مدخل مذکور داراي جمله زيباي؛ بسم الله خيرالاسماء فادخلوها بسلام امنين، محمد ابن محمد شريف به خط نستعليق مي‌باشد. احتمالا شخص مذکور سازنده در چوبي مي‌باشد. بر روي دو برگ کاغذ يک بيت شعر از اشعار معروف محتشم کاشاني به خط نستعليق زينت ‌بخش اين بخش است. احتمالاً از آثاري است که اخيرا در ايوان نصب کرده‌اند.

ايوان جنوبي

در ايوان جنوبي مقبره؛ آثاري از تزيينات گچ‌بري، کتيبه‌نگاري و به ويژه مقرنس‌هاي گچي مشاهده مي‌شود. مقرنس‌ها در فضاي زير قوس ايوان ايجاد شده‌اند که از آثار قديمي اين مجموعه است. اما تزيينات و کتيبه‌هايي زيبا به خط ثلث و نستعليق که در ايوان جنوبي وجود دارد؛ بيشتر بخش‌هايش در اندود گچي سال‌هاي اخير پنهان شده است، برخي قسمت‌هاي آن بر اثر خرابي اندود گچي مذکور هويدا گرديده است. تزيينات مزبور به صورت ظريف‌ کار شده و داراي طرح‌هاي گياهي و هندسي و اکثرا تشکيل دهنده يک فرم (قاب) مستطيل‌اند که احتمالا تزييناتي از قبيل نقاشي در آنها وجود داشته است- با توجه به تزيينات فوق مي‌توان احتمال داد که دومين ورودي مهم بقعه از طريق مدخل اين ورودي بوده است.

ايوان شرقي و شمالي

دو ورودي مذکور داراي تزيينات خاص و قابل توجهي نيستند.

بقعه امامزاده يحيي

بقعه پلاني مربع شکل دارد؛ فضاي بقعه عبارت است از دو بخش: چهار طاقي اتاق مقبره و رواقي که دور تا دور چهار طاقي گنبددار را فرا گرفته است. نماي بيروني و فضاي داخلي به صورت دو اشکوبه است و در هر يک از اضلاع چهار گانه بنا، ايواني به بلنداي دو اشکوبه در ساختمان رواق تعبيه گرديده است. حجره‌هاي رواق اگرچه به صورت دو طبقه ايجاد شده‌اند، روشنايي داخل رواق و اتاق مقبره از طريق همين حجره‌ها و ايوان‌ها تأمين مي‌شود، عرض رواق حدود 290 سانتي‌متر و پيرامون چهارطاقي بخش مرکزي ايجاد شده است؛ سقف آن به صورت طاق و چشمه‌طاق ساخته شده است و قطر ديوارهاي رواق به اندازه قطر ديوار داخلي و در حدود 225 سانتي‌متر مي‌باشد. در چهار گوشه جبهه گوشه خارجي ساختمان (رواق) راه پله جهت دسترسي به حجره‌هاي طبقه دوم و پشت‌بام تعبيه گرديده است و همين امر چهار گوشه بنا را به صورت پخ درآورده است

اتاق مقبره

وضع داخلي بقعه بدين قرار است: حرم مربع بزرگي در وسط بنا قرار دارد و در چهار ضلع آن دهانه‌هاي طاقي به پهناي 10 / 3 متر، به رواقي که چهار جانب را احاطه کرده است باز و مربوط مي‌گردد و پشت رواق نيز طاق‌نماها و اتاق‌هايي در عهد قاجاريه اضافه و الحاق کرده‌اند که جبهه خارجي بنا را تشکيل مي‌دهد. طول داخلي هر يک از چهار ضلع حرم تقريباً 6 متر است. وسط هر ضلع دهانه طاقي به پهناي 10 / 3 متر به رواق باز مي‌شود. کلفتي ديوارهاي چهار طرف حرم 20 / 2 متر مي‌باشد و بر روي ديوارها و پايه‌هاي چهار کنج حرم لنگه طاق‌هاي رومي دهانه طاق‌هاي چهارجانب حرم و سقف ضربي بقعه استوار است. ورودي حرم در شاه‌نشين سمت غرب واقع شده و در برابر شاه نشين‌هاي ديگر ارسي‌هاي مشبک نصب شده است. ارسي سمت جنوب، از نمونه کارهاي خوب و قديمي چوبي محسوب مي‌گردد در قسمت بالا، چهار ضلعي حرم به هشت ضلعي تبديل شده و سپس ساقه گنبد بر بالاي طاق‌نماها برپا گرديده و گنبد خوش‌ترکيب بنا بر روي آن استوار گشته است فضاي داخلي بقعه با تزيينات آيينه‌کاري و گچ‌بري زيبايي که قدمت چنداني ندارد تزيين شده است. تزيينات گچ‌بري و آيينه‌کاري با نوشتن کلمات و آياتي از قرآن زينت‌بخش فضاي داخلي بقعه شده است.

ضريح

در وسط حرم ضريح چوبي آلت سازي درشت سبز رنگ به طول 60 / 2 متر و عرض 82 / 1 متر و ارتفاع 80 / 1 متر بر روي پايه مرمري که از سنگ‌هاي قبر قديمي ترتيب داده‌اند و 15 سانتي‌متر بلندي آن است قرار دارد. داخل ضريح صندوق عتيق بقعه وجود دارد که از آثار تاريخي قابل توجه به شمار مي‌رود. طول صندوق 74 / 1 متر و عرض آن 1 متر و ارتفاع 04/ 1 متر بوده است. دو بدنه طويل صندوق که سمت رو به ‌رو يعني طرف قبله يا جنوب‌غربي و بدنه قرينه آن که سمت پشت سر يا طرف شمال شرقي باشد از آلت و لغت درشت منبت‌کاري عالي قرن هشتم و نهم هجري ترکيب يافته است. دو ضلع کوچک صندوق آن که طرف بالاسر است تعمير شده است، آلت و در لغت جديد در آن به کار برده‌اند و روي يکي از لغت‌ها عبارت عمل استاد حاجي ‌محمد اصفهاني خوانده مي‌شود و سال تاريخي ندارد. طرف پايين پا هم تخته‌هاي صاف و قطور جديد به جاي آثار قديمي آن که از ميان رفته است نصب نموده‌اند، چون معمولا نام باني و سازنده و تاريخ اين گونه صندوق‌هاي عتيقه در بدنه پايين پا و سطح فوقاني آنها ذکر مي‌گردد و اين هر دو قسمت در صندوق عتيقه امامزاده ‌يحيي (عليه السلام) از ميان رفته است لذا تاريخ و اطلاعي از اين بابت به دست نمي‌آيد ولي قسمت‌هاي باقي مانده اين صندوق به خوبي مي‌رساند که از آثار شيوا و برجسته منبت‌کاري عهد ايلخانيان يا تيموريان است بديهي است وجود همين صندوق دليل قطعي قدمت بقعه امامزاده يحيي (عليه السلام) است. حرم و شکل داخلي بنا هم مي‌رساند که ساختمان حرم از آثار قرن هشتم تا دهم هجري بوده و رواق را در دوره صفويه بر اطراف آن افزوده‌اند