کاروانسرا و پل شاه عباسی فرسنج

مؤلف: زهرا پور شعبا نیان (کارشناس ارشد باستان شناسی (اسلامی))

چکيده

در طول تاريخ، احداث راه و جاده يکي از نشانه هاي شکوفايي هر تمدني محسوب شده است . پل‌ها و کاروانسراها به عنوان نوعي از سازه هاي کاربردي بشر براي ايجاد ارتباط بيشتر با ممالک ديگر به وجود آمده و نقش زيادي در تبادلات اقتصادي و سياسي ملل داشته اند. احداث کاروانسرا و پل در ايران دوره صفويه، براي برقراري ارتباط بيشتر بين شهرها و مراکز تجاري رونق فراوان گرفته است. از اين ميان، استان همدان به دليل اهميت فراواني که از گذشته در بين شهرها و روستاهاي همجوار داشته همواره در ساخت و احداث کاروانسرا و پل‌ پيشتاز بوده است. در دوران صفويه به علت گسترش تجارت، احداث پل و کاروانسرا در همدان نيز رونق گرفته که اين به واسطه نزديکي به مرزهاي عراق و ضرورت ارتباط تجاري و سياسي با آن نقاط بوده است. پيش فرض بنيادين اين پژوهش، تبيين معماري کاروانسرا و پل شاه عباسي فرسفج در شهرستان تويسرکان در دوره صفويه است. بناهايي که در اثر گسترش ارتباطات تجاري و سياسي احداث گشته اند و بررسي آنان پژوهشگران را در احيا مسيرهاي تجاري ياري مي رساند.

واژگان کليدي: شهرستان تويسرکان، فرسفج،کاروانسراي شاه عباسي، پل فرسفج.

مقدمه

نياز انسان به سر پناه و مامن نه تنها در حضر، بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است، در دوران اسلامي ايجاد بناهايي با ويژگي‌هاي گوناگون شهرها، روستاها، جاده‌هاي حاشيه کوير و معابر کوهستاني با نام‌هاي مختلف چون رباط، کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد. به طور کلي تحول و گسترش کاروانسراهاي ايران در ادوار مختلف به وضعيت اجتماعي، اقتصادي و مذهبي بستگي داشته و شکل‌يابي و توسعه آن با موارد ذکر شده در ارتباط مستقيم مي‌باشد. عملکرد گوناگون کاروانسرا در گذشته باعث گرديده نام‌هاي متفاوتي براي اين‌گونه بناها در فرهنگ لغت جاي گيرد؛ کاربات، رباط، ساباط و خان که در واقع عملکرد و وظايف مشابهي مانند کاروانسرا داشتند، ولي از لحاظ ويژگي‌هاي معماري متفاوت بودند . کاروانسراهاي داخل شهر مکاني بودند براي داد و ستد کالاها، اقامت براي بازرگانان، محلي براي کسب و تجارت تجار مقيم شهر، انبار براي کالا و مواردي از اين قبيل؛ بناي کاروانسرا از يک حياط نسبتاً وسيع با حجره‌هايي در اطراف تشکيل مي‌شده است. کاروانسراهاي خارج از شهر معمولاً در مسير شاهراه هاي تجاري قرار مي گرفتند. اين بناها اغلب به دستور حکام محلي و يا شخص شاه ساخته مي شدند و به نوعي از سوي اين بزرگان وقف مي گشتند تا زمينه ساز عمران، آباداني و گسترش تجارت باشند. در اين مقاله سعي گشته کاروانسراي شاه عباسي و پل فرسفج مورد مطالعه و بررسي قرار گرد.

روستاي فرسفج

روستاي فرسفج دهي از دهستان‌هاي بخش قلقل‌رود، واقع در 24 کيلومتري جنوب غربي شهرستان تويسرکان مي‌باشد.

کاروانسراي شاه عباسي (فرسفج) بناي کاروانسراي فرسفج در تاريخ 6 / 12 / 1376 به شماره 1970 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

>موقعيت مکاني کاروانسراي فرسفج >پيشينه تاريخي کاروانسراي فرسفج >تحليل معماري کاروانسراي فرسفج >بررسي شرايط حفاظتي مرمتي کاروانسراي فرسفج

موقعيت مکاني کاروانسراي فرسفج

کاروانسراي فرسفج؛ در حدود 10 کيلومتري جنوب غربي شهر تويسرکان و در مجاورت روستاي فرسفج در دامنه کوه واقع شده است.

پيشينه تاريخي کاروانسراي فرسفج

اين کاروانسرا در کنار جاده قديمي که آن نيز در زمان صفويه احداث گرديده ساخته شده است، و از راه هاي مواصلاتي مهم محسوب مي‌شد که پايتخت را به سرحدات غربي متصل مي‌کرده است؛ اين جاده تا يک قرن پيش داير و مورد استفاده کاروانيان قرار داشته تا چهل يا پنجاه سال پيش بيشتر قسمت‌هاي اين بنا سالم و پابرجا بود ولي طي نيم قرن اخير تدريجاً متروک گرديد. نظر به اينکه عده‌اي از سفالگران محلي چندين سال است که حجرات کاروانسرا را اشغال نموده و آنجا را تبديل به کارگاه سفالگري نموده‌اند، چنان که به اقتضاي کار دود ناشي از کوره‌ها بنا را کثيف کرده است.

تحليل معماري کاروانسراي فرسفج

کاروانسراي فرسفج با اضلاعي در حدود 65 متر و مساحت تقريبي 4000 مترمربع متشکل از يک محوطه بزرگ مربع شکل مي‌باشد که گرداگرد آن اتاق‌هاي متعدد متصل به هم با ايوان‌ها و فرش اندازهايي مناسب براي اقامت مسافرين بوده و به موازات جبهه‌هاي شمالي و شرقي و غربي حياط در کاروانسرا سه رديف اصطبل وجود داشت (طرح 1-2). در اين کاروانسرا همچنين انبارهاي متعدد براي ذخيره و نگهداري علوفه ساخته شده بود. کليه قسمت‌هاي بنا از آجر ساخته شده و با داشتن ديوارهاي قطور و سقف‌هاي طاق ضربي آجري از استحکام فوق العاده اي برخوردار بوده است. از سوي ديگر در چهارگوشه آن برج‌هاي آجري استوانه‌اي ساخته شده که بدنه آن با آجرهاي تراشيده و ظريفي پوشيده شده است. بناي مذکور علاوه بر اين که محل مناسبي براي بيتوته مسافران محسوب مي‌شد، وجود برج و بارو موجب اين تصور است که احتمالاً جنبه نظامي نيز داشته است. در داخل بنا نيزدر قسمت فوقاني برج‌ها چند رديف آجرکاري کنگره شکل اجرا شده است و نيز در سطح جانبي و سقف‌هاي بهارخواب‌ها و ايوان‌هاي جلوي حجرات آجرکاري ظريف به چشم مي‌خورد. در لبه پشت‌بام گرداگرد کاروان سرا به طرف خارج و در هر 70 متر ناودان‌هايي از سنگ سفيد کار گذاشته بودند. مدخل و سردر ورود با چند رديف طاق جناغي شکل و رديف‌هايي از تزئينات آجري ساخته شده و در اين قسمت محوطه مدوري وجود دارد که سقف گنبدي آن را با رديف هاي منظم آجر پوشانده اند.

(تصوير1)

طرح شماره 1: طبقه‌ همکف کاروانسراي فرسفج طرح شماره 2: پرسپکتيو کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 1: نماي کلي کاروانسرا و روستاي فرسفج

>ورودي کاروانسراي فرسفج >صحن کاروانسراي فرسفج >حجره ها

ورودي کاروانسراي فرسفج

مدخل و سردر ورودي کاروانسرا؛ به شکل جالب توجهي با چند رديف طاق جناغي‌شکل محکم و رديف‌هايي از تزيينات آجري در ضلع شمالي کاروانسرا ساخته شده است. در اين قسمت محوطه مدوري (مانند هشتي) وجود دارد که سقف گنبدي آن با رديف‌هاي منظم و يکنواخت آجر پوشش يافته است (تصوير 2). تصوير شماره 2: نماي مدخل ورودي کاروانسراي فرسفج

صحن کاروانسراي فرسفج

کاروانسرا داراي محوطه بزرگ مربع شکل با اضلاعي در حدود 65 متر و به مساحت تقريبي چهار هزارمتر بوده است؛ گرداگرد صحن مذکور حجرات و اطاق‌هاي متعدد متصل به هم با ايوان‌ها و فرش انداز‌هاي مناسب براي اقامت و استراحت مسافرين قرار داشت. بهارخواب يا ايوان جلو اطاق‌ها به طرز مناسبي ساخته شده که مسافرين مي‌توانستند در فصول گرم از آن استفاده کنند. وجود حياط وسيع براي بارگيري و باراندازي و استراحت چارپايان در تابستان‌ها مناسب مي‌باشد. به موازات جبهه شمالي، شرقي و غربي آن در سه رديف اصطبل وجود داشت که هر رديف آن گنجايش نگهداري حداقل پنجاه راس اسب و قاطر داشت. همچنين انبارهاي متعدد براي ذخيره و نگهداري علوفه و عليق ستوران ساخته شده بود. حجره ها کاروانسرا حجره‌هايي در چهار طرف خود دارد که اين حجره‌ها به وسيله راهرويي سرتاسري به يکديگر راه دارند. در بافت ساختماني، محل استراحت افراد کاروان و چارپايان پيش بيني شده است. بدنه ديوارها کلاً از خشت خام است اما پايه ديوارهاي حجره از سنگ و آجر پي‌چيني گرديده است. اين بافت ساختماني و ارتباط حجره‌ها به هم، سبب جريان هوا و ايجاد خنکي در روزهاي گرم تابستان را مي‌نمايد. (تصوير3-4) نکته جالب در خصوص وضع ساختماني کاروانسراي شاه عباس تويسرکان در خور توجه است و آن را از کاروانسراهاي ديگر متمايز مي‌سازد اين است که اين کاروانسرا داراي برج و بارو بوده که وجود اين برج و باروها موجد اين نکته است که احتمالاً اين بناي بزرگ ضمن آن که محلي براي اقامت و محافظت و استراحت کاروانيان و مسافران بوده، در وجه ديگر داراي جنبه نظامي نيز بوده است.

(تصاوير 5-6-7-8-9)

تصوير شماره 3: نماي حجره‌هاي داخلي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 4: نماي حجره‌هاي داخلي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 5 : نماي جبهه شمالي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 6: نماي برج و باروهاي جبهه شرقي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 7: نماي برج و باروهاي جبهه غربي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 8: نماي برج و باروهاي جبهه جنوبي کاروانسراي فرسفج تصوير شماره 9 : نماي برج و باروهاي جبهه غربي کاروانسراي فرسفج

بررسي شرايط حفاظتي مرمتي کاروانسراي فرسفج

نظر به اين که کاروانسرا در دامنه کوه و جبهه شمالي روستا واقع شده است و از جهات شمالي و غربي توسط منابع طبيعي ارتفاعات محدود شده است لذا در جهات شرقي و جنوبي بنا به شعاع 300 متر از هرگونه ساخت و سازي در مجاورت بنا جلوگيري به عمل مي‌آيد. با توجه به منحصر به فرد بودن کاروانسراي فرسفج در سطح استان همدان که نشانگر تاريخ صفويه و نوع معماري آن دوره در اين استان مي‌باشد سازمان ميراث فرهنگي اقدام به مرمت بناي مذکور نمود تا قسمتي از تاريخ معماري در اين استان را در دوره صفويه حفظ نمايد. شروع کار تعميرات و مرمت اين بنا مورخ 1371 شروع و روند تعميرات اين اثر تاريخي در 4 فصل کاري به انجام رسيد که تعميرات انجام شده بدين گونه است: پاک‌سازي 4 حجره ايوان‌دار از خاک و ضايعات سفال‌هاي شکسته شده، سکوبندي ايوان حجرات با آجرهاي مربعي شکل هماهنگ با بافت معماري بنا، احيا و مرمت بخش‌هاي تخريب شده، سطوح بدنه با آجرهاي نو و ديوارچيني قسمت‌هاي تخريب شده اطراف پشت‌بام و تثبيت و تحکيم آنها، احيا و مرمت بخاري‌ها و کانال دودکش‌هاي داخل حجرات و ايوان حجرات ، تقويت و پي‌بندي بخش‌هاي تحتاني يکي از برج‌هاي تزئيني در جبهه خارجي واقع در ضلع شرقي ورودي بنا که احتمال ريزش و تخريب آن مي‌رفت، اندود کاه‌گل پشت بام ايوان حجرات احيا شده، انجام مواردي از قبيل تخريب ديوارهاي الحاقي جديد و تخريب کوره‌هاي سفالي که توسط مخازن در داخل اصطبل‌ها و فضاي داخلي کاروانسرا ايجاد شده بود، احياء و مرمت 6 باب از حجرات ايوان‌دار کاروانسرا شامل ديوار مابين حجره و ايوان تا بازسازي بدنه‌ها و آجرفرش کف حجرات ايوان، احيا و مرمت دو عدد از ورودي‌هاي منتهي به بخش‌هاي عقبي کاروانسرا شامل تثبيت و تحکيم لبه‌هاي پشت‌بام، آجرچيني ازاره ديوارهاي باربر حياط، پيشاني حجرات، خاک برداري کف حياط از آوار و خاک‌هاي اضافي و ضايعات خرده سفالينه سفالگران، تعميرات موضعي شامل ملاط کشي بندها، تخريب بعضي از کوره‌هاي سفالگران داخل حجرات، تسطيح و رگلاژ دسترسي منتهي به کارگاه، تهيه مصالح مناسب از قبيل آجرهاي چهارنبش سيمان، ماسه و گچ، خاک و شابلون، نصب داربست و شابلون‌بندي قرص‌هاي فضاهاي هشتي ورودي کاروانسرا، سردر ورودي در جبهه خارجي، دو عدد پلکان قرينه در سردر ورودي اصلي کاروانسرا و احياي ايوان‌هاي داخلي، احيا و بازپيرايي چهار عدد از ازاره‌هاي طاق‌نماهاي جبهه خارجي ضلع ورودي به طريقه خفته راسته، احيا و بازپيرايي 5 عدد از ازاره‌ها و ديوارهاي باربر ايوان‌هاي حجرات جبهه داخلي در ضلع شرقي به منظور بازسازي طاق‌هاي ريزش شده، خاک‌برداري اضلاع غربي- شمالي- جنوبي و شرقي از آوار و ضايعات سفالي و تسطيح محوطه‌ بيروني، انجام تعميرات موضعي شامل: اندود کاه‌گل بخش‌هاي احياشده، بندکشي، تخريب کوره‌هاي سفال‌گري و بدنه‌سازي‌ها، نصب تابلوي معرفي اثر، احداث و احياي سقف طاق ضربي قسمتي از سقف‌هاي ريخته شده دو دهانه‌ در جلوي حجرات، احداث و احياي سقف طاق‌ضربي جناغي سردر ايوان کاروانسرا، دورچيني يکي از باروهاي کاروانسرا، احداث طاق ضربي کامل گنبدي در حجره‌ پشت ايوان شرقي بر اساس فرم اصيل خود. پل فرسفج (بناي پل فرسفج در تاريخ 21 / 02 / 1376 به شماره 1874 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است).

>موقعيت مکاني پل فرسفج >پيشينه تاريخي پل فرسفج >تحليل معماري >بررسي شرايط حفاظتي، مرمتي پل فرسفج موقعيت مکاني پل فرسفج در منتهي اليه جنوب غربي روستاي فرسفج و به فاصله حدود يک کيلومتري کاروانسراي قديمي اين شهر، پل فرسفج واقع گرديده است.

پيشينه تاريخي پل فرسفج

عقيده عموم و سوابق مسلم تاريخي حاکي از آن است که پل فرسفج در زمان شاه عباس صفوي ساخته شده است که با اين وصف حداقل چهارصد سال از تاريخ احداث آن مي‌گذرد ولي مي‌توان احتمال داد که قدمت آن بيش از اين باشد و شايد تاريخ ساختن پي و زير بناي آن به زمان ساسانيان و حتي قبل تر از آن برسد؛ با اين فرض که در طول تاريخ چندين بار بر روي پي قديمي بازسازي شده است و آخرين بار در زمان صفويه بوده است. اين تصور از آنجا ناشي مي‌شود که اولاً: وجود پل براي ارتباط قراء طرفين رودخانه ضرورت داشته و طي قرون متمادي وجود پل در اين محل امري اجتناب ناپذير بوده است و ثانياً: قرائن تاريخي از اين موضوع حکايت دارند که فرسفج در زمان ساسانيان موقعيت مهمي داشته و محل استقرار سپاه بوده است، وجود پادگان در اين محل طبعاً احداث پل را ضروري مي‌نمايد. اين پل علاوه بر آن که نقش مهمي در رفت و آمد و ايجاد ارتباط بين ساکنين ده‌ها قريه دو طرف رودخانه را داشته، اساساً به دليل آن که جاده کاروان رو بزرگي که در زمان صفويه احداث شده بود از روي آن عبور مي‌کرده است به همين جهت شبکه ارتباطي مهمي را تشکيل مي‌داد و قرن‌ها محل تردد هزاران کاروان و مسافريني بوده که به شرق و غرب مملکت در تردد بوده‌اند، پل مزبور با کاروانسراي قديمي در اين محل از نظر ساخت مربوط به يک دوره زماني بوده که بيانگر مجموعه‌ايي از راه و منزل‌گاه‌ها بوده است.

تحليل معماري

پل فرسفج در جهت شرقي- غربي واقع شده و داراي طول حدوداً 60 متر و عرض 8 متر مي‌باشد (طرح1). پل داراي سه‌ دهانه چشمه بزرگ آبرو با قوس نسبتاً جناغي است که در حد فاصل آنها طاق‌نماهاي کوچک به تعداد دو عدد با همان فرم به چشم مي‌خورد (تصوير1). چشمه بزرگ پل از نظر معماري و حجم داراي ابعاد نسبتاً بزرگي است، پايه‌هاي پل با استحکام فوق العاده‌اي ساخته شده‌اند (طرح2). مشخص نيست که قطر پايه‌ها در چه عمقي از زمين فرو رفته است ولي آنچه مشهود است، سطح پايه‌ها بيش از يک متر از کف رودخانه بالاتر آمده و سپس روي آنها پايه‌هاي پل ساخته شده است. سطح پايه‌ها در قسمت جلو دريچه‌ها بيش از يک متر پهنا ساخته شده تا آب هنگام خروج از دريچه‌ها پخش شده، فشار آن تعديل و لطمه‌اي به پايه‌هاي پل وارد نسازد و نيز در قسمت ديگر که محل ورود آب به زير پل مي‌باشد آب شکن‌هاي به شکل مثلث ساخته شده است. در حال حاضر پل فرسفج فاقد هرگونه عوامل و عناصر تزييني مي‌باشد (تصوير2). طرح شماره 1: نماي شمالي پل فرسفج تصوير شماره 1: نماي طاق‌ها و آبشکن‌هاي پل فرسفج طرح شماره 2: پرسپکتيو نماي شمالي پل فرسفج تصوير شماره 2: نماي پل فرسفج

بررسي شرايط حفاظتي، مرمتي پل فرسفج

با توجه به اين که اين پل به صورت مجموعه‌اي با کاروانسرا و حمام در اين روستا بنا گرديده، از نظر اهميت تاريخي قابل توجه مي‌باشد لذا بايد حريم منظري پل به گونه‌اي در نظر گرفته شود که ساخت و ساز فضاهاي اطراف آن مانع تهديد پل از جانب فضاي اطراف نگردد. لذا شعاع پيشنهادي جهت تعيين حريم درج يک پل؛ 300 متر در نظر گرفته مي‌شد که در اين محدوده از هر گونه ساخت و سازي بايد جلوگيري به عمل آيد. اما بدان دليل که در فاصله 200 متري پل فرسفج، پل جديدي از طرف سازمان جهاد سازندگي احداث شده؛ بنابراين پل مذکور فعاليت ارتباطي خود را از دست داده و تردد بر روي آن انجام نمي‌گيرد. عمده‌ترين عمليات مرمتي صورت گرفته در پل فرسفج عبارت است از: ترميم و مرمت پايه‌هاي پل در مجاورت بستر رودخانه که شامل اصلاح و مرمت پيوندي پايه و کف سازي بستر دهانه‌هاي پل با مصالح سنگي جهت جلوگيري از خالي شدن اطراف پايه‌ها، ترميم، مرمت و تعويض سطوح آجري، بند کشي سطوح آجري با مصالح مناسب، اصلاح و ترميم جان پناه پل بر اساس الگوي موجود ، قلوه فرش کف معبر پل با شيب مناسب، نصب تابلو معرفي و تاريخچه پل، نصب موانع فلزي جهت جلوگيري از عبور وسايل نقليه سنگين از روي پل.

حاصل سخن

کاروانسراي فرسفج؛ از ابنيه قديمي شهر تويسرکان مي‌باشد و مربوط به دوران صفويه بوده است. کاروانسراي مذکور معروف به کاروانسراي شاه‌عباسي؛ محلي بوده که کاروان‌هاي مسافري و تجاري در آن وارد مي‌شدند و براي مدتي در آن سکونت مي‌کردند. احداث اين کاروانسرا در اين موقعيت و نزديکي به بناي پل فرسفج مربوط به دوران صفويه نشانگر گسترش و اهميت مسيرهاي ارتباطي جهت امور تجاري است. اين کاروانسرا در کنار جاده قديمي ساخته شده که آن جاده نيز در دوران صفويه احداث گرديده و از راه‌هاي مواصلاتي مهم به حساب مي‌آمده و پايتخت را به سرحدات غربي متصل مي‌کرده است. اين جاده تا حدود يک قرن پيش نيز همچنان داير بوده است.کاروانسراي فرسفج با الگوي ثابت کاروانسراهاي دوران صفويه ساخته شده است و داراي عناصر تزييني شاخصي نمي‌باشد و تنها عنصر تزييني آن آجرچيني به شيوه خفته راسته در سردر ورودي است. متاسفانه در حدود نيم قرن پيش بنا رو به ويراني پيش مي‌رفت و خصوصاً استفاده سفالگران محلي از اين مکان به عنوان کوره در تخريب کاروانسرا نقش اساسي داشته است. پل فرسفج از جمله پل‌هاي ارتباطي مهم در استان همدان مي‌باشد، که هم به جهت تاريخي و هم به جهت کاربردي داراي اهميت بوده است . پل مذکور در فاصله اندکي از کاروانسراي دوران صفويه ساخته شده که نزديکي اين دو بنا حاکي از اهميت ارتباطي آنها براي امور تجاري بوده است. بناي پل به لحاظ معماري از سنت رايج دوران صفوي تبعيت مي‌کند و داراي تزيينات خاصي نمي‌باشد. رودخانه‌اي که پل مذکور بر روي آن زده شده در حال حاضر در جريان است. متاسفانه به دليل آن که در فاصله حدوداً 200 متري از اين پل تاريخي، پل جديدي مربوط به دوران اخير احداث گشته است لذا پل فرسفج تا اندازه زيادي اهميت خود را از دست داده است و به همين لحاظ از پل مذکور به عنوان مسير ارتباطي فرعي در دوران حال استفاده مي‌شود.

منابع

1.هويت شهر(نگاهي به هويت شهر تهران)، مصطفي بهزاد فر، نشر شهر، 1386.

2. همدان دروازه تاريخ، علي جهانپور، انتشارات سپهر دانش، 1387.

3. دايره المعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي، ج 4 (بناهاي عام المنفعه)، کاظم ملازاده و مريم محمدي، انتشارات حوزه هنري، 1379.

4. تاريخ هنر و معماري ايران در دوره اسلامي، محمد يوسف کياني، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، تهران، چاپ نهم، 1386.

5. تويسرکان، جلد اول، محمد مقدم گل محمدي، انتشارات غزالي، 1371.

6. آيينه تويسرکان، فرهنگ گلشائيان، ، انتشارات نشر مکث، 1382.

7. گزارش مرمت کاروانسراي فرسفج تويسرکان(1371)، آرشيو مرکزاسناد سازمان ميراث فرهنگي استان همدان.

8. گزارش مرمت پل فرسفج تويسرکان، آرشيو مرکزاسناد سازمان ميراث فرهنگي استان همدان.