وقفنامه حاج میر هدایت الله ملک التجار زنجانی
مؤلف: پرستو قاسمی اندرود کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان زنجان
محتویات
چکيده
ميرهدايت الله ملک التجار: از خاندان ميرزايي‌هاي زنجان و از تاجران و مالکين زنجان در عصر قاجار است. يکي از مهمترين انگيزه‌هاي انسان براي وقف، فارغ از آموزه‌هاي ديني و اخلاقي، ميل به جاودانگي است چرا که در بخشش‌هايي از اين دست، انسان با در اختيار قرار دادن بخشي از دارايي‌هاي خود براي مردم، پس از مرگ نام نيکي از خود به يادگار مي‌گذارد و سهم خود را از حيات بعد از مرگ، حفظ مي‌کند. وقف به عنوان بارزترين مصداق احسان، تعاون و عمل صالح ماندگار خود منشا خدمات علمي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در جامعه است. اين مقاله سعي دارد به معرفي يکي از واقفان دوره قاجار زنجان به نام ميرهدايت الله الحسيني ملقب به ملک التجار و وقفنامه وي بپردازد. ايشان علاوه بر وقف، در بازسازي يا نوسازي حمام حسينيه زنجان به سال 1292 ه ق و ايجاد سراي ملک در بازار زنجان نيز اقدام نموده‌اند. کليد واژه‌ها: قاجار، زنجان، مير هدايت‌الله ملک‌التجار، حمام حسينيه، سراي ملک.
تجارت در دوره قاجار
در تاريخ اقتصادي ايران تاجر يا بازرگان را براي همه نوع تجار کوچک و بزرگ به کار مي‌بردند. تجار در ايران به عمده فروشي مشغول بودند و شغل واحدي داشتند و در بين مردم از احترام زيادي برخوردار بودند. آنان به راستگويي و درستکاري شهرت داشتند و مردم اغلب مبالغ هنگفتي از پول خود را نزد بازرگانان به امانت مي‌گذاشتند. بدون آن که سندي بابت آن بگيرند. آنان تحصيل کرده‌تر از ساير مردم بودند زيرا براي ثبت و ضبط حساب‌هايشان نياز به سواد داشتند. در زنجان دوره قاجار هم به علت موقعيت مهم و ارتباط با کردستان، آذربايجان، اردبيل و گبلان تاجران زيادي فعاليت داشتند که مير هدايت الله ملک‌التجار زنجاني، حاجي عبدالوهاب معين التجار ابن مرحوم حاجي ابراهيم زنجاني، حاجي اسماعيل امين‌التجار زنجاني و حاج عبدالحسين تاجر زنجاني از سرشناس‌ترين تاجران زنجان عصر قاجار بودند.
خدمات واقف
>سراي ملک >کتيبه کاشي سراي ملک در بازار پايين زنجان >تعمير حمام قديمي حسينيه اعظم زنجان
سراي ملک
اين سرا در بازار پايين زنجان قرار دارد. در خصوص شيوه معماري اين بنا، بايد گفت سراي ملک به مساحت 82 / 2811 متر مربع، داراي يک حياط و سه دالان ورودي و يک دالان ورودي جنوبي است که از سمت شرق داراي يک ورودي ديگر است و در يک طبقه بنا شده است. اين بنا از الگوي سراهاي رواق دار تبعيت کرده است که امروزه رواق‌هاي آن مسدود شده و به حجره‌ها اضافه شده است. حياط داراي معماري چهار ايوانه با پلان مربع است که دور تا دور آن داراي بيست حجره و چهار راهروي دسترسي بين حجره‌هاي شرقي و غربي است. ستون‌هاي رواق‌ها به صورت مستطيل با نيمه ستوني گرد اجرا شده است. ايوان شمالي از همه مرتفع‌تر بوده و سه ايوان ديگر با ارتفاع کمتر و قوس کليل آذري پوشش داده شده است. معماري با تزيينات آجرکاري و کاشي معقلي يکي از زيباترين سراهاي زنجان است. ورودي شرقي از طريق دالاني با چشمه طاق کلمبه به حياط اصلي متصل مي‌گردد. در چشمه طاق اول به سبک کاروانسراها دو گشايش در دو طرف ورودي وجود دارد. اين سرا به نام مير هدايت الله ملک‌التجار که بازسازي آن را انجام داده است، به سراي ملک مشهور است.
کتيبه کاشي سراي ملک در بازار پايين زنجان
اين کتيبه کاشي در روي کاشي تخت فيروزه‌اي رنگ به صورت مسطح با خط نستعليق به رنگ سفيد به سال 1298ه ق نوشته و در بالاي ايوان شمالي نصب شده است. متن آن به شرح زير است: هوابتداء در روز عيد غدير 1298 کردند باهتمام اجل السادات العظام آقا مير هدايت‌الله ملک‌التجار زنجاني در عيد غدير 1300 باتمام رسيد. - يعني شروع به کار در سراي ملک تا اتمام آن دو سال طول کشيد.
تعمير حمام قديمي حسينيه اعظم زنجان
اين سنگ نوشته در ورودي حمام قديمي حسينيه زنجان نصب بوده است که در حال حاضر اين سنگ نوشته در انبار حسينيه اعظم زنجان نگهداري مي‌شود. اين اثر به اندازه 8×33×5 / 39 سانتي‌متر به تاريخ 1292 ه ق و خط نستعليق در 5 سطر حجاري شده است. متن سنگ نوشته به شرح زير است: هوالله تعالي تاريخ اتمام حمام نو باهتمام جناب اجل السادات العظام آقا مير هدايت‌الله ملک‌التجار في شهر رمضان المبارک 1292
معرفي وقفنامه
سند مورد مطالعه از نوع اسناد شرعي است که در 21 سطر به خط شکسته نستعليق کتابت و در هامش آن 13 مهر ديده مي‌شود و موضوع آن وقف چند دانگ از روستاهاي بادامستان، ذاکر و چير از توابع استان زنجان است که صرف مراسم ايام محرم و تعزيه داري امام حسين (عليه السلام) گردد. سند به سال 1320 ه ق (دوره مظفرالدين شاه قاجار) و در 24 شهر جمادي الاخر تنظيم شده است. (با تشکر از بهمن خطيبي که سند را در اختيار اينجانب قرار دادند.)
بازخواني سند
1/ الحمدلله الواقف علي السرائر و الضمائر و الصلوة و السلام علي اشرف خلقه محمد المبعوث الي القبائل
2/ والعشائر و علي اله الطاهرين من الاکابر و الاصاغر
3/ غرض از تحرير اين فقرات صريحه الادلالات آنکه در احسن اوقات واشرف ساعات مقروناً بالخير و البرکات توفيق حضرت عزت
4/جل شانه و عظم برهانه شامل حال خيريت مال جناب مستطاب عمده النجباء الاکارم و نتيجة الاشراف و الاعاظم سلسل الاطياب الحاج مير هدايت‌الله ملک‌التجار
5/ زنجاني وقفه الله تعالي گرديده تقرباًلله و طلباً لمرضاته عالماً و عامداً قاصداً و شاعراً وقف موبد و حبس مخلد صحيح شرعي نمود
6/ مساحت سه دانگ از قريه بادامستان [۱] با طاحونه واقعه در قريه مزبوره و چهار دانگ و يک شعير از قريه ذاکر [۲] و بيست و شش شعير و نيم از قريه 7/ چير [۳]
با شش دانگ باغ واقع درقريه مزبوره ملک متصرفي خود را با جميع توابع و عامه لواحق و ضمائم مساحات مفصله مزبوره من دون
8/ استثناء شيء بر جناب خامس آل عبا حضرت ابي عبدالله عليه و ابائه آلاف التحية والثناء که منافع حاصله املاک موقوفه مرقومه را
9/ پس از وضع نصف آن که واقف موفق بجهته خود حق التوليه معين قرار داده درهرسال متولي موقوفه در هر طبقه ضبط و تصرف کرده
10/ در دهه عاشوراي محرم در کاروانسراي معين واقف و خانه در تعزيه داري آن بزرگوار عليه السلام و لوازم و مصارف تعزيه داري از قبيل چاي
11/ وشربت و قهوه و گلاب و قليان و اجرت روضه خوان و قهوه چي و خدام و فقراء وسائلين مجلس عزاو سائر مصارف لازمه مهمه
12/ صرف و خرج نمايد ودر صورت زيادي منافع متولي در هر طبقه که باشد همان زيادي را در عتبه بات عاليات بمحصلين و طلاب
13/ علوم دينيه که از زائرين محسوب باشند و سائر زواريکه عجز از زادوراحله داشته باشند ردنمايند و واقف موفق توليت
14/ املاک موقوفه را مادام گونه حياً بخود واگذارنموده و صيغه وقف و بالقانون شرع مبين صدور جريان يافته و خود واقف عمل بوقف نموده وتوليت
15/ املاک موقوفه را واقف مسطور بعد از خود بسه نفر اولاد ذکور خود مفوض و مرجوع نمود که هر يک از اولاد ثلاثه بملکيکه که درتحت اسم او مندرج
16/و ثبت شد من باب التوليه اخذ منافع حاصله همان ملک را در تعزيه داري آن حضرت از قراريکه شرح داده شده صرف نمايد پس از وضع
17/ جناب مستطاب الحاج ميرزا محمد مساحت، جناب آقاسيدمرتضي مساحت، جناب آقا ميرزا هادي [۴]
مساحت
18/ حق التوليه و پس از آنها با کبر اولاد ذکور هر يک از آنها بانسبه بتوليه همان ملک که والدشان ملاحظه نمود مينمود نسلاً و بطناً بعد بطن بالغاً ضواء تناسلوا
19/ و مع انقراضهم طبقه اخيره يکنفر را در صلاح داند از اهل عشاير يقين کرده متولي قرار بدهد و او عمل نمايد و هکذا الي ان يطير القائم عجّل الله
20/ فرجه و مصارف حق التوليه را در نصف منافع املاک موقوفه است پس از تعيين در ورقه جداگانه ضبط و ثبت خواهد شد
21/ وقفاً صحيحاً شرعياً بحيث لايباع و لا يوهن فمن بدله بعد ماسمعه فانما ائمه علي الذين يبدلونه حرر في 24 شهر جمادي الاخر سنه 1320
هامش
مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، مير هدايت‌الله الحسيني - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، ملک‌التجار
1- هوالواقف علي السرائر اعترف الواقف الموفق المحترم المکرم بوقف المساحات المسطوره و العمل بالوقفيه و ساير ما نمي اليه حسبماسطر اللهم وفقه حرره بيده الفانيه الماليه في شهر جمادي الثانيه من الشهور المنتظمه و في سنه1320 - مهر مربع شکل باقلم نستعليق، ابوجعفر ابن عماد الدين الحسيني - مهر مربع شکل باقلم نستعليق، نصرالله
2- بسم اله الرحمن الرحيم قد اجريت صيغه الواقف وکاله عن الواقف المکرم الموفق علي النهج المرقوم في المتن في 24شهرجمادي الاخري 1320 - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، يامن اجود من کل جواد
3- هو الله اعترف الواقف المکرم دام اقضاله بما نمي اليه في الورقه من البدوالي الختم لدي جنابه الشريف مدظله حرره الاقل شهر جمادي الثاني 1320 - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، الواثق بالله عبده فتح الله - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، صل الله
4- بسم الله تعالي اعترف الواقف الموفق المعظم ايده الله تعالي بکافه ما نسب اليه في الورقه عند العبد الاثم في سادس و عشرين شهر جمادي الثانيه سنه 1320 - مهر بيضي شکل باقلم نسخ، قوام‌الدين الموسوي
5-اعترف الواقف الموفق المعظم بحدفار مانمي اليه في الورقه من البدايه الي النهايه لدي الاحقر في 26 شهر جمادي الثانيه من شهور سنه 1320 - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، عبده الراجي يوسف بن محمد علي
6- اعترف الواقف بما فيه لدي في التاريخ - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، حبيب الله 1315
7- آنچه در متن ورقه ميمنت نگارش يافته من اليه و الي انهم اعترف مستطاب واقف معزي اليه صحيح و لازم است في 26 شهر جمادي الثانيه 1320 - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، محمد تقي - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، يامن نقيب و کل شريف
8- اقل سادات - مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، نعمت‌الله الحسيني
مهرهاي سند
صاحب مهر
1- سجع مهر: نصرالله 1297
2- سجع مهر: ابوجعفر ابن عمادالدين الحسيني - صاحب مهر: معروف به نظام العلماء زنگاني و از اعيان زنجان بود.
3- سجع مهر: يا من اجود من کل جواد
4- سجع مهر: قوام‌الدين الموسوي
5- سجع مهر: لواثق بالله عبده فتح الله
6- سجع مهر: عبده الراجي يوسف بن محمد علي
7- سجع مهر: حبيب الله 1315
8- سجع مهر: محمد تقي
9- سجع مهر: يا من نقيب و کل شريف
10- سجع مهر: نعمت‌الله الحسيني
11- سجع مهر:هدايت‌الله الحسيني 128
12- سجع مهر: واقف- صاحب مهر: ملک‌التجار
13- سجع مهر: صل‌الله
ساختار وقفنامه مورد مطالعه
عبارت
1- ترتيب اجزاي متن: بسمله
2- ترتيب اجزاي متن: ديباچه - عبارت: الحمد لله الواقف علي السرائرو الصلوة الضمائر و الصلوة و السلام علي اشرف خلقه محمد المبعوث الي القبائل والعشائر و علي اله الطاهرين من الاکابر و الاصاعز
3- ترتيب اجزاي متن: مشخصات کامل واقف - عبارت: جناب مستطاب النجباء الاکارم و نتيجه الاشراف الاعاظم سليل الاطياب الحاج مير هدايت الله ملک التجار زنجاني
4- ترتيب اجزاي متن: شرط تحقق وقف - عبارت: تقرباً لله و طلباً لمرضاته عالماً و عامداً قاصداً و شاعراً
5- ترتيب اجزاي متن: اظهار صيغه - عبارت: وقف موبد و حبس مخلد صحيح شرعي نمود
6- ترتيب اجزاي متن: موقوفه - عبارت: مساحت سه دانگ از قريه بادامستان با طاحونه واقعه در قريه مزبوره و چهار دانگ و يک شعير از قريه ذاکر و بيست و شش شعير و نيم از قريه چير با شش دانگ باغ واقع در قريه مزبوره ملک متصرفي خود را با جميع توابع و عامه لواحق و ضمائم مساحات مفصله مزبوره من دون استثناء شيء بر جناب خامس آل عبا حضرت ابي عبدالله عليه و ابائه آلاف التحيه والثناء
7- ترتيب اجزاي متن: مخارج - عبارت: جريان يافته و خود واقف عمل به وقف نموده که منافع حاصله املاک موقوفه مرقومه را پس از وضع نصف آن که واقف موفق به جهت خود حق التوليه معين قرار داده در هرسال متولي موقوفه در هر طبقه ضبط و تصرف کرده در دهه عاشوراي محرم در کاروانسراي معين واقف و خانه در تعزيه‌داري آن بزرگوار عليه السلام و لوازم و مصارف تعزيه‌داري از قبيل چاي و شربت و قهوه و گلاب و قليان و اجرت روضه خوان و قهوه‌چي و خدام و فقراء و سائلين مجلس عزا و سائر مصارف لازمه مهمه صرف و خرج نمايد و در صورت زيادي منافع متولي در هر طبقه که باشد همان زيادي را در عتبه عاليات به محصلين و طلاب علوم دينيه که از زائرين محسوب باشند و سائر زواري که عجز از زاد و راحله داشته باشند رد نمايند و واقف موفق توليت املاک موقوفه را مادام گونه حياً به خود واگذار نموده و صيغه وقف و بالقانون شرع مبين صدور
8- ترتيب اجزاي متن: متولي فعلي و سيستم انتخاب متوليان بعدي - عبارت: و توليت املاک موقوفه را واقف مسطور بعد از خود به سه نفر اولاد ذکور خود مفوض و مرجوع نمود که هر يک از اولاد ثلاثه به ملکي که که در تحت اسم او مندرج و ثبت شد من باب التوليه اخذ منافع حاصله همان ملک را در تعزيه‌داري آن حضرت از قراري که شرح داده شده صرف نمايد پس از وضع جناب مستطاب الحاج ميرزا محمد مساحت، جناب آقا سيد مرتضي مساحت، جناب آقا ميرزا هادي مساحت حق التوليه و پس از آنها باکبر اولاد ذکور هر يک از آنها بانسبه بتوليه همان ملک که والدشان ملاحظه نمود مينمود نسلاً و بطناً بعد بطن بالغاً ضواء تناسلوا
9- ترتيب اجزاي متن: متولي در صورت انقراض نسل - عبارت: و مع انقراضهم طبقه اخيره يک نفر را در صلاح داند از اهل عشاير يقين کرده متولي قرار بدهد و او عمل نمايد و هکذا الي ان يطير القائم عجل‌الله فرجه و مصارف حق‌التوليه را در نصف منافع املاک موقوفه است پس از تعيين در ورقه جداگانه ضبط و ثبت خواهد شد
10- ترتيب اجزاي متن: الفاظ تشريفاتي دال بر وقوع عقد - عبارت: وقفاً صحيحاً شرعياً بحيث لايباع و لا يرهن
11- ترتيب اجزاي متن: انذار - عبارت: فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه
12- ترتيب اجزاي متن: تاريخ تحرير - عبارت: حرر في 24 شهرجمادي الاخري سنه 1320
