وقفنامه پنج دکان در زنجان به نیت اصحاب کساء(دوره مظفر الدین شاه قاجار)

مؤلف: پرستو قاسمی اندرود(کارشناس ارشد باستان شناسی گرایش اسلامی، پژوهشگر اسناد ومتون، کتیبه های اسلامی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان زنجان)

چکيده

بدون شک نسخ خطي و آثار مکتوب گذشتگان و پيشينيان را بايد گنجينه‌اي بس گرانبها دانست. اسناد تاريخي به عنوان مستندات و مکتوبات وقايع گذشته را بي هيچ کم و کاستي در اختيار پژوهشگران قرار مي‌دهد. در اين ميان وقفنامه‌ها به جهت ارزش تاريخي، هنري، اجتماعي و جامعه شناسي جايگاه ويژه‌اي دارند. انگيزه وقف را در واقفان مي‌توان به دو بخش تقسيم کرد: افرادي که مالي را وقف کرده‌اند يا توجه به بهبود وضع اجتماعي و رفع احتياجات عمومي داشته‌اند يا طلب مغفرت و دعاي خير براي خود و داشتن آخرتي بهتر بودند. از نظر متون ادبي نيز وقفنامه‌ها داراي اهميت ويژه‌اي هستند و حاوي نثر و نظم‌هاي عربي با مضامين و پندهاي اخلاقي که در نوع خود بي نظير و قابل تأمل است. وقفنامه مورد مطالعه به ابعاد 36 × 70 سانتي متر با خط زيباي نسخ و شکسته نستعليق در 21 سطر به رنگ مشکي و قرمز نگاشته شده و در سال 1317ه ق برابر با حکومت مظفرالدين شاه قاجار تنظيم شده است. در اين سند 36 نفر مهر بر سنديت وقفنامه زده‌اند که در بين آنها تعدادي از افراد سرشناس و معروف زنجان همچون ملک التجار، امين الرعايا، اعتضاد دفتر، امين دفتر، محمد هاشم الشريف، عاصم السلطان و ... ديده مي‌شود. واقف، اسداله خان ياور توپخانه از خاندان استاجلو زنجان، تعداد پنج باب دکان خود را به نام اصحاب کساء وقف نموده که صرف تعزيه داري، امور ايام دهه عاشورا، تعزيه امام حسن مجتبي (عليه السلام) در ماه صفر و ... گردد. کليد واژه‌ها: موقوفات زنجان، وقف دکان، اصحاب کساء، اسداله خان ياور توپخانه، قاجار. در ابتدا به جهت اين که واقف، پنج دکان خود را به نام اصحاب کساء (عليهم السلام) وقف نموده، اشاره مختصري به اسرار حديث شريف کساء مي‌نمايم و سپس به بازخواني وقفنامه مذکور و هامش مربوطه مي‌پردازم.

اسرار حديث کساء

يکي از رمزهاي بزرگ حديث کساء، معرفي جايگاه والاي حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليها) است. در بخشي از حديث، زماني که جبرئيل امين از خداوند متعال مي‌پرسد اين پنج نفري که اين همه فضائل دارند و آسمان‌ها و زمين و همه‌ موجودات به برکت وجود آن بزرگواران خلق شده، چه کساني هستند؟ خداوند پاسخ مي‌دهد: «هُمْ فاطِمَةُ وَاَبُوها وَبَعلُها وَبَنُوها؛ آنان: فاطمه، پدر، شوهر و فرزندانش هستند». اين عبارت نشان دهنده‌ جايگاه والا و شناخته شده‌ حضرت زهرا (سلام الله عليها) در آسمان‌ها و در ميان فرشتگان الهي است. در اين حديث، با وجود چهار شخصيت بزرگ، يعني وجود مبارک پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله)، حضرت علي (عليه السلام)، امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام)، وجود مبارک حضرت زهرا (سلام الله عليها) محور اصحاب کساء معرفي شده‌اند که آسمان‌ها و زمين و آن‌چه در آن‌هاست به طفيل وجود مبارک آن‌ها خلق شده است. اين معنا در ديگر احاديث ائمه هدي (عليهم السلام) نيز وجود دارد. در حديثي قدسي، خداوند تبارک و تعالي، خطاب به پيامبر اکرم (صلّي الله عليه و آله) مي‌فرمايد: « لولاک لما خلقت الأفلاک و لولا علي لما خلقتک و لولا فاطمة لما خلقتکما؛ اگر براي تو نبود، افلاک را خلق نمي‌کردم و اگر براي علي (عليه السلام) نبود، تو را خلق نمي‌کردم و اگر براي فاطمه (سلام الله عليها) نبود، شما را خلق نمي‌کردم». اين حديث شريف نيز، نشان از نقش محوري حضرت فاطمه (سلام الله عليها) در عالم هستي دارد.

بازخواني وقفنامه

هوالواقف علي الضمائر و سرائر - بسم الله خير الاسماء الحمد لله رب العالمين و الصلوه و السلام علي اصحاب العبا النجباء الخمسه اشرف و الخلايق محمد وصيه علي و بنيه فاطمه و الحسن و الحسين عليهم السلام الذين - قال الله تبارک الله في حقهم و عزتي و جلالي اني ما خلقت سماء مبينه، و لا ارضا «مدحيته»، و لا قمرا «منيرا» و لا شمسا مضيئه و لا حلکم و سائر علي الائمه من لدن مصابيح الدجي و اعلام الهدي و عليهم الله صلوات الله الارض و السماء بعد الحمد و الصلوه غرض از چهره آراسته اين صفحه و نگارش اين کلمات موقوفه فرح افزا و به موجب تحرير اين زاد المعاد يوم الجزا آنکه نظر بمضمون خوش مشحون الدنيا مزرعه الاخره براي هر فردي - از افراد نيز نوع انساني که داراي عقل و القان است بجهته ملاحظه استخلاصي روز جزا و از اعمال حسنه و احسان و وقف و عقارات که از جمله باقيات و صالحات است و ثواب آن علي الاستمرار عايد واقف عالي درجات بوده و هست بجهته خود در حال - قرارداده در يوم المعاد موجب اجر جزيل و ثواب جميل بشود فقال لا دارللمرء بعدالموت يسکنها، الا التي کان قبل الموت بانيها، فان بنيها بخير طاب مسکنها، و ان بناها - بشر خاب ثاويها فعليهذا ملاحظه در حال تحرير توفيق حضرت سبحاني و تاييد رباني شامل حال خجسته سال مقرب الخاقان معتمد السلطان اسداله خان ياور توپخانه ابن مرحمت و مغفرت انتساب حاجي محمد شريف خان زنجاني گرديده در حالت - صحت و اختيار که اقاوير شرعيه از او ممضي و نافذ بود وقف موبد شرعي و حبس مخلد اسلامي نمود همگي و تمامي مساحت پنج ششدانگ پنج باب دکاکين جديد البناء که متصل و ملصق بيکديگرند در راسته جديد الاحداث خود واقف - موفق واقع شده با جميع توابعات شرعيه و لواحق عرفيه انها علي حسب تعيين بحدود اربعه و علي حسب تعيين بموقوف عليهم مست بهر يکي از دکاکين و علي حسب المصرف و سوق و المکان و المولي الشرعي چنانچه تفضيل همه اينها در ذيل محرر است - و اين پنج باب دکان محدود را باسم وقفيت اسماء مبارکه طيبه انوار خمسه اصحاب کساء ناميد بعباره واضحه يک باب آنها را که در ذيل تعيين خواهد شد به جهت فقراي از اثنا عشريه وقف نمود و ثواب آنرا نثارو انثار مرقد - منور و روح مطهر حضرت خير البشر و شافع يوم المحشر عقل کل و هادي سبل حضرت خاتم النبيين ابوالقاسم محمد رسول الله (صلّي الله عليه و آله) نمود و من جمله يکباب ششدانگ ثانوي را وقف فقراي شيعه اثنا عشريه نمود که صرف افطار ماه مبارک رمضان شود - و ثواب آنرا مفوض و مرجوع و هديه نمود بروح منور وصي بلا فصل پيغمبر نفس الرسول سيف اله السلول معيار الرد و القبول الذي الشمس عن الارض مطلوب کل طالب علي ابن ابيطالب و من جمله يکباب ششدانگ ثالثي را وقف و مستحقين سادات - ذوي العز و الاحترام نمود و ثواب آنرا بروح پرفتوح انسيه حوراءام الائمه الشفاء النجباء بنت خير الانبياء الطاهره المطهره فاطمه زهرا عليها السلام هديه داشت و من جمله در باب ششدانگ رابعي و خامسي را بجهته تعزيه داري و دهه عاشورا و دهه - آخر ماه صفر وقف قرار داد و ثواب اينها را تفويض نمود بروح مقدس و منور سيدي شباب و هر آنچه ريحانتي رسول الله الحسن و الحسين صلوات اله و سلامه عليهما که يک باب دکان رابعي در تعزيه حضرت حسن مجتبي در ماه - صفر صرف شود و يک باب دکان ششدانگ خامسي در عزاي سيد مظلومين در دهه عاشوراي محرم صرف شود ثواب اينها را براي خود و والدين «اثلاثا» قرار داد و تفضيل همه اينها و حدود اربعه آنها از قرار تفضيل ذيل است با مشروط مسطوره ذيل - دکان موقوفه متعلق بحضرت رسول اله (صلّي الله عليه و آله) زياده از يک تومان متولي ماذون نيست يکدفعه بقراء بدهد محدود ذيل است «شرقيا» دکان خود واقف و اوسط خان سرهنگ،«غربيا» دکان موقوفه حضرت اميرالمومنين عليه السلام ، «جنوبيا» دکان حاجي محمد و حاجي آقاي زنجاني ،«شماليا» راسته بازار جديد البناي واقف دکان موقوفه متعلق به حضرت اميرالمومنين صلوات اله و سلامه عليه محدود بحدود اربعه ذيل است «شرقيا» دکان موقوفه متعلق به حضرت رسول اله (صلّي الله عليه و آله)، «غربيا» دکان موقوفه متعلقه به حضرت صديقه طاهره فاطمه زهرا، «جنوبيا» ايضا و دکاکين حاجي محمد و حاجي آقا، شماليا ايضا راسته جديدالاحداث واقف موفق - دکان موقوفه متعلقه به حضرت صديقه طاهره که بايد متولي زياده از يک تومان يکدفعه مستحقين راحت ندهد محدود ذيل است «شرقيا» دکان موقوفه حضرت امير المومنين ، «غربيا» دکان موقوفه حضرت حسن مجتبي، «جنوبيا» حاجي ميرزا علينقي، «شماليا» راسته بازار جديد البناء واقف دکان موقوفه متعلق به حضرت حسن مجتبي صلوات اله عليه محدود بحدود اربعه ذيل است «شرقيا» دکان موقوفه حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، «غربيا» دکان موقوفه حضرت سيد الشهداء «غربيا» «ايضا» دکان حاجي ميرزا علينقي، «شماليا ايضا» راسته جديد الاحداث واقف موفق - دکان موقوفه متعلق به حضرت سيد الشهداء روحي و روح العالمين له الفداه محدود بحدود ذيل است «شرقيا» دکان موقوفه حضرت حسن مجتبي، «غربيا» دکان ملکي خود واقف موفق «جنوبيا» دکاکين حاجي محمد و مير بهاء الدين، «شماليا» ايضا راسته جديد الاحداث واقف ايده اله و مبلغ پنج تومان از بابت وجه اجاره مساحات مسطوره حق التوليه قرار داد بعبارت آخري در هر سالي از هر يکي از دکاکين موقوفه متولي مبلغ يک تومان حق التوليه بردارد و همه ساله منافع مساحات معينه بعد از صرف مخارج تعمير در مصارف مشخصه معينه - مسطوره صرف و خرج شود بشروط مذکوره و توليت آنها مادام گونه «حيا» با خود واقف موفق است و بعد از خود مرجوع و مفوض نمود باکبر اولاد ذکور خود «نسلا» بعد نسل - و «عقبا» بعد عقب و بعداز انقراضهم با اعدل علماي بلده زنجان و در تعيين مکان متولي هر عصر مختار است در هر جا صرف نمايد و صيغه وقف عالي النهج الشرعي جاري شده - جميع شرايط وقف علي النهج القانون الشرع المستطاب از قبض و اقباض تحقق يافت بحيث لايباع و لا يوهب و لا يجري عليه احکام الملکيه فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين - بيد لونه فکان ذلک تحريرا و وقوعه في سابع عشر جمادي الاولي من شهور سابع عشر و ثلثمائه بعد الف من الهجره النبويه عليه الاف و التحيه و الثناء مطابق سنه تنگوزئيل ترکي سنه 1317

هامش

هوالواقف علي الضمائر و السرائر، بسم الله الرحمن الرحيم، قد صدور الاقرارئ الاعتراف من الواقف الموفق لمرضات الله و ابتغاء وجهه وقفه الله تعالي بحدفيرما نمي اليه من الواقف للمساحات المعينه و العمل به و ساير ما شرعه و عنه من البدايه الي النهايه حسبما سطر حرره الاحقر الداعي في ستته ايام بقيت من شهر جمادي الاولي من الشهور المنتظمه في سنه 1317 ، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، نصرالله - هوالواقف علي السرائر اعترف الواقف الموفق المحترم زادالله توفيقه و عمربکافه سطرفي الورقه من الواقف العمل به حسبما فصل و رقم لدي الاحقر في رابع و عشرين من شهر جمادي الاولي سنه 1317، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، ضياء الدين ابن محمد رحيم - اقل السادات اقرار شنيدم، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، محمد الحسيني 133 - اعترف الواقف المويد بجميع ما رقم بما الورقه لدي في غره شهر جمادي الثاني 1317، مهر بيضي شکل با قلم ثلث، العبد الراجي جليل1310، - قداعترف الواقف الموفق المعظم بماسطر في الورقه لدي الاقل في تاريخ المتن، الملک لااله الا الله الحق المبين محمد حسن - قداعترف الواقف المحترم الموفق بتوفيق الله بتمام ما نسب اليه في الورقه لدي 26 جمادي الاول 1317، مهر بيضي شکل با قلم ثلث، عبده الراجي احمد الحسيني - اقل السادات اله بر وقفيت اقرار شنيدم، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، ملک التجار - قد اعترف الواقف المکرم في الورقه لدي في 27 شهر جمادي الاولي 1310، مهر بيضي شکل با قلم ثلث، هدايت الله الموسوي - قد اعترف المعظم المحترم الموفق بتوفيق اله بجميع ما نمي اليه في الورقه لدنيا في 26 جمادي الاولي 1317، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، محمد الحسيني 1314 - اعترف الوافق المکرم بکافه ما رقم في الورقه لدي الاحقر في بيستم شهر جمادي الاولي 1317، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، عبده محسن الموسوي - بسم الله تعالي قد اعترف الواقف المستطاب بحريان العقد علي الصدقات الجاريه من المساحات المعينه و بالعمل بها حسبما شرح و فصل في تلک الورقه المبارکه و انا العبد الاحقر حسين بن حسن الجوقيني الزنجاني في حرر في 24 جمادي الاولي سنه 1317، مهر مربع شکل با قلم ثلث، يا اباعبد الله الحسين 1306 - هوالله تعالي اين وقف نامچه پنج نسخه است بخط خودم نوشتم يادگار باشد، مهر مربع شکل با قلم نستعليق، يا اسدالله الغالب - قد اعترف الواقف المعظم بالعمل في الورقه بما فيه لدي 9في شهر جمادي الاخر 1317، مهر مربع شکل با قلم نسخ، محمد هاشم الشريف 1314 - قد جري الاقرار و الاعتراف من الواقف المستطاب الموفق بکافه ما سطر في الورقه لدي الاقل في رابع و عشرين من شهر جمادي الاخر 1317، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، عبده الواثق فتح اله - قد اعترف الواقف المستطاب بما رقم في الورقه لدي في 24 جمادي الاخر فکان ذلک سنه 1317، مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، سيف الدين - قد صدر الاعتراف عن الواقف المعظم في التاريخ، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، الراجي جلال الدين - بسم الله تعالي شانه قد اعترف الواقف المعظم وقفه اله ايده بکافه ما رقم في الورقه لدي الاقل في غره شهر جمادي الاخري سنه 1317، مهر مربع شکل باقلم ثلث، الواثق بالله الغني عبده محمد نبي - مضمون متن شهادت دارم، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، عاصم السلطان 1317 - مقرب الحضره العليه اسداله خان ياور توپخانه مبارکه اقرار و اعتراف نمود بمسطوره متن 25 شهر جمادي الاخري سنه 1317، مهر بيضي شکل باقلم نستعليق ثقه السلطان، مهر بيضي شکل باقلم نستعليق امين دفتر، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق اعتضاد دفتر - از قراريکه از متن ورقه مسطوره نوشته شده است از مقرب الخاقان اسداله خان ياور اقرار شنيدم صحيح است. مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، لطف اله - قد اعترف الواقف المعظم بما فيه لدي، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، يتوکل علي الله عبدالرسول - اعترف الواقف المعظم المحرم الموفق بکافه ما نسب لدي في الورقه لدي الاحقر، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، محمد الحسيني امين الرعايا 1314 - اقل الحاج ابن مرحوم مراد محمد تقي زنجاني، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، علي تقي 1316 - قد اعترف الواقف المعظم باتمام سطر في المتن لدي في شهر جمادي الاولي، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، محمد رضا 1307 - مضمون متن اقرار صريح شنيده شد صحيح است، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، خسرو - قد اعترف الواقف الموفق ايده اله بجميع ما سطر في الورقه لدي في سابع عشرين في شهر جمادي الاولي سنه 1317، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق عبده - اقرار شنيدم، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، عبدالصمد - اقرار شنيدم صحيح است، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق سلام علي ابراهيم، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق عبده بخشعلي - اعترف الواقف الموفق بمارقم لدي اقل حاجي خلف المرحوم حاجي نصراله، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، محمد باقر 1317 - اعترف الواقف الموفق بما اقل عبد حاجي صراف زنجاني صحيح است، مهر بيضي شکل با قلم ثلث عبدالمناقب - از قراريکه مرقوم شده است صحيح است، مهر بيضي شکل باقلم نستعليق، فضل اله ابن رحمت اله 1283 - مهربيضي شکل با قلم نستعليق، يا امام محمدباقر1300 - حاجي محمد طهراني، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، اشرف الانبياء محمد 1299 - صحيح است ابن مرحوم آقا فضلعلي زنجاني، مهر بيضي شکل با قلم نستعليق، سلام علي ابراهيم ( با تشکر از آقاي بهمن خطيبي که اين سند را دراختيار اينجانب قرار دادند.) وضعيت موقوفه در حال حاضر طي بررسي انجام شده در خصوص وضعيت موقوفه، متأسفانه بلا استفاده بوده و طبق وقفنامه عمل نمي‌شود.

مهرهاي هامش

سجع مهر: نصر الله

صاحب مهر: ميرزا نصراله ابن حاج ميرزا عبدالرحيم از روحانيون به نام زنجان ملقب به شيخ الاسلام

سجع مهر: محمد الحسيني (1300)

سجع مهر: الملک لااله الا الله الحق المبين محمدحسن

سجع مهر: العبد الراجي خليل

صاحب مهر: حاج خليل ابن حاج عبدالجليل متولد 1275 ه ق در زنجان از بزرگان خاندان خطيبي‌هاي زنجان

سجع مهر: عبده الراجي احمد الحسيني

سجع مهر: ضياء الدين ابن محمد رحيم

سجع مهر: هدايت الله الموسوي

صاحب مهر: هدايت اله موسوي از خاندان ميرزايي هاي زنجان سجع مهر: محمود الحسيني (1314)

سجع مهر: ابوالحسن

سجع مهر: عبده محسن الموسوي

صاحب مهر: از فرزندان ميرزا ابوالقاسم ميرزايي زنجاني

سجع مهر: يا ابا عبدالله الحسين

سجع مهر: ملک التجار

صاحب مهر: مير هدايت الله ملک التجار ازتاجران بزرگ زنجان

سجع مهر: يا اسدالله الغالب

سجع مهر: محمد هاشم الشريف (1303)

صاحب مهر: آقا محمد هاشم شريف العلماء فرزند حاج مهدي قلي خطيبي از مالکين زنجان و شاگرد ملا علي قارپوزآبادي که که خود از بزرگترين واقفان زنجان است.

سجع مهر: سيف الدين

سجع مهر: ثقه السلطان

سجع مهر: اعتضاد دفتر

سجع مهر: لطف الله

صاحب مهر: از خاندان شيخ الاسلام زنجان

سجع مهر: الراجي جلال الدين (1301)

سجع مهر: الواثق بالله الغني عبده محمد نبي

سجع مهر: عاصم السلطان

صاحب مهر: ميرزا يوسف خان عاصم سلطان از خاندان صفوي

سجع مهر: المتوکل علي الله عبدالرسول

صاحب مهر: حاجي عبدالرسول ابن حاج عبدالحسين تاجر زنجاني بزرگ خاندان خطيبي‌هاي زنجان

سجع مهر: محمدالحسيني امين الرعايا

صاحب مهر: فرزند حاجي مير بهاء الدين که موقوفات بسياري در زنجان دارد.

سجع مهر: علي نقي (1306)

سجع مهر: خسرو

سجع مهر: محمد رضا (1307)

سجع مهر: عبدالصمد

صاحب مهر: عبدالصمد ديزجي از مدرسين حوزه علميه زنجان در دوره قاجار

سجع مهر: عبدالمناقب

سجع مهر: محمدباقر

سجع مهر: عبدالراجي بخشعلي

سجع مهر: سلام علي ابراهيم

سجع مهر: فضل الله ابن رحمت الله (1283)

سجع مهر: يا امام محمد باقر (1303)

سجع مهر: اشرف الانبياء محمد (1299)