از خیر قدسی تا خیر عرفی؛ بررسی پیامدهای مرزبندی بین امور خیر در جامعه ایرانی

محمدرضا پویافر

چکیده

از آنجا که محتوای باورهای اسلامی فراتر از تعریف متداول در تمایز بین امر خیر و فعالیت اجتماعی، جامعه مسلمان ظرفیت بازتعریفِ معنای خیر را به اعمِّ معنای «کنش اجتماعی به نفع دیگران» دارد، معنای خیر و نیکوکاری در یک گستره مفهومی شامل شکل‌های متنوع کار خیر می‌شود. در مقابل، مشارکت عملیِ دین‌داران در امور خیر، گاه منحصر به روایت‌های سنتی و محدودی از امور خیر و نیکوکاری می‌شود که به سهم خود پیامدهای اجتماعی مهمی در جهت‌دهی به فعالیت‌های خیر در جامعه دینی دارد. در این مقاله با بررسی نظری آنچه از نظر بازیگران و ذینعانِ امر خیر به‌عنوان «خیر» تعریف می‌شود، به بررسی انتقادی مرزبندی بین انواع امور خیر در ایران پرداخته شده است. آنچه از سوی نهاد دین و نهادهای رسمی حاکمیتیِ فعال در حوزه امر خیر انجام می‌شود از یک سو و آنچه از سوی مؤسسات و متولیان غیردولتی از سوی دیگر به‌عنوان «امور خیر و نیکوکاری» تعریف می‌شود، مورد بررسی قرار گرفته است. این مقایسه نشان می‌دهد که بخش مهمی از نهادهای دینی رسمی در کشور، همچون مساجد با تعریفی تنگ دامنه از امر خیر عملاً گستره وسیعی از فعالیت‌های نیکوکاری را فعالیت‌هایی با حداقل ثواب و پاداش الهی تلقی کرده‌اند. در مقابلِ این مرزبندی تعمّدی، برخی از مؤسسات خیریه غیردولتی نیز با مرزبندی میان خود و نهاد رسمی دین، تلاش دارند تا فعالیت‌های خود را از فعالیت‌های مرتبط با نهاد رسمی دین متفاوت نشان دهند. در نهایت، پیامد هر دو فرایند یادشده در جهت تقویت فرایند عرفی‌شدن، از طریق عرفی‌سازی «امر خیر» در جامعه دینی خواهد بود.

واژگان کلیدی

امر خیر، نیکوکاری، دین، خیر قدسی، عرفی‌شدن