برآستان جانان: تفاوت بین نسخهها
(صفحهای تازه حاوی «حسن پویا ==چکيده== نگاهي تاريخي و موشکافانه به واقفان به ويژه واقفان حرم ر...» ایجاد کرد) |
جز («برآستان جانان» را محافظت کرد ([ویرایش=تنها مدیران] (بیپایان) [انتقال=تنها مدیران] (بیپایان))) |
(بدون تفاوت)
|
نسخهٔ ۱۶ آوریل ۲۰۱۸، ساعت ۰۵:۲۹
محتویات
چکيده
نگاهي تاريخي و موشکافانه به واقفان به ويژه واقفان حرم رضوي، از مواردي است که به صورت تخصصي، کمتر به آن پرداخته شده است. کتاب «مشاهير مدفون در حرم رضوي» [۱] که در 5 جلد تدوين شده و در جلد سوم با زير عنوان «صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي»، تنها به واقفان و صاحب منصبان مدفون در بارگاه رضوي پرداخته است. کاري است، در جاي خود منحصر به فرد و مستند و قابل استفاده. اين مقاله به جهت پرداختن به موضوع وقف، به معرفي جلد سوم اين مجموعه پرداخته و آن را با مقدمهاي تاريخي درباره وقف آغاز و با گزارشي از واقفان مشهور و غير مشهور آستان قدس رضوي به پايان بردهايم. در اين بين به مناسبت، به مناصب برخي افراد و خصوصيات آنان نيز اشارهاي گذرا شده است، که در بعضي موارد از جنبه تاريخي و شخصيتشناسي قابل بهره مندي است. کليد واژهها وقف، واقفان، موقوفات، آستان قدس رضوي، شخصيتها، مشاهير و صاحب منصبان
مقدمه
يکي از جمله مباحث و مسائلي که از ديرباز مورد توجّه مسلمانان بوده، مسأله وقف ميباشد. عالمان ديني و بزرگان انديشه و قلم و صاحبان مال و ثروت، هر کدام به نوعي و به تناسب رشته و انديشه خود، به اين مهم توجّه کردهاند. مباحث فقهي و انديشهاي وقف در ميان عالمان و اهل انديشه مطرح بوده و در کتب فقهي و ساير کتابها بدان پرداختهاند و آن را از زواياي مختلف مورد بررسي و کنکاش قرار دادهاند. فقيهان، کتابي را در مباحث فقهي گشوده و آن را «کتاب الوقف» نام نهاده و پيرامون اين مسأله مباحث فقهي را مطرح کردهاند. مباحث اجتماعي وقف و واقفان و تأثيرات فراوان آن در جامعه توسط برخي ديگر از دانشمندان عرصه مباحث اجتماعي مورد توجّه قرار گرفته و بحث شده است. برخي مورخان نيز با نگاهي تاريخي و تأثيرات آن در تاريخ مردمان، بدان پرداخته و اين مسأله را به بررسي نشستهاند. البتّه اين مسأله اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه در ميان امتهاي مختلف با نامهاي گوناگون مطرح بوده و هست و همه مردم در سرزمينهاي مختلف به اين نکته توجّه داشته و فعاليتهاي عام المنفعهاي را به انجام ميرساندهاند و اکنون نيز اين مسأله مورد توجّه ملل مختلف ميباشد و در اين مسير طرحهاي عظيمي براي منافع ملتها توسط افراد خيّر و مردم دوست، با نامهاي مختلف به انجام ميرسد. از جمله ميتوان مؤسسات خيريه فراواني را نام برد که اکنون در سرتاسر جهان براي گروهها و افراد مختلف در سنين گوناگون، فعاليتهاي عامّ انجام ميدهند که با عناوين گوناگون، به مسأله وقف برميگردد. اين مسأله، اختصاص به ظهور اسلام و مسلمانان نيز ندارد، بلکه قبل از اسلام نيز مطرح بوده و با ظهور مکتب اسلام، عموميت بيشتري يافته و در عصر پيامبر اکرم(صلي الله عليه و آله) رشد قابل توجّه از خود نشان داده و سهم بزرگي در ميان امّت اسلامي يافته است، به ويژه آنکه اين عمل به عنوان، فعاليتي عبادي و با قصد تقرب انجام ميگرفته است. اکنون اشارهاي گذرا بر اين مسأله در طول تاريخ خواهيم داشت.
کتاب مشاهير مدفون در حرم رضوي
بعد از اين مقدمه کوتاه نگاهي خواهيم داشت به کتابي که درصدد معرفي آن هستيم. اين کتاب با عنوان «مشاهير مدفون در حرم رضوي» در 5 جلد تدوين شده است. اين مجموعه زير نظر جناب آقاي غلامرضا جلالي، مدير گروه تراجم و انساب بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي و با همياري محققان و پژوهشگران ارجمند آن مرکز، به سامان رسيده است. در اين گروه دو پروژه ديگر با عنوان «مشاهير مدفون در مشهد و حومه» و نيز «مزارات شهرستان مشهد» تهيه و تقديم علاقهمندان شده است. در جلد اوّل اين مجموعه، مقدمه کوتاهي با عنوان «درآمد» از رياست محترم بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، به چاپ رسيده و در جلد دوم و پنجم نيز يادداشتي در دو صفحه از جناب آقاي غلامرضا جلالي مديرگروه تراجم و انساب که مديريت پروژه را نيز به عهده دارند، به چاپ رسيده است. در مقدمه کوتاه رياست بنياد پژوهشها، حجت الاسلام والمسلمين آقاي علي اکبر الهي خراساني، به خاکسپاري مردگان، نگاهي تاريخي انداخته شده و به ارزش معنوي آن توجّه گرديده است، که از دفن هابيل به دست قابيل و تا عصر کنوني، در جوامع مختلف بشري، توجّه و احترام به اين امر بوده است. سپس نگاهي به ابواب فقهي اين موضوع در فقه اسلامي انداختهاند و به ابواب مختلف و فراوان آن اشاره نموده و آن را نشان از اهميت موضوع گرفتهاند. احترام به قبور مسلمانان، شهيدان، اولياء و بزرگان جنبه ديگري است که در اين مقدمه به آن اشاره شده، و توجّه مسلمانان به حضور بر سر قبور، به پيروي از پيامبر اکرم (ص) و سفارش آن حضرت نکته ديگري است که نويسنده ارجمند به آن پرداخته است. از آنجا که زيارت قبور سنت اسلامي بوده، مزارات و مشاهد مشرفه، از احترام خاصّي برخوردار گرديده. بدينسان توجّه مسلمانان به اينکه در کجا و کدام محل مدفون شوند بيشتر شده، تا آنجا که در وصيت نامههاي بسياري از بزرگان و افراد به آن پرداخته شده. از اين رو کتاب حاضر که با عنوان «مشاهير مدفون در حرم رضوي» مزيّن گرديده، از اهميت خاصّي برخوردار است، زيرا در اين مجموعه از شخصيتهاي بزرگي از عالمان، صاحب منصبان، واقفان، رجال سياسي، اجتماعي و شاعران، هنرمندان و... نام برده شده، که در کنار اين بارگاه عظيم آرميدهاند. جناب آقاي علي اکبر الهي خراساني، نيز در خاتمه مقدمه اين نکته را يادآور شدهاند که: از آنجا که عالمان و انديشمندان و هنرمندان الگوهاي يک جامعه هستند و بايسته است ياد و آثارشان در ميان مردم زنده بماند تا نسلهاي بعد جايگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشي نسپارند، بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي همراه با خدمات ديگر فرهنگي و اسلامي خود چند سال پيش تصميم گرفت مزارات خراسان را که در گوشه و کنار شهرها و روستاهاي دور افتادة اين استان پهناور پراکنده هستند، شناسايي کند و به معرفي آنها بپردازد. [۲] چنانکه اشارت رفت جناب آقاي جلالي نيز، دو يادداشت کوتاه در دو جلد جداگانه دارند که به آنها اشاره ميکنيم. در يادداشت اوّل در جلد دوم اشارهاي به تاريخ شروع اين کار بزرگ دارند که از سال 1380 شمسي آغاز شده و پس از 5 سال به ثمر نشسته است و در طي اين زمان 1200 شخصيت ديني، علمي، سياسي، هنري و... از سده چهارم تا عصر حاضر که در حريم حرم رضوي دفن شدهاند شناسايي گرديدهاند، که در پنج جلد با عناوين ذيل تدوين يافته است: جلد اوّل: عالمان ديني جلد دوم: شاعران، هنرمندان و دانشوران جلد سوم: صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي جلد چهارم: رجال سياسي، اجتماعي و نظامي جلد پنجم: اعلام و اسناد و نمايهها ايشان در اين يادداشت پس از معرفي دو پروژه ديگر با عنوان «مشاهير مدفون در شهرستان مشهد» و «مزارات شهرستان مشهد» جهت شناسايي مزار امام زادگان و عارفان و حکيمان و بزرگان سادات به اين نکته ميپردازند که در جلد دوم 174 چهره ادبي و هنري و علمي معرفي شدهاند و از 162 منبع و بسياري اسناد و روزنامه ها و مجلات بهره بردهاند. و در پايان از همکاران اين مجموعه سپاسگزاري نمودهاند. در جلد پنجم اين مجموعه نيز به عنوان آخرين جلد، مقدمه دو صفحهاي با عنوان «درآمد» نگاشته و يادآور شدهاند که در اين مجموعه 921 تن از عالمان، شعرا، هنرمندان، صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي، رجال سياسي، اجتماعي و نظامي مدفون در حرم مطهر حضرت رضا(ع)، در هزاره گذشته، معرفي شدهاند. اتفاقي مبارک، که براي نخستين بار با تلاش بي وقفه ده تن از فرهيختگان بنياد پژوهشهاي آستان قدس به سامان رسيده است. اين کار با استخراج نمايه اشخاص، مکانها و پيوست اسناد و تصاوير، پس از 8 سال نهايي و در اختيار علاقمندان گذاشته شده است. جناب آقاي غلامرضا جلالي اين کار را يکي از برکات انقلاب اسلامي و با چشم اميد به امدادهاي الهي و روح پاک و مطهر امام رضا(ع) دانستهاند و از همه دست اندرکاران اين فعاليت ارزشمند تقدير نمودهاند. [۳] همينجا يادآور ميشوم که جلد پنجم با عنوان «اعلام و اسناد» در 500 صفحه به سامان رسيده و در بردارنده نمايه اشخاص در 120 صفحه، نمايه مکانها در 60 صفحه و نمايه تصاوير در 5 بخش:
الف) صاحب منصبان؛
ب) دولتمردان ؛
ج) عالمان ديني؛
د) دانشوران و
ه) هنرمندان است.
و نمايه اسناد در 11 بخش:
الف) اجازه نامهها؛
ب) اسناد علمي و فرهنگي؛
ج) تقديرنامهها؛
د) اسناد سيادت و شجره نامه؛
هـ) اسناد دفن؛،
و) فتاوي؛
ز) اسناد موقوفات؛
ح) اعلاميهها، گزارشها و تلگرافهاي سياسي؛
ت) احکام، فرامين و مکاتبات؛
ي) اسناد مالي و
ک) دست نوشتهها، ميباشد. بخش تصاوير، اسناد، دست نوشتهها، وقف نامه ها، اعلاميه و تلگرافهاي سياسي و... به لحاظ دسترسي بنياد پژوهشها به منابع ارزشمند و فاخر، از بخشهاي ديدني و قابل بهره مندي فراواني است، زيرا برخي از عکسها و اسناد و وقف نامه ها منحصر به فرد است و قابل دسترسي براي همگان نبوده و نيست و به جهت تاريخي بسيار سودمند ميباشد. نگاهي به اين اسناد و مدارک و تصاوير وقف نامه نشان دهنده تاريخ ارزشمند ديني و انقلابي ماست که از ابعاد مختلف قابل دقت و تأمل است، زيرا در برخي از آنها اطلاعات تاريخي ودر برخي جنبة ديني ودر برخي نمادهاي ظهور و بروز انقلاب اسلامي به خوبي مشهود است و نشان از توجه و حضور جدي شخصيتهاي مختلف در زمينههاي گوناگون دارد. متأسفانه در اين جلد ارزشمند و تاريخي، نه در ابتدا و نه در انتهاي کتاب، هيچ گونه فهرستي حتي از سرفصلهاي ارائه شده در متن، براي دسترسي آسان و پي بردن به محتواي ارزشمند کتاب وجود ندارد. و صفحات هر کدام از عناوين مشخص نشده است، که نکته تعجب برانگيز از مرکزي عظيم و با تجربه است. اميد است در چاپهاي بعدي اين نقص برطرف گردد.
مشاهير مدفون در حرم رضوي جلد سوم، صاحب منصبان و واقفان
اين جلد در 304 صفحه سامان يافته و ابتدا فهرست مطالب در 10 صفحه، که شامل عناوين اشخاص، به ترتيب حروف الفبا، چنانکه در کتاب آمده است، ميباشد. فهرست منابع شامل: کتابها، اسناد، مصاحبهها، مجلات و روزنامهها نيز در آخر کتاب، در 14 صفحه آمده است. با نگاهي گذرا به چند نکته اشاره ميکنم:
اوّل: بسياري از معرفيها همراه با عکسي از شخص مورد معرفي آمده و در ابتداي هر کدام به نام و نام خانوادگي و نام پدر اشاره شده است. ترتيب کتاب نيز از روي نام خانوادگي به صورت الفبايي تدوين يافته است.
دوم: بيشترين معرفيها از چند صفحه انگشت شمار تجاوز نميکند و دورنمايي کلّي از زندگي و خصوصيات فردي و اجتماعي شخص مورد معرفي، به انسان ميدهد.
سوم: در پايان هر معرفي، منابع استفاده شده به صورت کامل و نام نويسنده نيز آمده است.
چهارم: در مجموع 128 نفر در اين کتاب معرفي شدهاند و در ابتداي هر معرفي بالاي عکس شخص شماره، نام خانوادگي ـ نام و تاريخ تولد و وفات نامبرده نيز آمده است.
پنجم: در صورت لزوم موارد ارجاعي به اشخاص ديگر و يا جلدهاي ديگر ارجاع شده و با فلش مشخص گرديده است.
ششم: عناوين فراواني در اين کتاب به چشم ميخورد که در گذشته براي صاحب منصبان آستان حضرت رضا(ع) بوده و در عصر حاضر برخي از آنها منسوخ شده و يا بسيار کمرنگ شدهاند و يا احتمالاً تغيير يافتهاند. در اينجا براي آشنايي و اطلاع بيشتر خوانندگان مشتاق، برخي از عناويني را که در اين کتاب به مناسبت از آنها نام برده شده، يادآور ميشوم: خادمي ضريح، نايب التوليه، رئيس تشريفات، توليت آستان قدس، متولي آستان قدس، وزير اوّل آستان قدس، تذهيب کار و جلدساز، معمار آستانه، کتابدار آستانه، مقام استيفاي موقوفات ايران، متولي موقوفات، سرکشيک، نقابت اصناف، وکالت سرکار آستانه، دربان باشي کل، طغرنويس، نقاش گل و بوته، مشرفي، نويسندگي، کشيک نويسي، ناظر کل، رئيس دفترخانه مقدسه، سروري سادات عظام و توليت، خطاط و منشي، نويسنده قباله جات شرعيه، ناظر، ناظم ضريح مطهر، تحويلداري آستان قدس، نظارت، مشرفي کارخانجات خدام و زوار، فراش، خادم، حسابدان، مشرف روشنايي حرم، بازرس آستانه، صاحب نسق آستانه، خادم باشي، مهرداري، مستوفي کل آستان و... . از آنجا که جلد سوم اين مجموعه به صاحب منصبان و واقفان، توأمان پرداخته شده و در بسياري از موارد قابل تفکيک نبودهاند و اکثر صاحبان منصبان خود از واقفان بنام و مشهور بودهاند، لذا براي معرفي افراد صاحب نام و داراي موقوفات فراوان و يا موقوفات خاص، مجبور به گزينش و معرفي برخي از آنان هستيم.
واقفان مشهور و بنام
>1. آقاي علي اکبر بجستاني مقدم
>2. سيد جلال الدين تهراني
>3. ابوطالب رضوي
>4. فخر الدين شادمان
>5. فتحعلي خان صاحب ديوان
>6. محمدتقي ميرزا قاجار
>7. مهدي قلي ميرزا قاجار
>8. اللّه وردي خان گرجي
>9. عبدالحسين معاون
>10. حسين آقا ملک
>11. عبدالحميد مولوي
>12. مهدي قلي بيگ ميرآخورباشي
>خاتمه 1. آقاي علي اکبر بجستاني مقدم واقف برجسته و خادم نيکوکار آستان قدس، اولين موقوفه وي يک باب دبيرستان به نام قطب الدين حيدر در شهرستان تربت حيدريه است. وي 72 مدرسه به نام 72 تن از شهداي کربلا در مناطق مختلف تهران و ساير شهرستانها وقف کرده است. علاوه بر آن، ساخت مجتمع فرهنگي آموزشي در شهر بجستان، خوابگاه دانشجويي براي دانشجويان دانشگاه صنعتي شريف، راه سازي و پل سازي در سراسر کشور و... از فعاليتهاي عام المنفعه و خداپسندانه و از موقوفات اين مرد شريف ميباشد. وي در سال 1366 کارخانجات شرکت بناي سبک (هبلکس) و تعدادي ديگر از بناهاي خود را در تهران و شهرهاي شمال وقف آستان قدس رضوي نمود تا از درآمد آنها جهت ترويج امور فرهنگي استفاده شود. [۴] 2. سيد جلال الدين تهراني استاندار خراسان و نايب توليت آستان قدس رضوي، سناتور، منجم، نويسنده، استاد دانشگاه، وزير پست و تلگراف، وزير دربار و رئيس شوراي سلطنتي. وي علاقه شديدي به علوم نجوم و رياضيات داشت تا آنجا که معروف به «سيد جلال الدين منجم» شده بود و در منزلش رصدخانهاي داير کرده بود. از ايشان تحقيقات نجومي ارزشمندي منتشر شده است. از جمله: تصحيح و تحقيق چهار مقاله عروضي سمرقندي، تأليف کتاب تاريخ علم نجوم در اسلام و صور فلکي و تاريخ معرفت ملل قديمه، ترجمه کتاب هيأت فلاماريون و... تهراني علاوه بر فعاليتهاي علمي و تحقيقاتي که مورد علاقه وي بود، فعاليتهاي اجتماعي ماندگاري نيز از خود بجاي نهاده است از جمله: تأسيس بناي بيمارستان امام رضا(عليه السلام)، توسعه باغ ملک آباد، پوشش کاشيهاي هفت رنگ داخل ايوان سر در حرم امام رضا(عليه السلام) و... سيد جلال الدين تهراني، به عتيقه جات و کتب خطي علاقه داشت و آنها را جمع آوري ميکرد، از اين رو منزل مسکوني و تمام اثاث و عتيقه جات و از جمله کتابخانه شخصي اش را با 383 نسخه خطي و 3450 نسخه چاپي وقف آستان قدس رضوي کرد. دستگاههاي نجومي و اخترشناسي خودش را نيز وقف دانشگاه تهران نمود. [۵] 3. ابوطالب رضوي سادات رضوي خاندان بزرگي هستند که همه آنان از صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي به شمار ميآيند. گستره وجودي اين خاندان از حدود سالهاي 920 ق آغاز ميشود و تاکنون ادامه دارد. آقاي ابوطالب رضوي، واقف اوليه موقوفات سادات رضوي مشهد است. وي متولي حرم مطهر و از بزرگان علما و سادات و نقبا به شمار ميآيد. نسب آنان به امام جواد(عليه السلام) از طريق عبد اللّه احمد نقيب ميرسد. وي املاکش را بر اولاد ذکور خويش وقف نموده و در کتاب «سيماي وقف در خراسان» از او به عنوان واقف اوليه سادات رضوي نام برده شده است. [۶] جناب ميرزا محمدعلي رضوي از اين خاندان بزرگ است، که منصب وزارت اوّل آستان قدس همراه با صدارت ايالت خراسان را از سال 1314 ق به عهده داشت. همچنين نقابت سلسله رضوي و توليت موقوفات اجدادي را انجام ميداد و کليه معاملات و محاسبات و حوالجات آستان قدس با نظارت و امضاي وي صورت ميگرفت. ايشان کتابخانه شخصي خودش را وقف کتابخانه حرم مطهر رضوي کرد. از ديگر کارهاي خير او، تأمين هزينه مالي تعمير حرم مطهر بعد از حمله روسها و تعمير و آيينه کاري دار الضيافه، وقف سه روستاي نهرآباد، عباس آباد و پري آباد به مسجد گوهرشاد و احداث قناتي که آب آن با لوله کشي به مسجد گوهرشاد منتقل ميشد، پرداخت قرضهاي آستان قدس از اموال شخصي و تعمير بقعه موسي مبرقع، (جد سادات رضوي در قم) و ايجاد صحن براي آن از ديگر فعاليتهاي خيرخواهانه ايشان است. [۷] 4. فخر الدين شادمان استاد دانشگاه، نويسنده و مترجم توانا، نايب التوليه آستان قدس رضوي و استاندار خراسان در 1334 تا 1338. علاوه بر آن عضو فرهنگستان ايران و عضو شوراي عالي فرهنگ، عضو هيأت امناي کتابخانه سلطنتي و انجمن ايراني فلسفه و علوم انساني و نيز مدرس فارسي، فرانسه، انگليسي و تاريخ در مدارس مختلف بود. شادمان پس از استعفا از نيابت توليت آستان قدس از سياست دوري گزيد و براي مطالعات علمي يکسال به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به عنوان شخصيت ادبي و اهل علم و ادب در مقام استادي به تدريس در دانشگاه تهران پرداخت. وي شخصيتي معنوي و روحاني داشت، چنانکه در مقدمه کتاب «راهنماي آستان قدس» نوشتة جناب آقاي مؤتمن درباره آستان قدس رضوي، نوشته است: خوشا حالت خوب آشنايي با عالم حقايق و معاني با عالمي منور به فروغ اميد پرور ايمان و مزيّن به جلوههاي روح نواز عرفان، منزه از آنچه بد است و زشت و ناپاک. مشمول عنايت خداست آن که با آستان قدس آشناست. آشنايي، مقدمه شناختن است. و هر کس بشناسد اين دستگاه مکرم معظم را، اين بارگاه جلال و کبريا را، عالمي مشاهده خواهد کرد سراسر لطف و صفا و روشنايي... . دولت پاينده، دولت آستان قدس است که قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محکم بنياد و فيض بخش برقرار مانده است... برکت و سعادت نصيب اين گوشه از روي زمين است که حرم شريفش، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان، زيارتگاهي که بَدان و گناهکاران هم پشيمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روي ميآورند. ايشان خدمات فراواني به آستان قدس رضوي کرده است از جمله: احداث دار السرور، تزيين دارالسلام، آيينه کاري دارالسيادة، ساخت ضريح طلا و نقره، پرداخت دو ميليون تومان بدهي آستان قدس، خريد املاکي براي آستانه نزديک شهر فريمان... وي علاوه بر اينها توجه خاصي به خدّام داشت، و نيز هر شب بيش از دو ساعت در حرم مطهر و رواقها گردش ميکرد و زوّار مستمند را در مهمانسرا اطعام ميکرد و خرج مراجعت به وطن آنها را نيز تأمين مينمود. از وي آثار خوبي بر جاي مانده از جمله: در راه هند، روابط ايران و هند، تسخير تمدن فرنگي، تاريکي و روشنايي، حکايتي و اشارتي و... . او معتقد بود که بايد در برابر تمدنهاي غربي سدي ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نياز استفاده نيکو کرد و اين کار با مطالعه کافي، شدني است. اگر اين کار نشود، تمدن غرب مانند سيلابي وحشتناک ما را غرق خواهد کرد. [۸] 5. فتحعلي خان صاحب ديوان وي از رجال سياسي مشهور عصر قاجار و متولي آستان قدس بود. صاحب ديوان از صاحب منصبان بزرگ آن دوره به شمار ميآيد و فعاليت عمراني بسياري را در استانهاي مختلف انجام داده است. از ايشان موقوفههاي مهمّي براي آستان قدس رضوي باقي مانده که اين همه در کنار فعاليتهاي مؤثر و ارزشمند او در دوران تولي آستان قدس است. از جمله موقوفات وي: يک باب تيمچه، دوازده دربند دکان در حاشيه خيابان چهارباغ مشهد، يک ثلث از يک کاروانسرا، سه ربع از مزرعه انابد، از روستاهاي کاشمر و جزو شهرستان بردسکن. اين موقوفات بر اساس وقفنامه صاحب ديوان، به 781 سهم تقسيم و به مصارف مختلف آستان قدس از جمله: روشنايي ضريح، جشن و اطعام در روز سوم شعبان، روضه خواني دهه محرم، حق الارض تيمچه و دکاکين، حق النظاره و... ميرسد. [۹] 6. محمدتقي ميرزا قاجار استاندار و متولي آستان قدس سال 1293، وي در سال 1301 تعدادي کتاب را وقف کتابخانه آستان قدس نمود. درآمد قنات رکينه (که از هزينه خود احداث کرده بود) را براي روشنايي دو عدد چهل چراغ که خود در حرم آويخته بود، وقف کرد. وي نيز کاروانسرايي را در فاصله 48 کيلومتري قوچان با هزينه شخصي خود از نو ساخت. از ديگر موقوفات وي، شش دانگ تيمچه بلور فروشان ميباشد. [۱۰] 7. مهدي قلي ميرزا قاجار متولي باشي آستان قدس و واقف اموال غير منقول براي طلاب علوم ديني. مهدي قلي ميرزا در رجب سال 1321 مغازههايي را در يکي از راهروهاي صحن عتيق ساخته و اعيان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم ديني قرار داد. همچنين در ربيع الاول 1322، اعيان بازارچه شماع خانه را، به خرج خود ساخت و وقف بر حق التوليه و تعزيه و روشنايي شب وفات صديقه طاهره(س) و تعزيه روشنايي شب وفات حضرت رضا(ع) کرد و مازاد آن به اعراب نجفي و بحريني اختصاص داده شد. [۱۱] 8. اللّه وردي خان گرجي سپهسالار ايران و حاکم فارس در عهد شاه عباس اوّل صفوي و از واقفان املاک به حرم مطهر رضوي است. وي از ارامنه گرجستان بود که در جواني چند بار به عنوان برده فروخته شده بود و در زمره غلامان شاه طهماسب درآمد و به اسلام گرويد. از آنجا که فردي جسور، صاحب نظر و فداکار بود به مقام خاني رسيد و فرماندهي غلامان خاصه شاه را از آن خود کرد. اللّه وردي خان در نبردهاي مختلفي شرکت کرد و از خود رشادتهاي فراواني را نشان داد. اللّه وردي خان اقدامات ارزشمندي در جهات مختلف انجام داد. «سيلوا فيگوئروا» در راه عبور از شيراز به توصيف فعاليتهاي وي پرداخته و به هنگام ياد کرد از پلها، کاروانسراها و کاخهاي با شکوه مينويسد: باني اين پلها اللّه وردي خان است، چنانکه هرچيز خوب و عظيم ديگر که در سراسر ايالت فارس ايجاد گرديده است مرهون خدمات اين مرد بزرگ است. مهمترين موقوفات اللّه وردي خان عبارتند از:
الف) وقف موقوفاتي در سال 996 شامل يک کاروانسرا و چند مغازه و يک رشته قنات، مزرعه نمدان تبادکان، سه زوج از ده زوج مزرعه رفيقان ارداک مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشک بر فقراي مجاورين مشهد و زوار حرم مطهر رضوي.
ب) بازار لار، که در آن روزگار از زيباترين و فاخرترين بناهاي قاره آسيا بوده است.
ج) گنبد اللّه وردي خان، داراي بناي هشت ضلعي، مرتفع و استوار و داراي زيباترين نمونههاي کاشيکاري دوره صفويه، در ضلع شمال شرقي حرم مطهر امام رضا(عليه السلام).
د) پل اللّه وردي خان (سي و سه پل)، از زيباترين بناهاي تاريخي جهان و داراي 33 چشمه طاق.
هـ) مدرسه خان، از ديگر اقدامات اللّه وردي خان ساخت اين مدرسه در شيراز است، که ملاصدرا پس از دوران طولاني انزوا به شيراز رفت و در آنجا به تدريس پرداخت. [۱۲] 9. عبدالحسين معاون شغل اصلي وي کشاورزي بود، به همين مناسبت اداره املاک کشاورزي آستان قدس را به عهده گرفت. وي در پي بيماري سخت به سوئيس رفت و نذر کرد اگر بهبود يابد يک ساعت بزرگ براي حرم مطهر امام رضا(عليه السلام) بخرد. پس از معالجه به نذر خود وفا کرد و ساعت بزرگي را که نام خودش روي آن توسط کارخانه حک شده و وزن آن 5 تن بود، به قيمت 84 هزار تومان خريداري و آن را وقف آستان قدس کرد. اين ساعت چهاروجهي که از فاصله دور عقربه هاي آن ديده مي شد بالاي ايوان سردر صحن عتيق نصب شد. از ديگر موقوفات وي، وقف خانه شخصي خود براي مدرسه در خواف بود. وي به دليل ارتباطي که با سيد حسن مدرس(ره) داشت، محل سکونت وي را وقف مدرسه کرد و نام آن را دبيرستان مدرس گذاشت و مانع از اين شد که مدرس در خواف به شهادت برسد و زمينه انتقال وي را به کاشمر فراهم کرد. [۱۳] 10. حسين آقا ملک وي از بزرگترين واقفان آستان قدس رضوي است. سالها اجاره دار املاک و مستغلات آستان قدس رضوي بود و در استان خراسان موقعيت استثنايي داشت. حاج حسين ملک مردي دانشمند، باذوق، فرهنگ دوست و سخيّ بود و به مشاغل سياسي دلبستگي نداشت. ايشان به خاطر علاقه شديد به اشياي عتيقه، گنجينه ارزشمندي از اشياي عتيقه، مسکوکات زرّين و سيمين متعلق به قبل و بعد از اسلام و نيز تمبرهاي نادر جهان، فرشها و تابلوهايي از کمال الملک و نقاشان معروف جهان فراهم آورده بود. در کنار اينها نيز يکي از بزرگترين و بهترين کتابخانه هاي خطي کشور را طي هفتاد سال کوشش، گردآوري کرده بود. اين کتابخانه داراي 6537 جلد کتاب و قرآن خطي ارزشمند و دهها هزار کتاب چاپي بود. کتابخانه و موزه ملک ابتدا در مشهد، سپس به منزل شخصي وي به تهران منتقل شد. ملک، دو بيمارستان در تربت جام و چناران براي استفاده عموم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد را در کاخک تعمير کرد. باغ وکيل آباد مشهد را که حدود دو ميليون متر مساحت داشت، به مردم مشهد پيشکش کرد تا به عنوان تفرج گاه از آن استفاده شود. رضاشاه قصد داشت املاک مشهد را از او بگيرد، لکن حسين ملک پيش از آن، در روز ششم آبان سال 1316 همه املاک و دهات متعدد خود را در تهران و خراسان که بالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود و همچنين موزه و کتابخانهاش را وقف آستان قدس رضوي کرد، و تا زمان حياتش خود متولي موقوفاتش بود. پس از درگذشت وي، همه اموالش طبق وقفنامه وي در اختيار آستان قدس رضوي قرار گرفت. [۱۴] 11. عبدالحميد مولوي رئيس اداره املاک و مستغلات آستان قدس رضوي، مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد و رئيس کتابخانه ملک بود. وي در سال 1331 رياست کتابخانه ملي ملک در تهران را عهدهدار شد و از کارشناسان برجسته و بصير و با اطلاع آستان قدس رضوي بود و براي سرکشي از املاک آستان قدس مسافرتهاي فراواني کرد و سندهاي وقفي را مورد مطالعه قرار داد. به کوشش وي چندين مدرسه، بازار، کاروانسرا و... که در اسناد وقفنامهها بود شناسايي گرديد. حفر يا نوسازي حدود 406 رشته قنات بود از ديگر فعاليتهاي او به شمار ميآيد. وي تنظيم، انشاء و تعيين سهام برخي وقفنامهها را انجام داد. از مولوي آثار و تأليفات ارزشمندي به جاي مانده، که مهمترين آنها: فهرست موقوفات آستان قدس رضوي است. اين کتاب در موضوع خود جامعترين و مفصلترين کتاب است. در اين کتاب 1076 رقبه املاک وقفي آستان قدس توضيح داده شده است. اين کتاب به چاپ نرسيده ولکن پيش نويس آن در کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي موجود است. از وي کتب و مقالات ديگري نيز در موضوع وقف، آستان قدس و تاريخ به چاپ رسيده است. [۱۵] 12. مهدي قلي بيگ ميرآخورباشي وي از رجال سياسي عصر صفوي و از واقفان آستان قدس رضوي است. بر اساس وقفنامهاي که در سال 1027 نوشته شده (سال فوت مهدي قلي بيگ) موقوفاتي از وي به يادگار مانده، که نشان از ميزان دارايي او از يک سو و توجه به امور خيريه و عمراني، از سوي ديگر دارد. از جمله موقوفات وي: يک باب حمام واقع در بين بازار بزرگ و بازارسرشور، معروف به حمام شاه، به انضمام دکانهاي متصل به آن که پس از کسر خمس حق التوليه، درآمد آن به مصرف ادويه و اشربه شربت خانه حرم مطهر اختصاص يافته است. يک رشته قنات معروف به قنات مسجد که با عبور از مسجد گوهرشاد به زمينهاي زراعي مشهد برود و درآمد آن به مصرف شربت خانه برسد. ششدانگ مزرعه گازرگاه، واقع در تبادکان جهت نگهداري قنات. ششدانگ پس پشته واقع در بلوک زاب، که درآمد آن براي لايروبي نهر خيابان آستان قدس. يک باغ در کرج ساوجبلاغ و درآمد آن براي نگهداري پل رودخانه کرج اختصاص يافته است. [۱۶] در اين کتاب علاوه بر آنچه ياد شد (که از واقفان و صاحب منصبان بزرگ بودند)، از واقفان ديگري نيز نام برده شده که به صورت گذرا از آنها ياد ميکنيم.
1. سيد حسين عرب، که نايب التوليه آستان قدس رضوي بود و از مهمترين کارهاي وي پس از مرگ همسرش عزت ملک خانم و بنا به وصيت او، کتابها و ديگر اشياء متعلق به همسرش از قبيل مسکوکات را وقف حرم کرد. [۱۷]
2. ميرزا موسي فراهاني، از دولتمردان عصر فتحعلي شاه و محمدشاه قاجار و از متوليان برجسته آستان قدس رضوي، از مهمترين اقدامات وي علاوه بر احياي موقوفات حرم مطهر ميتوان به مواردي اشاره کرد، از جمله: تأسيس دار الشفاء براي زائران و مجاوران، ايجاد مهمانسرا و آشپزخانه، احياي سقاخانه طلاي صحن کهنه، تأسيس مکتب خانه براي اطفال بي بضاعت و يتيم سادات علوي، تعميرات اساسي بقعه مطهر و گلدسته ها و... و نيز وقف منزل مسکوني خود در مشهد براي مصارف مقبره خود و وقف املاک و مستغلاتي در تبريز براي آستان قدس رضوي. [۱۸] 3. ميرزا محمدخان قاجار، از سرداران نظامي و کشوري عصر محمدشاه و ناصر الدين شاه قاجار، که مقبرة او موقوفاتي براي روشنايي و قرائت قرآن داشته است. [۱۹] 4. محمد حسين قره باغي، از واقفان آستان قدس، که يک باب کاروانسرا و دو باب دکان واقع در بازار بزرگ را وقف آستان قدس رضوي کرده است. [۲۰] 5.ميرزا مهدي لشکرنويس نوايي، از رجال معروف ايران در اوايل دوره ناصر الدين شاه و از واقفان املاک به آستان قدس به حساب ميآيد. وي نصف از يک باب تيمچه واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس کرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التوليه جهت حافظ، شمع، چراغ، روزه، نماز، روضه خواني، حقوق کفشبانان آستان قدس قرار داد. و نيز دو باب دکان و يک خبازخانه را براي مقبره و روضه خواني و حقوق کفشبانان کفشداري آستان قدس در صحن عتيق وقف کرد. [۲۱] 6.حسين خان مشير الدوله قزويني، متولي آستان قدس رضوي و از صاحب منصبان مشهور و ملقب به سپهسالار بود. وي در سال 1297 ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را به پايان رساند. مشير الدوله، روحيه اصلاحطلبي داشت و مردي دلير و بي باک و فعال بود و در سياست فردي آگاه بود. از فعاليت هاي وي تأسيس ضرابخانه به سبک جديد، آوردن نخستين آسياي بخار، ايجاد کارخانه چدن ريزي، احداث کارخانه چراغ گاز تهران، ساختن مدرسه و مسجد در تهران و اولين کتابخانه به سبک جديد در ايران بود. وقف اموال فراواني براي توسعه کتابخانه، ايجاد مطبوعات در شهرهاي مهم، را نيز ميتوان نام برد. [۲۲] 7.محمدحسن ميرزا منتصر الملک، از ملاکين بزرگ و برجسته شهر مشهد که کاروانسراي جديد البنايي را در کوچه عباسقلي خان وقف بر آستان قدس رضوي کرد و مقرر داشت عوايد آن موقوفه صرف روضه خواني در مسجد گوهرشاد، حقوق طلاب مدرسه عباسقلي خان، زوّار فقير، حقوق حفّاظ مقبره واقف و پدرش، روشنايي و تعميرات جزئي مسجد واقف در محله پاچنار شود. وي املاکي در کاشمر داشت که به همسرش (رابعه خانم) واگذار کرد تا از درآمد آن بيمارستاني در مشهد تأسيس کند و همسرش با فروش قسمتي از آنها، زميني را در خيابان جنت خريد و بيمارستان منتصريه را بنا نمود. رابعه خانم اين بيمارستان را با شش دانگ از مزرعه جعفرآباد کاشمر و مزرعه همت آباد تربت حيدريه وقف بر آستان قدس رضوي کرد. [۲۳]
خاتمه
در پايان معرفي اين کتاب نکاتي قابل يادآوري است، که با نگاهي به کل کتاب به آنها دست خواهيم يافت از جمله: مباحث و مناظراتي که در زمان نادرشاه ميشده است؛ سفرهاي شخصيتهاي مختلف به اروپا، جهت فراگيري مشاغل مختلف؛ دريافت القاب و نشانهاي مختلف و به مناسبتهاي گوناگون از شاهان (که خود قصهاي دراز دارد)، تأليفات ارزشمند و قابل تأمل برخي از افراد؛ نقش زنان در داخل خانهها و بيرون از آن و نيز در امور خير و موقوفات. نکته ديگر، دورانهاي تاريخي و پرفراز و نشيبي است که بر صحن و سراي و حرم مطهر علي بن موسي الرضا(عليه السلام) گذشته، شخصيتهاي مختلفي که بر آن حاکم شده و نقشهاي مثبت و منفي فراواني که از خود به جاي گذاشتهاند. ياد کرد افراد خيرخواه و سازنده و صاحب نفوذ و صاحب فکر و انديشه از ديگر مواردي است که در اين کتاب از آنها نام برده شده و شايسته تحقيق و بررسي است. نگاه تاريخي به اين موضوع نشانگر اهتمام شايسته و بايسته افراد مختلف در قرون متمادي و توجه به بارگاه عظيم حضرت رضا (عليه السلام) و نيز زوّار و مجاوران اين بارگاه ملکوتي است، که در همه اعصار مورد توجه بوده و همگان اهتمام خاصي به حفظ و نگهداري آن به بهترين نحو داشته و از هيچ کوششي براي حفظ اين ميراث ماندگار دريغ نکردهاند. سعيشان مشکور و روحشان شاد.
پانویس
- ↑ گروه تراجم وانساب، زیر نظر غلامرضا جلالی، چاپ اوّل: 1387، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.
- ↑ مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج3، ص61-62.
- ↑ مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج5، ص3-4.
- ↑ مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج3، ص61-62.
- ↑ همان، ص69-73.
- ↑ همان، ص94-96.
- ↑ همان، ص122-123.
- ↑ همان، ص140-146.
- ↑ همان، ص152-157.
- ↑ همان، ص204-205.
- ↑ همان، ص206-207.
- ↑ همان، 221-224.
- ↑ همان، ص255-256.
- ↑ همان، ص258-262
- ↑ همان، ص269-272.
- ↑ همان، ص273-274.
- ↑ همان، ص179.
- ↑ همان، ص191.
- ↑ همان، ص210.
- ↑ همان، ص213.
- ↑ همان، ص226-227.
- ↑ همان، ص246-253.
- ↑ همان، ص262-263.