پیشینه وموقوفات مدرسه علمیه صاحب الامر آشتیان

مؤلف:اسدالله عبدلی آشتیانی –مهدی سلیمانی آشتیانی (پژوهشگر اسناد ایرانی) (دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان ومذاهب)

چکيده

مدرسه‌ي علميه‌ي صاحب الامر(عليه‌السلام) در آشتيان يکي از مهم‌ترين پايگاه‌هاي علمي در اين منطقه طي يک و نيم قرن گذشته است که نقش بسيار مهمي در پرورش عالمان و فرهيختگان اين شهر علم پرور داشته است. اين مدرسه‌ي علوم ديني در اواسط قاجاريه توسط ميرزا حسن البرز، وقف و موقوفات بسياري بر آن قرار داده شد. در اين نوشتار به معرفي باني، سابقه‌ي تاريخي مدرسه، موقوفات، اساتيد و دانش‌آموختگان اين حوزه‌ي علميه‌ اشاره شده است. کليد واژه‌ها مدرسه‌ي علميه، موقوفات، ميرزا حسن البرز، آشتيان.

درآمد

آشتيان شهري با جغرافياي کوچک و تاريخي بلند در استان مرکزي، مهد خيزش و پرورش دانشمندان و فرزانگان بسيار بوده است. آشتيان امروز، تقريبا همان سرزميني است که در متون کهن «وَرَه» ناميده شده است. البلدان يعقوبي (ح 280 ق) از وره نام برده است. با توجه به روايات مربوط به آتشکده‌هاي واقع در رستاق وره و فراهان مي‌توان حدس زد، اين ناحيه در دوره‌ي پيش از اسلام از اهميتي برخوردار بوده است. فتح مناطق وره، طَبْرِس و فراهان در سال‌هاي 23 يا 24 ق انجام شده است. تاريخ قم از اشتجان در رستاق وره نام برده است. ميرزا محمّد علي بلبل آشتياني (زنده در 1060 ق)، مستوفي اصفهان در عصر صفوي و شاعر، ميرزا حسن آشتياني (م 1261 ق)، مستوفي عهد محمّد شاه، حاج ميرزا حسن آشتياني (م 1319 ق) و فرزندان دانشمندش، مورخ و محقق شهير عباس اقبال آشتياني (م 1349ش) و ده‌ها چهره‌ي ديگر در تاريخ علم و فرزانگي اين مرز و بوم از اين ديارند. همچنين آيت الله ميرزا مهدي آشتياني مشهور به فيلسوف شرق، آيت الله ميرزا احمد آشتياني حکيم و فيلسوف و آيت الله سيد جلال الدين آشتياني يا به عبارتي «آشتيانيهاي ثلاث» سه نام بلند آوازه‌ي ديگري است که در تعليم و گسترش فلسفه‌ي اسلامي در دوران معاصر نقش مهمي داشته‌اند. کمتر کسي است که با فلسفه و عرفان اسلامي سر وکار داشته باشد و با نام و آثار اين فرهيختگان آشنا نباشد.

تاريخ بناي مدرسه

مطابق اسناد ظاهرا در حدود سال 1270 هجري قمري، ميرزا حسن البرز آشتياني، هم‏زمان يک مدرسه و حمام را در محله‌ي مرکزي شهر آشتيان ساخته و وقف مي‏کند. سال‏ها بعد اين بناي خير به ثبت اداره‌ي اوقاف رسيده و اعلانِ رسمي آن با شماره ثبت 452 و 453 در سال 1314خورشيدي به صورت آگهيِ اعلان، در روزنامه‌ي عراق عجم چاپ شده است. استشهاد نامه‌ي محلي نيز توسط رييس وقت اوقاف آشتيان، مرحوم حاج شيخ عباس صالحي به ثبت رسمي رسيد و در آن به نام ميرزا حسن البرز به عنوان واقف و سازنده‌ي آن تصريح گرديد. از اين اسناد و اطلاعات فهميده مي‏شود سازنده و واقف هر دو مکان، يعني مدرسه و حمام همين ميرزا حسن البرز است. باني مدرسه از شرح حال ميرزا حسن البرز ـ باني مدرسه ـ آگاهي زيادي نداريم. اما آنچه مي‌دانيم وي از خا ندان معروفي است، که بسياري از ايشان از مستوفيان به نام عصر ناصرالدين شاه تا اواخر قاجار و داراي ثروت و مکنت بوده‌اند. طبق استشهاديه‌اي که در دست است ميرزا حسن، باني حمام و مدرسه‌ي البرز بوده است. فرزند وي ميرزا زين العابدين خان مستوفي آشتياني از مستوفيان مورد اعتماد ميرزا يوسف مستوفي الممالک آشتياني معروف به جناب آقا (1303 ـ 1227ق) بود که در دارالسلطنه‌ي تبريز، اوايل سلطنت ناصرالدين شاه، رياست گمرکات را به عهده داشت. وي چهار دانگ آب و ملک «دشت خانيه» را در آشتيان وقف مخارج مراسم روضه‏خواني حضرت سيد الشهدا (عليه‌السلام) نموده است. او قبل از 1287ق در گذشته است. در سفر سال 1287ق ناصرالدين شاه به آشتيان، در جمعي مرکب از سي عالم، سي خطاط و کاتب و سي جوانمرد که در صفوف جداگانه به خدمت شاه رسيدند و از او خلعت گرفتند، از دو برادر ميرزا زين العابدين به نام ميرزا تقي و ميرزا علي نقي نام برده شده است. <ref> شهریار جاده ها ،ص220.

مرحوم حسين علي‏ البرز از رجال نيکوکار ايران و مؤسس «بنياد فرهنگي البرز» و صاحب خدمات وافر فرهنگي و عمراني در شهرهاي کشور، نواده‌ي همين ميرزا زين العابدين خان مستوفي آشتياني است. وي در سال 1358 توليت و امر بنياد البرز را به امام راحل واگذار نمود و حضرت امام نيز طي دستوري هيأتي را به سرپرستي اين بنياد خير مأمور کردند. ميرزا ارسطو مباشر مالياتيِ آشتيان در سال 1332هجري، فرزند ميرزا علي نقي است. همچنين از همين خانواده است ميرزا رضا البرز، فرزند ميرزا زين العابدين البرز که از مستوفيان عهد قاجار و از رجال دولتي بود. <ref> رجال ومشاهیر آشتیان ،ص205.

برخي از اسناد و مدارک

>وقفنامه‏اي مربوط به مدرسه

>استشهاديه‌ي وقف مدرسه و حمام

>وضعيت مدرسه در دفتر اسناد ثبت آشتيان

>آگهي تحديد حدود موجود در اداره‌ي ثبت آشتيان

>ثبت موجود در دفتر توزيع اظهارنامه

وقفنامه‏اي مربوط به مدرسه

در ميان نسخه‏هاي خطي کتابخانه‌ي مدرسه علميه‌ي آشتيان، وقفنامه‏اي وجود دارد که بسيار اهميت دارد. متن اين وقفنامه مي‏رساند که ميرزا زين العابدين، مستوفي ديوان اعلي، مجلداتي کتاب وقف بر مدرسه‌ي جديد البناء آشتيان کرده است. از اين عبارات با توجه به سال تحرير وقفنامه، سال تأسيس مدرسه به صورت تقريبي قابل حدس است. متن اين وقفنامه چنين است: بسم اللّه‏ تعالي هو الواقف علي الضمائر والنيات والصلوة والسلام علي خير خلقه محمد وآله الطاهرين و بعد وقف مؤيد و حبس مخلد شرعي نمود مقرب الخاقان مؤتمن السلطان ميرزا زين العابدين مستوفي ديوان اعلي اين يک جلد... بحارالأنوار با شصت و هفت جلد کتاب را که بعضي آن‌ها در تفسير... و جلد دوم وسائل که تفصيل آن‌ها در جلد اول جواهر الکلام مشخص شده است برکافه محصلين مدرسه جديد البناء قصبه آشتيان که واقف آن... معزي اليه است به شرايطي که در کتاب مذکور مشخص شده وقفا صحيحا شرعيا منجزا غير مطلق و ثواب آن را هبه نمود به ا نوار مطهر معطر چهارده معصوم صلوة اللّه‏ عليهم اجمعين وثواب آن هبه، مزبور را واگذار نمود که در يوم لاينفع مال و لا بنون عايد مرحومين والدين و خود واقف شود فمن بدله بعد ما سمعهُ فانّما اثمه علي الدين يبدلونه تحريرا به شهر شعبان المعظم في شهور اثنين وسبعين بعد الف وماتين من الهجرة النبويه سنه 1272. [مهر چهارگوش] لا إله إلاّ اله الملک حق المبين - زين العابدين [حاشيه‌ي بالاي سند] بسمه تبارک وتعالي هذا هو المجلّد الثامن من بحارالأنوار.

استشهاديه‌ي وقف مدرسه و حمام

چنان که گفتيم طي يک سند، آقاي حاج عباس صالحي آشتياني ـ مسوول وقت اداره‌ي اوقاف آشتيان ـ متني را مبني بر وقف بودن حمام و مدرسه، تحرير کرده است که به گواهي برخي افراد محلي رسيده است. بر اساس اين سند معلوم مي‏شود در تاريخ صدور اين گواهي، اين مسجد و مدرسه در آشتيان، به موقوفه بودن و به نام باني آن يعني ميرزا حسن البرز معروف بوده است. متن اين استشهاديه چنين است: [استشهاد از اهالي در ثبت مدرسه قديمه و حمام ميرزا حسن البرز آشتياني] استشهاد و استعلام مي‏رود از آقاياني که علم و اطلاع دارند از اين که يک باب مدرسه قديمه البرز نمره 452 و شش دانگ يک باب حمام نمره 453 معروف به حمّام ميرزا حسن متصله يکديگر واقعه در محله سرتخت قصبه آشتيان قطعه 1 ناحيه عراق که محدود است شمالاً به شارع و رودخانه و جنوبا به عمارت حاجي ميرزا عبداللّه‏ بهاء السلطنه و حمام و مدرسه مزبور وقفي مرحوم ميرزا حسن البرز و بالفعل هم در تصرف وقف مي‏باشد متمني است اطلاعات خود را مرقوم فرماييد. اداره اوقاف آشتيان ـ الاحقر عباس صالحي مراتب مسطور متن را تصديق دارم: الحاج غلامرضاي شريفي. مراتب مسطوره متن را تصديق دارم: حسن فرخ آشتياني. مراتب را تصديق دارم: ابوالفضل فرّخ آشتياني. مراتب رقم در متن را تصديق دارم: سميعي. مراتب مندرج در متن را تصديق و شهادت دارد: علي عظيمي آشتياني. مراتب در متن را تصديق دارم: سيدرضا ميري.

وضعيت مدرسه در دفتر اسناد ثبت آشتيان

وضعيت وقف و حدود اين مدرسه و حمام در دفاتر ثبت اسناد و املاک و همچنين دفتر ثبت اوقاف اداره‌ي اوقاف آشتيان ثبت شده است که عين آن‌ها را نقل مي‏کنيم. آگهي نوبتي نمره 804 تاريخ 3 / 9 / 1315 اعلان تحديد حدود ثبت املاک يک قسمت از ناحيه 10 قطعه يک شهر عراق قصبه آشتيان پلاک 452 و 453 شش دانگ يک باب مدرسه قديمه البرزي و حمام مبني بر اين که يک باب مدرسه قديمه ميرزا حسن البرزي و شش دانگ يک باب حمام معروف به حمام ميرزا حسن البرز ثبت شد.

آگهي تحديد حدود موجود در اداره‌ي ثبت آشتيان

بر اساس دفاتر موجود در اسناد اداره ثبت آشتيان حدود جغرافيايي بناي مدرسه و حمام البرز معلوم شده که متن اين سند چنين است: وزارت عدليه صورت مجلس تحديد حدود سنه 22 / 10 / 15[13] شرقا به رودخانه شمالا به شارع عام ـ قربا به حمام 453 ديوار فاصل مشترک، جنوبا يک ديوار به ديوار خانه 254 دو ديواري است به ديوار 462 شش دانگ حمام.

ثبت موجود در دفتر توزيع اظهارنامه

ثبت موجود در دفتر توزيع اظهارنامه مربوط به پلاک 452 به نام اداره اوقاف، مدرسه البرز 18 / 3 / 14[13] وزارت عدليه ثبت اسناد و املاک کل کشوري ثبت اسناد و املاک عراق شعبه 5 نمره کارتن 11 نمره دوسيه 452 و 453 ماه 30 / 6 / سنه 1315 ناحيه يا بلوک آشتيان شعبه 10 شش دانگ يک باب مدرسه و حمام مورد تقاضاي آقاي عباس صالحي، نمايندگي اوقاف و اصناف آشتيان ثبت گرديد.

ساختمان قديمي مدرسه

ساختمان اوليه‌ي مدرسه شامل ده حجره جهت اسکان طلاب با بناي خشتي و پوشش چوب بوده که در ضلع شمالي و شرقي مدرسه و جنب رودخانه قرار داشته است. يک حياط مستطيل شکل با حوض آب در مرکز آن بخش ديگر ساختمان مدرسه است. مسجد بسيار زيبايي نيز در مدرسه ساخته شده که محل تشکيل درس حوزه بوده است.

ساختمان مسجد مدرسه

به نظر مي‏رسد مسجد اين مدرسه ساختماني جدا از مدرسه داشته و قدمت بيشتري از مدرسه داشته باشد. از قدمت و تاريخ دقيق ساخت آن هيچ سندي در دست نداريم. اما مسلم است که اين مسجد قبل از تأسيس حمام و مدرسه بوده و يکي از مساجد آبادِ آشتيان به حساب مي‏آمده است. اين مسجد بابرکت سال‏ها محل تدريس علوم حوزوي و اقامه‌ي نماز و منبر وعظ و ارشاد بوده و هست. مساحت مسجد تقريبا 400 متر مربع با چهار گنبد به هم پيوسته با طاق ضربي آجري است که ارتفاع تقريبي از کف طاق تا نوک گنبدها 8 متر است. طاق از نوع خفته راسته، عرق چين و ضربي است که طاق مرکزي از سه طاق ديگر رفيع‏تر است. اين مسجد باشکوه، داراي ايواني بلند و رفيع با مقرنس کاريِ گچ و پنجره اورسي با شيشه‏هاي رنگي و نقاشي با طاق جناقي که در کنار لچک‏هاي آن با کاشي‏هاي رنگارنگ آبي و زرد و سفيد با نقش گل و بوته و طرح اسليمي منظره زيبايي را آفريده است. دو شبستان از طريق دو پنجره با طاق جناقي و کاشي‏هاي قرينه يکديگر نور مسجد را تأمين مي‏کند. به نظر مي‏رسد کاشي کاري‏هاي آن مربوط به قبل از سال 1270 هجري است. در تعميرِ جديد ايوان ورودي، حاشيه‌ي کمربندي از کاشي معرق لاجوردي با خط کتيبه‏اي است که آيه‏هايي از قرآن در آن نقش بسته و تاريخ سند 1407 هجري را در خود دارد که اين تاريخ مربوط به تعمير ايوان است. در داخل مسجد و روبروي دربِ ورودي، محراب قرار دارد که با ارتفاع تقريبي 3 متر در 50 / 1 با مقرنس کاري ساده گچ است. بدنه‌ي آن با سنگ مرمر تزيين گرديده است. در انتهايِ مسجد سمت شرق يک قسمت از آن به مسجد زنانه تعلق داشته که مساحتي تقريبا 50 متر مربع را دارد و توسط پله‏اي متصل گرديده که مجزا از مدرسه بوده و مخصوص بانوان جهت اقامه‌ي نماز بوده است. اين مسجد هم‌زمان با تشکيل مدارس دولتي جديد در آشتيان به سال 1306ش براي مدت يک سال از آن به عنوان کلاس درس استفاده مي‏شد و يک سال بعد به سال 1307 که مدرسه‌ي دولتي خاقاني آشتيان خود صاحب جا و مکان مي‏گردد، تدريس دولتي در آن تعطيل شد.

محل مخصوص اعتکاف

در زير قسمت زنانه اتاقِ کوچک ديگري متصل به مسجد وجود دارد به ابعاد تقريبي50 / 3×11 و ارتفاع 10 / 3. اين اتاق داراي محرابي مجزا و کوچک است. محراب داري مقرنس کاري با طاق خفته مراسته يا حصيري صاف و بدون قوس و کنسولي است. اين محوطه مجزا و کوچک داراي سه طاقچه به ارتفاع 16 × 1 و از سطح زمين 60 سانتي‌متر فاصله دارد. درب ورودي اين قسمت مستقل است و روبروي شبستان بزرگ مسجد باز مي‏شود. اين محل مستقل گويا محل اعتکاف يا عبادات شبانه بوده است که در نوع خود کم ‏نظير مي‏باشد.

اسامي مدرسه

چنان که در معرفي اسناد محلي اوقاف و اداره‌ي اسناد آشتيان گذشت، اين مدرسه و حمام مجاور آن به مدرسه و حمام ميرزا حسن يا مدرسه‌ي البرز - يعني نام باني و واقفِ آن‌ها ـ نام‏بردار بوده است. در سال‏هاي بعد گاهي «مدرسه‌ي کهنه» مي‏گفتند و اين نام تا همين اواخر در آشتيان رايج بود. اما وجه تسميه مدرسه‌ي کهنه چيست؟ در سال 1306 ش اولين مدرسه‌ي دولتي در آشتيان به نام «دبستان خاقاني» افتتاح شده است. اين مدرسه چون ساختمان مستقلي نداشت از مسجد و مدرسه‌ي عمليه‌ي آشتيان به عنوان محل درس مدرسه‌ي خاقاني استفاده شد. بعد از يک سال، ساختمان مدرسه‌ي خاقاني در کنار ميدان بازار (يا همان رو مزارِ سابق و ميدانِ آزادي کنوني) آماده شد و مدرسه‌ي خاقاني به ساختمان نو و جديد خود منتقل گرديد. به نظر مي‏رسد از اين به بعد به مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان «مدرسه‌ي کهنه» گفتند تا با مدرسه‌ي‌ جديدِ خاقاني، متمايز گردد. بعدها (ظاهرا با نظر مرحوم آيت الله دانش آشتياني) اين مدرسه به نام مبارک «حضرت صاحب الامرعليه السلام» مزين و متبرک گرديده است.

حوزه‌ي آشتيان مورد توجه مراجع بزرگ

در ايام تابستان حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان ميزبان بسياري از دانش پژوهان، اساتيد و مراجع بزرگ حوزه‌ي علميه‌ي قم بوده است. علماي بزرگ و طلاب، پس از فراغت از درس در حوزه‌ي قم، در فصل تابستان به آشتيان مي‏آمدند تا در فرصت تعطيلي از هواي مطلوب منطقه استفاده برده به تحقيق و مطالعه بپردازند. از جمله مرحوم آيت اللّه‏ ميرزا محمد فيض قمي، ساليان متمادي تابستان‌ها به حوزه‌ي آشتيان مي‏آمد و طلاب از محضر او استفاده مي‏کردند. آيت اللّه‏ العظمي سيد محمدتقي خوانساري و آيت اللّه‏ العظمي اراکي و آيت اللّه‏ العظمي سيدمحمد داماد نيز گاهي به آشتيان و مدرسه‌ي علميه‌ي آن آمده‏اند. بعد از انقلاب آيت اللّه‏ العظمي گلپايگاني به اين شهر سفر کرده‏اند و فصلِ تابستاني در روستاي گرکان ـ در نزديک آشتيان- اقامت نمودند. <ref> سیمای آشتیان شهر فرزانگان،ص103. در يکي از سفرهاي آيت اللّه‏ خوانساري، افراد از کمبود آب و خشکي چاه آب مدرسه شکايت مي‏کنند. آيت اللّه‏ خوانساري چند قدم کف حيات قدم زدند و از چاه سابق چند متري فاصله گرفتند و در نهايت محلي را براي حفر چاه جديد در صحنِ حياط مدرسه پيشنهاد مي‏کنند. چاه حفر مي‏شود که آب فراوان و خوبي به دست مي‏آيد. <ref> این جریان نزد اهالی مشهور است ومرحوم حجت الاسلام حاج شیخ غلامحسین محسنی که خود شاهد وناظر جریان بود ، برای این جانب مهدی سلیمانی آشتیبانی مطلب را نقل کرد . اين چاه سال‏ها مورد استفاده ساکنان مدرسه و همچنين مردم همسايه‌ي مدرسه بوده است و اکنون نيز وجود دارد و مورد استفاده است.

تحول در حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان

پس از سال‏ها رکود نسبي در حوزه‌ي آشتيان با ارشاد و مساعدت آيت اللّه‏ العظمي بروجردي ـ اعلي اللّه‏ مقامه ـ و همت و تلاش مرحوم آيت اللّه‏ حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني از حدود سال‏هاي 1380 اين بناي مبارک، فعاليت جديد خود را آغاز نمود و نشاطي تازه گرفت.

تجديد بناي ساختمان مدرسه

مرحوم آيت اللّه‏ دانش در دهه‌ي هفتاد شمسي تصميم گرفتند، ساختمان مدرسه را تجديد بنا کنند. براي همين منظور ساختمان قبلي تخريب گرديد. ساختمان حمام بازار نيز که از موقوفات ميرزا زين العابدين البرز بود و به حالت متروک درآمده بود، تخريب گرديد و به زمين مدرسه اضافه گرديد. <ref> از آنجا که زمین حمام وقف بود اولا یک حمام در مدرسه به مساحت 80 متر مربع در طبقه ی زیرین ساخته شده وزمین مربوط به حمام قدیمی نیز به صورت اجاره در اختیار مدرسه ی علمیه قرار گرفت.

با نظر آيت اللّه‏ دانش قسمت جنوبي ساختمان که مسجد مدرسه قرار داشت تخريب نشد و به سبک قديم خود حفظ گرديده است. کار ساختمان در سال 1406ق به اتمام رسيد و طي جشن باشکوهي با حضور جمع زيادي از علما و روحانيون و اساتيد حوزه‌ي علميه‌ي قم و نمايندگان بيوت آيات عظام و امام راحل اين ساختمان مورد بهره‌برداري قرار گرفت. اکنون مساحت کل زمين مسجد و مدرسه 1600 متر مربع است. بناي جديد شامل چهارطبقه و هر طبقه 870 مترمربع و مجموعا 3480 متر مربع مي‏باشد. اين ساختمان داراي کتابخانه (در70 متر مربع)، سالن مطالعه (در110 متر مربع)، آشپزخانه مرکزي (در70 متر مربع) و تعداد 35 حجره است که مساحت ميان گين هر حجره 12 متر مربع است. هر طبقه داراي آشپزخانه و سرويس بهداشتي مجزا است.

کتابخانه‌ي حضرت صاحب الامر

اين کتابخانه در سال 1380ق به امر حضرت آيت اللّه‏ العظمي بروجردي (م 1380 ق) و با کمک معظم له و به همت مرحوم آيت اللّه‏ دانش تأسيس گرديده است. تعداد کتاب‌هاي خطي اين کتابخانه که به موزه‌ي آشتيان منتقل شده، 59 عنوان است. اين کتاب‏ها توسط جناب آقاي صادق حضرتي فهرست نگاري و فهرست آن منتشر گرديده است. عمده‌ي اين کتاب‌ها را مرحوم ميرزا زين‌العابدين خان مستوفيِ البرز و مرحوم ميرزا علي اکبر اديب وقف کرده‏اند. تعداد کتاب‌هاي چاپي حدودا 10000 جلد در موضوعات: عقايد اسلامي، تفسير و کلام، تاريخ اسلام، رجال، احاديث، فقه و اصول، نهج البلاغه، اخلاق، ادبيات عرب و... است.

يادکردي از واقفان کتاب براي مدرسه‌ي علميه

در طول تاريخ افراد فرهيخته‏اي بودند که ارزش کتاب را به درستي درک کرده و نام نيک خويش را حفظ کردند. از جمله افرادي که با عمل ستودني «وقف» باعث ماندگاري نام خويش و رونق کتابخانه‌ي حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان شده‌اند: مرحوم ميرزا زين العابدين آشتياني ـ مستوفي ديوان اعلي ـ است که شصت و هشت جلد کتاب را در سال 1272هجري وقف کتابخانه‌ي جديد البناي حوزه‌ي علميه کرد. هم چنين مي‏توان از دانشورخوش ذوق و با قريحه شادروان ميرزا علي اکبر اديب <ref> میرزا علی اکبر ادیب فرزند کربلایی مهدی از خانواده ای عالم بوده ودانش اندوزی را با فراگیری قرآن در مکتب خانه آغاز نمود . پس از طی مراحل مقدماتی به تهران رفت ودر آنجا به تحصیل علوم دینی وادبی همت گماشت .میرزا علی اکبر با طبع لطف وموزون خود ، بیشتر مسایل روزمره را به زبان شعر پاسخ می داد ودر بدیهه گویی استادی کم نظیر بود .وقتی وبای سال 1332 هجری سراسری ولایت عراق را فراگرفت ، در مدت کوتاهی سه فرزند خود را از دست داد.(ر.ک: رجال ومشاهیر آشتیان ، صص49-248). ياد نمود که از محل ثلث اموالش تعدادي کتاب خطي و چاپ سنگي را وقف کتابخانه‌ي مذکور نموده است. آمار دقيق کتاب‏هاي وقفي مشخص نيست. اما آنچه از نسخه ‏هاي خطي به جا مانده و در دور زمان نابود نشده است، نوزده نسخه از موقوفه‌ي ايشان باقي مانده است. <ref> فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی حوزه ی علمیه ی آشتیان ، حضرتی ، صادق ،ص7.

موقوفات مدرسه

در طول سال‏هاي گذشته و از همان اوانِ تأسيس اين مدرسه‌ي مبارک، مردان و زنان نيک‏انديشي از مال و دارايي خود براي کمک به ترويج و تحصيل علوم آل محمد، موقوفاتي را به يادگار گذاشته‏اند و صدقات جاريه براي خود تأمين کرده‏اند. اين موقوفات يا کلا براي مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان وقف شده است و يا برخي از مصارف آن‌ها براي مدرسه‌ي علميه مقررگرديده است. اين ==موقوفات عبارت ‏است از== 1. موقوفه‌ي مرحوم آيت اللّه‏ حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني

2. موقوفه‌ي مرحوم حاج ميرزا جواد سليماني آشتياني

3. موقوفه‌ي مرحوم ميرزا غلامرضا ذکايي

4. موقوفه‌ي مرحوم منوچهر حاج عظيمي آشتياني

5. موقوفه‌ي مرحوم مهدي پروين آشتياني

6. موقوفه‌ي مرحوم قوزي(ملک دشت زارعي)

7. موقوفه‌ي مرحومه بتول وقوعي(ملک دشت زراعي)

مديريان و اساتيد

فهرست مختصري از نام مديران اين مدرسه از تاريخي که اطلاع آن باقي مانده است به اين شرح مي‏باشد: 1. آيت اللّه‏ آقا شيخ محمد جعفر مجتهد آشتياني. او سال 1275هجري يعني حدود سه سال بعد از تأسيس مدرسه مدير و مدرس مدرسه بوده است.

2. آيت اللّه‏ آقا شيخ محمدتقي دانش احمدي آشتياني. وي شاگرد آقا ميرزا محمد حسن آشتياني. قهرمان مبارزه با استعمار در جنبش تنباکو است.

3. آيت اللّه‏ آقا شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني

4. حجت‌الاسلام والمسلمين آقا شيخ علي منتظري

5. حجت‌الاسلام والمسلمين رفيعي(م 1380ش)، امام جمعه‌ي فقيد شهر ري

6. آيت اللّه‏ شيخ حسين مؤمن شيرازي

7. حجت‌الاسلام والمسلمين علي عمرو آبادي

8. حجت‌الاسلام والمسلمين محمدرضا رضواني‏پور

9. حجت‌الاسلام والمسلمين ناظمي لازم به ذکر است توليت و رياست حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان بعد از فوت آيت اللّه‏ آقا شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني چند سال به عهده‌ي فرزند ايشان آيت اللّه‏ آحاج شيخ محمدتقي دانش آشتياني بود و به علت استعفاي ايشان توليت و رياست مدرسه به هيأت امنا واگزار شده و مدير مدرسه نيز امور جاري را اداره مي‌کند. اين حوزه يکي از فعال‌ترين حوزه‏هاي کشور محسوب مي‏شود. که از نظر ارزشيابي در برخي از مقاطع از رتبه‏هاي 1 تا 3 را داشته است. همچنين داراي 6 پايه و 90 طلبه است که تا پايان سطح يک به مدت شش سال مي‌توانند مشغول تحصيل باشند. بعد از اين سطح طلاب براي تکميل علوم معمولا به قم رفته و ادامه‌ي تحصيل مي‏دهند. برخي تربيت يافتگان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان در طول ساليان در سال‌هاي اخير و حدود نيم قرن معاصر جمع زيادي از طلاب و فضلاي محترم در اين حوزه درس خوانده‌اند و بعدها به قم رفته‌اند و به مراتب بالايي نيز رسيده‌اند. از ذکر نام اين بزرگان و علما به جهت معاصرت و اين که ممکن است نام برخي از قلم بيفتد خودداري مي‌کنيم. ولي نام کساني که در اسناد تاريخي وجود دارد و درگذشته اند را مي‌آوريم که هم يادکردي از ايشان باشد و هم شرح خدمت اين مدرسه‌ي مبارک براي ثبت درحافظه‌ي تاريخ باشد. براساس اسناد تاريخي، کاتبان وعالمان فرهيخته و بزرگي در مکتب اين مدرسه پرورش يافته‏اند برخي از آن‌ها بعد از تحصيل در اين حوزه به حوزه‏هاي فعال و آباد ديگر چون کرهرود، جاپلق، بروجرد، اصفهان و نجف رفته‏اند و صاحب مقامي گرديدند و نام آنان در کتب تاريخي ثبت است. دانشمندان و فضلايي هم بودند که به حوزه‌ي درسي خارج از آشتيان نرفته و در همين محل به کسب علم و تعليم و تعلم مشغول بوده‏اند. در هر حال نام برخي از کساني که به نوعي نامي در تاريخ اين حوزه دارند را مي‏آوريم. باشد که به مصداق عند ذکرالصالحين تنزل الرحمه نام آن مردان عرصه‌ي علم و عمل براي امروز ما مايه‌ي تبرک و رحمت و براي آنان سبب يادکرد و طلب مغفرت باشد.

>آيت الله‏ آخوند ملا احمد آشتياني

>آيت الله‏ آقا شيخ محمدتقي دانش آشتياني

>آيت الله‏ حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني

>حاج شيخ عباس صالحي آشتياني

>حاج ملا علي مجتهد آشتياني

>آخوند ملا اسحاق آشتياني

>ميرزا فضل الله‏ صادقي آشتياني

>آخوند آقا شيخ محمد آشتياني

>آقا شيخ محمد واعظ آشتياني

>آخوند ملا مسيح آشتياني

>ملا عبدالعظيم آشتياني

>ملا علي نقي آشتياني

>آقا سيد اسماعيل ميري آشتياني (حجت)

>آقا شيخ علي اصغر آشتياني

>حاج محمد حسن فرشاد آشتياني

>آخوند حاج ملا جعفر آشتياني مشهور به خلف

>آقا شيخ زين العابدين آشتياني

>ميرزا حسن خان صادقي آشتياني

>ميرزا علي آشتياني

>ملا محمد رفيع آشتياني

>آيت الله علامه سيد جلال الدين ميري آشتياني

>حاجي ملا آقا بزرگ آشتياني

>آخوند ملا محمد علي آشتياني

>آقا شيخ عباس رضايي آشتياني، شيخ الاسلام

>آخوند ملا محمد باقر آشتياني

>آيت الله‏ حاج ميرزا جعفر عسکري شهرابي

>ملا عبداله آخوند

>ميرزا محمد جعفر مجتهد آشتياني

>ميرزا ابراهيم آشتياني

>آيت الله‏ آقا شيخ محمد حسن مجتهد آشتياني

>آخوند ملا ابراهيم پيشنماز آشتياني

>حاج ميرزا فضل الله معماري آشتياني

>آقا سيد احمد ميري آشتياني

>آقا مير کاظم حسيني آشتياني

>شاگردان مدرسه‌ي علميه که اطلاع دقيقي از شرح حال آن‌ها نداريم

آيت الله‏ آخوند ملا احمد آشتياني

خاندان احمدي دانش آشتياني از خانواده‌هاي قديمي و معروف آشتيان هستند که نزديک به دو قرن، رياست ديني و معنوي را در اين شهر و حومه‌ي آن به عهده داشته‌اند. آيت‌الله آخوند ملااحمد، جدّ آيت‌الله دانش، عالمي عامل و دانشمندي پرهيزکار و صاحب کرسي تدريس و تبليغ در آشتيان بوده است. آن مرحوم به خاطر مراتب ورع و تقوا به «سلمان زمان» شهرت يافته بود. اگر چه از تاريخ درگذشت ايشان اطلاع دقيقي نداريم، ولي بر اساس دست نوشته‌اي در يک نسخه خطّي، وي تا سال 1291 ق در قيد حيات بوده است. همين قدر معلوم است که در دوره‌ي صدارت ميرزا حسن مستوفي الممالک پدر ميرزا يوسف آشتياني در قيد حيات بوده و به امور شرعي و اداره‌ي بخشي از موقوفات محل و منطقه‌ي آشتيان مشغول بوده است. ميرزا حسن مستوفي اخلاص و ارادت زيادي به او نشان مي‏داد. به همين جهت دستور داد در بلنداي شهر خانه‏اي برايش بنا کردند. <ref> آیت الله حاج شیخ محمد تقی دانش متولد سال 1358ق می باشد .وی علاوه بر استفاده از محضر پدر دانشمندش از حضرات آیات :سلطانی طباطبایی ، گلپایگانی ، اراکی و امام خمینی (رحمت الله علیهم) بهره برده است. مراتب فضل ، تقوا و اخلاق ایشان یاد آور سیمای پدر ارجمندشان است.

آيت الله‏ آقا شيخ محمدتقي دانش آشتياني

او متولد 1289ق و درگذشته به اول آبان 1322 است. وي فرزند مرحوم آخوند ملا احمد آشتياني است. تحصيلات ابتدايي را نزد پدر و ساير اساتيد فرار گرفت. سپس به تهران رفت و جزو شاگردان علامه ميرزا محمدحسن آشتياني (ميرزاي بزرگ آشتياني) قرار گرفت. بعدها به موطن خود برگشت و به تدريس و ارشاد مردم پرداخت. در مسجد جامع آن شهر به امامت جماعت و تبليغ و ارشاد مشغول بود. وي فقه و اصول را به درجه استادي مي‏دانست. به پاس شخصيت علمي و اخلاقي‏اش مردم به وي به ديده‌ي احترام مي‏نگريستند. وي در خط و انشاء استاد بود و از وي اسناد بسياري در دست است. سجع مهر بيضي وي «محمدتقي» است. او پدر مرحوم آيت اللّه‏ آقا شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني است. و در وسط قبرستانِ رومزار آشتيان (ميدان بازار) در کنار سه عالم ديگر، آخوند ملا مسيح و آخوند ملا ابراهيم پيشنماز و آقا شيخ محمد حسن مجتهد نورايي آشتياني مدفون است. آيت الله‏ حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني آن بزرگوار مقدمات اوليه را در نزد پدرش ـ شيخ محمد تقي دانش احمدي ـ در آشتيان فرا گرفت و سپس به قم رفت و با راهنمايي و ارشاد آيت‌الله العظمي فيض قمي، در درس اساتيد و دانشمندان به نام حوزه حاضر شد و از محضر ايشان کسب کمالات کرد. با اين که در آشتيان مقداري از ادبيات و منطق را خوانده بود، مجدّدا اين علوم را از اساتيد مطرح حوزه همچون، آيت‌الله آقاميرزا محمدعلي اديب تهراني و آيت‌الله آقاسيد مهدي کشفي فرا گرفت. سطوح متوسط را از آيت‌الله آخوند ملاعلي معصومي همداني (م 1398ق) آموخت. رسائل، مکاسب و طهارت شيخ را از حضرات آيات: ميرزامحمد فيض قمي(م 1370)، سيد محمد حجت کوه کمره‌اي(م 1372ق)، سيد محمدتقي خوانساري(م 1371ق) و سيد احمد خوانساري(م 1405ق) استفاده کرد. پس از اتمام دروس سطح، نزديک به چهار سال در درس مؤسّس حوزه‌ي علميه مرحوم آيت‌الله حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي(م 1355ق) حاضر شد و بعد از درگذشت ايشان، از اولين کساني بود که به درس آيت‌الله حجت و آيت‌الله فيض شتافت و همچنين از بحث آيت‌الله آقاسيد محمدتقي خوانساري، که مخصوص عده‌اي از فضلا بود و در منزل استاد تشکيل مي‌شد، بهره‌اي وافر برد. آيت‌الله دانش به استاد اخير خود، ارادتي ويژه و عميق داشت و اين ارتباط باعث شد تا از استاد براي سفر به آشتيان دعوت کند. از اين رو، آيت‌الله خوانساري دو سال «تابستان‌ها» به آشتيان سفر کرد که هنوز خاطره‌ي شيرين آن حضور و صفاي وجود آن مرجع بزرگ، در اذهان مردم منطقه باقي است. پس از ورود آيت‌الله العظمي بروجردي به حوزه‌ي علميه‌ي قم و تشکيل محفل درس، آيت‌الله دانش به جمع شاگردان ايشان درآمد.آيت الله دانش از بسياري اساتيد خود داراي اجازه‌ي اجتهاد بود. از امور قابل توجّه در مورد آن بزرگوار، اعتماد و اطمينان مراجع عصر به وي مي‌باشد. از زمان مرجع بزرگ آيت‌الله آقاسيد ابوالحسن اصفهاني تا امروزه وکالت بسياري مراجع بزرگ را دارا بود و نماينده‌اي امين و امانت داري درست کار در امورحسبيه‌ي زعماي شيعه به شمار مي‌آمد. ايشان وکيل تامّ الاختيار حضرت آيت‌الله العظمي خويي بود و سال‌ها امور شهريه‌ي آن مرجع بزرگ را در قم، با درايت و دقت اداره مي‌کرد. پس از تأسيس کتابخانه‌ي مسجد اعظم به وسيله‌ي آيت‌الله العظمي بروجردي، اداره‌ي اين مرکز از سوي ايشان به آيت‌الله دانش واگذار شد. آيت‌الله دانش با حضرت امام (رحمت‌الله عليه) نيز رابطه‌اي نزديک و صميمي داشت و غير از اين که وکيل در پرداخت شهريه‌ي ايشان بود، ارتباط زيادي با امام داشت. حضرت امام نيز اعتماد و وثوق بالايي به حضرت آيت‌الله دانش داشتند که اين مطلب از نامه‌هايي که از نجف اشرف براي مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمين حاج سيد احمد خميني فرستاده‌اند و اموري که به آقاي دانش ارجاع داده‌اند، مشخص مي‌شود. در اوان پيروزي انقلاب اسلامي، آيت‌الله دانش براي احياي سنت ديرپاي نماز جمعه، از سوي حضرت امام(رحمت الله عليه) به امامت جمعه‌ي آشتيان منصوب شد که در اين سنگر نيز منشأ خدمات بسياري بود. در جنگ تحميلي نيز با وجود کهولت و بيماري، براي تقويت روحيه‌ي رزمندگان در مناطق جنگي حضور يافت. از ثمرات همت عالي آن بزرگوار که به مدد مردان خيرانديش و علاقه‌مندان وي در آشتيان به انجام رسيد، مي‌توان به اين موارد اشاره کرد: 1 ـ کمک و دستگيري از مستمندان و نيازمندان؛

2 ـ احياي موقوفات جهت اقامه مجالس ديني؛

3 ـ تأسيس و بازسازي مساجد و حسينيه‌هاي متعدد؛

4 ـ تأسيس مصلاّي آشتيان که پس از درگذشت ايشان، از سوي مردم به «مصلاّي بزرگ آيت‌الله دانش» نام گرفته است؛

5 ـ تشکيل صندوق قرض الحسنه؛

6 ـ تشکيل کتابخانه‌هاي حضرت سيدالشهدا (عليه‌السلام) و حضرت صاحب الامر(عليه‌السلام) در آشتيان

7 ـ احيا و نوسازي مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان. وي از مردان آسماني عصر ما بود. زندگي مشحون از حسنات او و مشي و سلوک پاک و بي‏آلايش ايشان يادآور اسوه‏هاي علم و عمل تاريخ بلند شيعه بود. در ميان همه‌ي طبقات مردم علاقه‏مندان زيادي داشت، عمري را به طهارت و قداست سپري کرد و جاودانه شد. هنگام ظهر روز جمعه هشتم تير 1380 (7 ربيع الثاني 1422 ق)، آن روح بلند، قالب 93 ساله تن را رها کرد و به معبود پيوست. در قم با حضور هزاران نفر از مردم آشتيان و جمع بسياري از مراجع، علما و مدرّسان حوزه‌ي علميه‌ي قم تشييع شد. پس از اقامه‌ي نماز به وسيله‌ي دوست ديرينه‌اش حضرت آيت‌الله العظمي صافي گلپايگاني، در جوار بارگاه ملکوتي حضرت فاطمه معصومه(عليها‌السلام) در مسجد طباطبايي به خاک سپرده شد. رهبر معظم انقلاب اسلامي در پيامي به مناسبت رحلت آن عالم فرزانه چنين فرمودند: «رحلت عالم بزرگوار مرحوم آيت‌الله آقاي حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني، امام جمعه‌ي فقيد آشتيان ـ رحمت‌الله عليه ـ را به عموم مردم عزيز و مؤمن استان مرکزي، مخصوصا اهالي شريف و علم دوست آشتيان، تسليت عرض مي‌کنم. اين روحاني خدوم، عمري طولاني را در خدمت به علم و دين سپري کرد و پس از ده‌ها سال اقامت در حوزه‌ي علميه‌ي قم، که با تلاش علمي و خدمات فرهنگي همراه بود، به آشتيان مراجعت کرد و سعي و توان خود را مصروف خدمتگزاري مردم نمود. خداوند متعال رحمت خود را شامل روح آن عالم ربّاني بفرمايد و به بازماندگان محترم و همه‌ي دوستان و ارادتمندان ايشان صبر و اجر جزيل عنايت کند. سيد علي خامنه اي 10 / 4 / 1380». اين مرد بزرگ نزديک به بيش از نيم قرن مديريت حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان را به عهده داشت. <ref> رجال مشاهیر آشتیان ، صص73-72.

حاج شيخ عباس صالحي آشتياني

در سال 1312هجري متولد و در سال 1353خورشيدي بدرود حيات گفته است. از خانواده‏اي دانش پرور و اديب بود که جد بزرگ اين خاندان آخوند ملا محمد صالح است. از همان اوان کودکي به آموختن علوم قديمه در حوزه‌ي علميه و مکتب خانه پرداخت و فقه، حديث، منطق و ادبيات عرب و فارسي را آموخت. چندين سال مدير و آموزگار دبستان دولتي خاقاني بود. و رياست اوقاف را داشت. وي اشعاري در رثاي اهل بيت (عليهم‌السلام) دارد. و مدتي نيز در کسوت روحاني بود. کتيبه‌ي تکيه‌ي بازار آشتيان قصيده‏اي است در ده بيت که به سال 1347 شمسي سروده است. حاج ملا علي مجتهد آشتياني از دانشوران سده‌ي چهاردهم هجري که نزد آخوند ملا رضا قلي و ميرزا جعفر مجتهد آشتياني تحصيل کرد. از خاندان اديب خلوت آشتياني و عمومي ميرزا علي خان آشتياني متخلص به آشوب و ملقب به اديب خلوت است. وي در اواسط عمر در معيت برادر و برادر زاده‌ي خود [اسماعيل خان عماد لشکر و ميرزا علي خان آشوب] از موطن خود به تبريز رفت و در آنجا رحل اقامت افکند. <ref> همان،ص 186.

آخوند ملا اسحاق آشتياني

فرزند آخوند ملا محمدعلي و ملقب به معتمدالشريعه و نياي خاندان اسحاقي آشتياني است. نزد پدر و اساتيد ديگر مخصوصا آخوند ملارضا قلي فقه، اصول و خط را فرا گرفت. مسلط به ادبيات عرب و فارسي بود و در علوم ديني صاحب رأي و نظر بود. در طبابت سنتي نيز دستي داشت. او همچنين از کاتبان خوش خط و استاد در علم سياق بود. اسناد فراواني به خط وي در دست است که مهارت او را در انواع خط نشان مي‏دهد. مرگ وي بعد از سال 1312ق اتفاق افتاده است. حکايت کرده‏اند که بعد از مرگ کتاب‌هاي وي حمل سه شتر شده و جهت فروش به قم فرستاده شده است. فرزند او ميرزا عبدالحسين هوده‏اي آشتياني معروف به مشير الاطبا، سال‌ها در لباس روحانيت کار طبابت مي‏کرد. وي به زبان فرانسه مسلط بود. فرزند ديگر وي ميرزا علي است که به کار تجارت پرداخت. ميرزا فضل الله‏ صادقي آشتياني فرزند حاجي زين العابدين و متولد (1291و در گذشته به 1382ق) است. پس از تحصيل مقدمات علوم ديني در آشتيان به تهران رفت و فقه و اصول را در محضر آيت اللّه‏ ميرزا محمد حسن آشتياني (ميرزاي بزرگ) آموخت. فلسفه و حکمت را نزد ميرزا ابوالحسن جلوه و ميرزا حسن کرمانشاهي آموخت و صاحب نظر در حکمت اسلامي و فقه شد و از قضات دستگاه قضايي بود. هر وقت مرحوم ميرزا مهدي آشتياني (فيلسوف) مريض يا در سفر بود، وي را براي درس جاي خود به مدرسه‌ي سپهسالار مي‏فرستاد. از تأليفات او رساله‌ي «حدوث عالم جسماني»، تحقيق و طبع «رساله‌ي حمليه» آقا علي مدرس را مي‏توان نام برد. وي از خاندان رفعت ديوان آشتياني است که بعدها نام فاميل صادقي را برگزيدند.

آخوند آقا شيخ محمد آشتياني

فرزند ميرزا مرتضي معروف به قلعه و ملقب به «وثوق» است. علم فقه و اصول را در آشتيان آموخت و از دوستان نزديک ملا عبد العظيم و ميرزا محمد جعفر مجتهد آشتياني بود و اين سه تن، از مدرسين حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان بعد از تأسيس رسمي به سال 1270هجري به حساب مي‏آيند. او با ميرزا جعفر بر سر موقوفات اختلاف داشتند. قلعه‌ي وي از معروف‌ترين قلعه‏هاي آشتيان به حساب مي‏آيد و معروف به قلعه‌ي وثوق مي‏باشد که هم اکنون با دو برج هنوز پا برجاست. آقاي صادق حضرتي درباره وي نوشته است: «از زمره‌ي اعيان و روحانيون است چندين سال امامت جماعت را عهده‏دار بود. گروهي را از تأذي مردم و اعمال ناشايست منع مي‏نمود و بي‏پروا از شيطنت آنان سخن مي‏گفت همان افراد در ميان مردم اکاذيبي شيوع دادند که باعث آزردگي خاطر شيخ محمد گرديد. و چون حساس و زود رنج بود از امامت جماعت امتناع کرد. پس از هفته‏اي روز سوم ماه مبارک رمضان راهي تهران شد و بعد از چند سال در همان جا به رحمت ايزدي پيوست. وفات وي بعد از 1290هجري است». <ref> همان ، ص 243. وي برادر سپهبد احمد وثوقْ لشکر، نويسنده‌ي کتاب «خاطراتي از 50 سال تاريخ معاصر» است.

آقا شيخ محمد واعظ آشتياني

او فرزند کربلايي ابوالقاسم است. در آشتيان تحصيل علوم متداول و دروس ديني را سپري کرد. واعظي توانا بود و نفسي گرم داشت. او نياي خاندان همايوني آشتياني است. در رجال و مشاهير آشتيان آمده است: «وي علاوه بر فراگيري علم و دانش به پاره‏اي از حرف و فنون زمان، آشنايي داشت. گاهي شاطري، زماني رنگرزي و مدتي زراعت مي‏کرد. وي مدت سه دهه با معتمد الاياله بزرگ [نايب الحکومه‌ي آشتيان و مضافات] و پسرش معتمد الاياله کوچک در منازعه و درگيري بود. يک بار درب خانه‌ي حکومت را به آتش کشيد ولي معتمد جرأت نکرد با وي برخورد کند. <ref> همان، ص262.

سندي از وي در دست است با اين عنوان: «اجاره نامه‌ يک باب دکان نانوايي و صندوق خانه‌ دکان ميرزا ابوالفضل که سابق پست خانه بوده به مدت سه سال و به مبلغ نود تومان هر سال به اجاره آقا شيخ محمد ـ مدظله العالي ـ به عنوان مستأجر و مؤجر آن آقا ميرزا عبداللّه‏ خان تاجر آشتياني. که سي تومان اين دکان‏ها مخارج دارند که درست شوند، به تاريخ 2 شوال 39[13]». آخوند ملا مسيح آشتياني فرزند آخوند ملا محمد علي و از عالمان و خوش نويسان است که مدتي در مدرسه‌ي علميه به تدريس مشغول بود. در چندين وقفنامه‏ي قرآن، توليت آن را به وي محول کرده‏اند. وي مدتي اداره‌ي مدرسه‌ي علميه و موقوفات را به عهده داشته است. آخوند ملا مسيح حافظ قرآن بود، انشايي محکم داشت و خط نستعليق و شکسته را خوب مي‏نوشت. زندگي را از راه مکتب‌داري و تحرير اداره مي‏کرد. علي بن مسيح خلف اوست که يک جلد قرآن کريم را از ابتدا تا انتها به قلم زيبايي در سال 1326هجري به خط نسخ عالي نوشته است. <ref> همان، ص 263. مدفن وي در قبرستانِ رومزار (ميدان بازار آشتيان) و کنار آخوند ملا ابراهيم، آقا شيخ محمدتقي دانش و آقا شيخ محمد حسن مجتهد نورايي است.

ملا عبدالعظيم آشتياني

او فرزند ملا محمدعلي و نياي خاندان حاج عظيمي آشتياني شاخه‌اي از خاندان اعتصام الملک آشتياني است. وي دوستي نزديک با ميرزا جعفر مجتهد آشتياني داشت و گويا با وي در مدرسه‌ي علميه به تدريس مشغول بوده است. کتاب درّه نادري، تأليف ميرزا مهدي استرآبادي را در روز سه شنبه سال 1234ق به خط نستعليق و ديوان امير معزي را به سال 1267ق به خط نستعليق کتابت کرده است. <ref> ر.ک:رجال ومشاهیرآشتیان ، ص271و272. ملا عبدالعظيم خطي خوب و انشايي محکم داشت. ملا باقر و ملا تقي فرزندان هنرمند اويند. نامبرده به خاطر شباهت به مرحوم ميرزا جعفر مجتهد در يک درگيري به جاي او به قتل رسيد. <ref> فهرست کتابخانه دانشگاه ادبیات ، ج1، ص53و فهرست کتابخانه ی ملی ، ج2 ، ص 357.

ملا علي نقي آشتياني

فرزند ملا رفيع و ملقب به «قاضي» و از خاندان اعتصام الملک آشتياني است. از سرگذشت وي اطلاع دقيقي در دست نيست. مقدمات علوم را نزد پدرش و اساتيد مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان فرا گرفت و هرگز از آشتيان جهت تحصيل به جايي نرفت. «پدر حاج بصير ديوان و جد احمد راد است. وي مردي ساده دل و سليم النفس بود و علوم ادبي و فقهي را به مقداري مي‏دانست و محل رجوع مردم به حساب مي‏آمد و به قاضي مشهور بود». <ref> رجال ومشاهیر آشتیان، ص 86. احمد راد نوه‌ي وي، سفير کبير ايران در مصر بود. او در احوال جدش مي‏نويسد: «از بعضي از کسان درباره‌ي هوش آن مرحوم، به طنز و شوخي حکايت کرده‏اند که هرگاه به باغ خود، بيرون از ده مي‏رفت براي اين که هنگام بازگشتن راه را گم نکند در طول راه خانه و باغ، کاه مي‏ريخته است». <ref> همان ، ص87.

آقا سيد اسماعيل ميري آشتياني (حجت)

او فرزند مير آقا و مشهور به «سيد اسماعيل حجت» از تحصيل کردگان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان است که در همين مدرسه، ادبيات عرب تدريس مي‏کرده است. وي سپس به نجف اشرف رفت و فقه و اصول را نزد اساتيد بزرگ فرا گرفت. گفته شده مرحوم حاج عبدالکريم حايري يزدي (م 1355ق) به وي ارادت داشت و ارباب رجوع از آشتيان را به وي ارجاع مي‏داد. او تجارت هم مي‏کرد. اسنادي از وي وجود دارد که نشان مي‏دهد تا سال 1314ش (1354ق) حيات داشته است. سجع مهر بيضي او «اسمعيل الحسيني» بوده و خط شکسته نسبتا خوبي داشته است.

آقا شيخ علي اصغر آشتياني

فرزند ميرزا محمد علي آخوند و ملقب به فخر الواعظين است. مقدمات را نزد پدرش فرا گرفت و سپس از ميرزا جعفر مجتهد و آقا شيخ جعفر شهرابي استفاده کرده است. علاوه به کسوت روحانيت به تجارت هم مشغول بود. از وي چندين نامه و سياهه‌ي اموال و اجناس در دست است. خطي نسبتا خوب داشت و از واعظين آشتيان به حساب مي‏آمد. وي نياي خاندان سعيدي آشتياني است. مهر او بيضوي با عنوان و سجع «علي اصغر» است. در سال 1306ش درگذشته است.

حاج محمد حسن فرشاد آشتياني

سرهنگ حاج محمد حسن فرشاد آشتياني ـ فرزند کربلايي عبداللّه‏ و او فرزند ميرزا محمد صالح آشتياني ـ از کاتبان و خوشنويسان نيمه‌ي دوازدهم هجري است. او خود نوشته است: دروس اوليه را در قصبه‌ي آشتيان در مکتب خانه‌ي پدرِ مادرم آخوند ملا عابدين و مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان فرا گرفتم. براي تکميل علوم در مدرسه‌ي فيضيه‌ي قم نزد استادان علوم اسلامي به افتخار شاگردي موفق شدم. در تهران نيز نزد عمويِ پدرم حاج ميرزا جعفر صديق الممالک آشتياني، به فراگيري خط پرداختم. به معرفي پسر عمويم ميرزا عبدالوهاب خانِ مستشار دفتر، جهت خوشنويسي، در اداره‌ي نظميه‌ي تهران استخدام شدم به درجه‌ي سرهنگي نايل شدم. اجازه‌ي شغل را از دست‏خط مبارک آيت اللّه‏ العظمي حاج شيخ عبدالکريم گرفتم. بعدا سر سپرده‌ي آيت اللّه‏ ميرزا احمد آشتياني بودم و به دستور آقا ميرزا احمد از وجوهات، کاشي محراب و درب ورودي ساختمان اوليه‌ي مسجد آشتياني‌هاي تهران را ادا نمودم.». <ref> از جزوه دست نویس حاج صالح فرشاد آشتیانی ، شرح حال سرهنگ فرشاد به قلم خودش.

آخوند حاج ملا جعفر آشتياني مشهور به خلف

او از فقيهان و عالمان آشتيان در اواخر قرن 12هجري و پدر آقا شيخ زين العابدين آشتياني است. از تاريخ تولد وي اطلاعي در دست نيست. وي دوستي نزديک با آقا ميرزا جعفر مجتهد آشتياني و با آخوند ملا اسحاق، ملا محمدباقر، آخوند ملا مسيح و آقا شيخ محمد حسن نورايي آشتياني داشته است. اسنادي در دست است که تبحر او در علوم ديني، ادبيات عرب و فارسي را مي‏رساند. در خوش‏نويسي نيز ممتاز بوده است. او از مدرسان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان است. وي از ثروت و مکنت برخوردار بوده و بخشي از موقوفات توسط وي اداره مي‏شده است. وي احتمالا با ميرزاي بزرگ آشتياني (آقا شيخ محمد حسن، مبارز جنبش تنباکو) در کودکي هم مکتب بوده است. سجع مهر بيضي وي «جعفر» است. و وفات وي بعد از سال 1313هجري اتفاق افتاده است.

آخوند حاج ملا جعفر آشتياني مشهور به خلف

او از فقيهان و عالمان آشتيان در اواخر قرن 12هجري و پدر آقا شيخ زين العابدين آشتياني است. از تاريخ تولد وي اطلاعي در دست نيست. وي دوستي نزديک با آقا ميرزا جعفر مجتهد آشتياني و با آخوند ملا اسحاق، ملا محمدباقر، آخوند ملا مسيح و آقا شيخ محمد حسن نورايي آشتياني داشته است. اسنادي در دست است که تبحر او در علوم ديني، ادبيات عرب و فارسي را مي‏رساند. در خوش‏نويسي نيز ممتاز بوده است. او از مدرسان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان است. وي از ثروت و مکنت برخوردار بوده و بخشي از موقوفات توسط وي اداره مي‏شده است. وي احتمالا با ميرزاي بزرگ آشتياني (آقا شيخ محمد حسن، مبارز جنبش تنباکو) در کودکي هم مکتب بوده است. سجع مهر بيضي وي «جعفر» است. و وفات وي بعد از سال 1313هجري اتفاق افتاده است.

آقا شيخ زين العابدين آشتياني

فرزند آخوند حاج ملا جعفر آشتياني و از نوادگان دختري آقا شيخ محمد حسين آشتياني و جد مرحوم شهيد حجت‌الاسلام والمسلمين دکتر غلامرضا دانش آشتياني و آقاي مهندس علي دانش منفرد ـ نمايندگان منطقه در مجلس شوراي اسلامي ـ است. او تحصيلات را نزد پدر خود که استادي تمام بود و همچنين ساير علماي آشتيان مانند ملا اسحاق، ميرزا جعفر مجتهد، آقا شيخ محمدتقي و آخوند ملا مسيح فرا گرفت. مورد قبول عامه بود و امور شرعي و موقوفات آشتيان و اداره‌ي مدرسه‌ي علميه شهر به دست او بود و يکي از اساتيد اين حوزه به حساب مي‏آمد. وي در وعظ و خطابه نفسي گرم داشت و مسلط به مباحث فقه و اصول بود. از ايشان اسناد فراواني در دست است. سجع مهر بيضي وي «عبده زين العابدين» است. به روي سنگ مزار وي اين کلمات نقش بسته است. «انّما الدنيا فنا ـ آرمگاه مرحوم مغفور عالم عابد و فقيه زاهد آقا شيخ زين العابدين آشتياني ابن مرحوم خلد مقام، آخوند حاج ملا جعفر طاب ثراه که تمام عمر خود را در تکميل مراتب علميه و ترويج احکام دينيه و تهذيب اخلاق جامعه مصروف داشته و در فروردين ماه سال 1324 به دار باقي رحلت نمود».

وقفنامه‌اي از آقا شيخ زين العابدين آشتياني در وقف کتاب براي محصلين مدرسه‌ي علوم ديني آشتيان در دست هست که متن آن چنين است: وقف مؤبد گردانيد مرحوم خلد آشتيان عالم متقي آقا شيخ زين العابدين ـ طاب ثراه ـ يک جلد کتاب به علاوه مجلدات ديگر که آن‌ها در بيست صفحه‌ اول کتاب مستطاب نهج البلاغه و اصول کافي و شرح لمعه بر کافه علما و محصلين علوم دينيه آشتيان که صلاحيت استفاده از آن‌ها داشته باشند. به شرط آن که آن‌ها را معطل نگذارند. و در حفظ آن مراقبت نمايند. و اگر از اولاد يا منسوبين ايشان که احتياج به آن‌ها داشته باشد بر ديگران مقدم مي‏باشد و توليت آن‌ها با ميرزا ابوالفضل فرزند مرحوم واقف و بعد از ايشان با هر کسي که منسوبين آن مرحوم که اهل علم و تقوي باشد و متولي اول او را معين مي‏باشد و هر کدام متولي بايد متولي خود، ترکيب معين نمايد اگر از منسوبين آن کسي به اين صلاحيت يافت نشود توليت اعلم عادل علماء آشتيان خواهد بود.

ميرزا حسن خان صادقي آشتياني

او معروف به همايون دفتر و ملقب به رفعت ديوان و فرزند حاجي ميرزا زين العابدين آشتياني است. وي نياي خاندان صادقي آشتياني و برادر ميرزا فضل‌اللّه‏ صادقي آشتياني حکيم و قاضي دادگستري است. تحصيلات مقدماتي را در آشتيان در مکتب‏خانه و سپس در مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان فراگرفت. از شاگردان آخوند ملا ابراهيم پيشنماز و آقا شيخ محمد حسن مجتهد (نورايي آشتياني) و آخوند آقا شيخ محمدتقي دانش بود. سپس به تهران رفت و از کارگزاران دربار مظفرالدين شاه و از مستوفيان دستگاه ميرزا حسن خان مستوفي الممالک آشتياني شد. فقه و اصول خوانده بود و داراي انشايي محکم و خطي خوش بود. در اواخر عمر به آشتيان آمد و تا سال 1306ش زنده بوده است.

ميرزا علي آشتياني

او فرزند آخوند ملا اسحاق معتمد الشريعه است و در مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان از محضر پدر و ساير اساتيد بهره‏ها برد و از کاتبان و سياق دانان بود. در امور تجارت دستي داشت و از کاسبان مورد اعتماد بازار بود. وي مانند اسلاف خود به تدريس و تعليم نپرداخت. اسنادي از وي در دست است که تسلط او را به علوم عربي، فارسي و سياق نشان مي‏دهد. سند اجاره‌ نامه‏اي از وي در دست است که خلاصه‌ي آن بدين قرار است: «اجاره نامه مشروط جناب مستطاب آقا ميرزا علي خلف معتمد الشريعه، يک باب دکان واقع در بازار آشتيان ـ از دکاکين ابتداي تيمچه (شترخان) ـ به مبلغ ده تومان، اجاره دهند: ميرزا عبدالهه خان تاجر آشتياني. مدت اجاره: يک سال تمام، به تاريخ ذيحجة الحرام 1331.

ملا محمد رفيع آشتياني

او فرزند ميرزا محمد و از شاگردان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان و از کاتبان و خوش‏نويسان اواسط قرن سيزده هجري است. وي با ملا محمد صالح ابن محمد اسماعيل ـ خوشنويس و کاتب از قرن سيزدهم ـ عموزاده بوده‏اند. <ref> فهرست کتابخانه ی مجلس شورای ملی، سعید نفیسی، ج6، ص 181. ملا محمد رفيع ابن محمد آشتياني برحسب خواهش ميرزا محمد(دايي‏اش) در اوايل قرن سيزدهم کتاب انيس الغافلين، تأليف ملا ميرقاري گيلاني (زنده در 1005ق) در اخلاق را به خط نسخ کتابت کرده است. <ref> همان، ص314.

آيت الله علامه سيد جلال الدين ميري آشتياني

آخرين قله‌ي رفيع فلسفه شرق، شارح بزرگ اسفار و ملاصدراي روزگار ما و عارفي بلند مرتبه در آشتيان و در سال 1304ش متولد شد. دوره‌ي ابتدايي را در دبستان خاقاني گذراند. در مکتب خانه و مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان گلستان سعدي، نصاب الصبيان و تاريخ معجم، مقدمات در صرف و نحو و دوره‌ي نادري و قسمتي از کتاب سيوطي را فرا گرفت. اولين کسي که در زندگاني آقا جلاالدين اثر گذاشت و توانست هنر و اخلاق نيک خود را در وجود او زنده سازد. ميرزا مهدي بن ملا اسماعيل (معلم‏زاده آشتياني) است وي از مدرسان حوزه‌ي آشتيان در آن زمان به شمار مي‏رفت و مرد جدي و مطلعي بود و خطوط معمول را زيبا مي‏نگاشت. استاد جلال الدين هم خط بسيار زيبا دارد. مي‏گويند در همان سنين از مدرسين حوزه پرسش‏ها مي‏کرد که از جواب دادن به آن اکراه داشتند يا بعضا عاجز مي‏ماندند. <ref> همان، خلاصه از صص186-184. وي به تشويق آيت اللّه‏ دانش در سال 1323 به حوزه‌ي قم رفت و از اساتيد به نام عصر از جمله مرحوم علامه طباطبايي فلسفه و تفسر و اصول فقه را فراگرفت. حکمت و فلسفه را از آيت اللّه‏ ابوالحسن رفيعي قزويني فرا گرفت، سپس به نجف رفت و در دو سال از محضر اساتيدي چون سيد حسن بجنوردي، سيدمحسن حکيم، شيخ حسين حلي و ميرزا عبدالهادي شيرازي بهره برد. وي در درس حکيم و محقق ميرزا احمد آشتياني حاضر شد و فلسفه را نزد آقا ميرزا مهدي آشتياني و در قم نزد آقايان سيدمحمد تقي خوانساري، سيد محمد حجت کوه کمره‏اي و ميرزا رضي تبريزي و شرح منظومه‌ي حکمت و قسمتي از مکاسب و شوارق الالهام را خدمت مرحوم حاج شيخ مهدي کلاهي خواند. <ref> همان. اساتيد فرزانه، استاد يگانه پرورش دادند و جلال الدين واسطه‌ي انتقال علم اسلاف به اخلاف شد. ايشان از 1345ش به مقام استادي دانشگاه مشهد رسيد و در 1349ش به مديريت گروه فلسفه و حکمت دانشکده‌ي الهيات اين دانشگاه انتخاب شد. در 1355جايزه‌ي بنياد فرهنگي البرز به او تعلق گرفت. در 1375 بازنشسته شد و سال بعد، فرهنگستان علوم، او را به عنوان دانشمند برجسته شناخت. بعد از بازنشستگي، دانشگاه مشهد، دوباره وي را دعوت به تدريس کرد. آشتياني در مهر 1378 نشان درجه‌ي يک دانش جمهوري اسلامي را دريافت کرد و در همين سال از تدريس رسمي کناره گرفت. مستشرق معروف فرانسوي پرفسور هانري کربن (1979 ـ 1903م) بارها آشتياني را ستوده و او را ملاصدراي عصر ما خوانده است. کساني که کربن را مي‌شناسند و سيطره و تسلط او را در فکر فلسفي و عرفاني ايراني مي‌دانند، درمي‌يابند که سخن او از چه پايه‌ي بلند و دقيقي برخوردار است. کربن نوشته است: «در مساعي و تمايلات فکري خود، آقاي آشتياني به نظر من مانند يک ملاصدرايي است که در عصر ما زندگي مي‌کند، به نحوي که ملاصدرايي دوباره زنده شده. گمان نکنم بتوانم تمجيدي بالاتر از اين بيان کنم. آقاي آشتياني يک فيلسوف ايراني است که نماينده‌ي تمام عيار فلسفه‌ي ديرين است، منتهي فلسفه‌ي ديريني که به نحوي کاملا امروزي درک شده است. به اين صورت آثار ايشان شاهد تجدد اين تفکر است که علايم بسياري از آن را مي‌توان در ايران معاصر مشاهده کرد.» اين چهره‌ي بلندآوازه و عالم ژرف‌نگر و فيلسوف سترگ، به راستي يکي از مفاخر جهان تشيع است که در عصر حاضر در جهت نشر انديشه‌هاي اسلامي از خود اهتمامي قابل ارج نشان داد و با قريب نيم قرن تدريس فلسفه و عرفان و تربيت ده‌ها شاگرد در حوزه و دانشگاه و نيز با تأليف و شرح و ترجمه و حاشيه بر آثار معروف فلسفي و عرفاني و تنقيح برخي کتب مأخذ، در رديف انديشمندان نامدار شيعه، قرار گرفته است. او توانست غبار نسخ را از ميراث فلسفي ايران و اسلام بزدايد. در اولين روزهاي بهار سال 1384در مشهد درگذشت و در پناه بارگاه رضوي(عليه‌السلام) مدفون گرديد. بوستان کتاب قم با همکاري هيأت تحقيقي فلسفي خود آثار گران‌قدر استاد را با ويرايش جديد و با عنوان «آثار استاد آشتياني» به چاپ مي‌رساند که تاکنون 20 جلد از آن‌ها ارايه شده است.

حاجي ملا آقا بزرگ آشتياني

[[حاجي ملا آقا بزرگ[حاجي ميرزا آقا بزرگ آشتياني]]، ابن مرحوم ملا علي محمد و نياي خاندان «رشيدي آشتياني» است. از کاتبان و خوشنويسان بي‏نقطه نويس و از اساتيد حوزه‌ي آشتيان است. مهر چهارگوش وي با سجع «عبده آقا بزرگ» است. وي علوم اوليه و خوش‏نويسي را در مکتب خانه‌ي پدر و مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان به سامان رساند. اسنادي که از وي باقي مانده تسلط او را در ادبيات عرب و فارسي به خوبي مي‏رساند. بسياري اسناد از قبيل عقدنامه، مبايعه، وقفنامه و نامه و... از او در دست است که استادي وي را در انواع خط مي‏رساند. فرزندان وي همه از کاتبان زبردست بودند. او زندگي را از مکتب‌داري و تحرير مي‏گذراند. وي نياي بزرگ خاندان با فرهنگ رشيدي است و دوستي و آشنايي نزديک با آخوند ملا مسيح و آخوند ملا ابراهيم پيشنمناز داشته است و هر سه از مدرسان حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان به حساب مي‏آمدند. ايشان در سال 1333ق درگذشت. آخوند ملا محمد علي آشتياني فرزند آخوند ملا عبدالهو ابن رضا بيک از مدرسين و مکتب‏داران اوايل عصر مظفرالدين شاه قاجار و از خانواده‏اي عالم و کاتب بود. مدت‌ها در مدرسه‌ي علميه به تدريس مشغول بود. و معاش خود را از راه مکتب‌داري و تدريس به دست مي‏آورد. فرزندانش همه عالم بودند. ميرزا جعفر و آقا شيخ عباس و ملا رقيه فرزندان آخوند ملا محمدعلي هستند. آقا شيخ عباس رضايي آشتياني، شيخ الاسلام فرزند ملا محمد علي آخوند آشتياني است. در محضر پدر و آخوند ملا ابراهيم و آخوند ملا مسيح تحصيل کرد. در مدرسه‌ي علميه علوم اسلامي، فقه و اصول را فرا گرفت. از خوش‏نويسان و کاتبي زبر دست بود. از سال 1306خورشيدي که اولين مدرسه‌ي دولتي خاقاني آشتيان داير مي‏شود، از معلمين عربي و خط اين مدرسه بود. اسناد زيادي از بيع نامه، عقدنامه، اجاره‌نامه و وصيت‌نامه از وي موجود است که تسلط او را در نوشتن انواع خط شکسته و به کار بردن آيات و روايات در اسناد مختلف به اثبات مي‏رساند. وي ابتدا در لباس روحانيت بود. برادرش ميرزا جعفر نيز از کاتبان و خوش نويسان است. وفات او بعد از سال 1326خورشيدي اتفاق افتاده است. سجع مهر بيضوي وي «عباس» بوده است. آخوند ملا محمد باقر آشتياني او نزد پدرش که از عالمان زمان خود بود و ملارضا قلي و ميرزا جعفر مجتهد و ملا احمد، علوم و مقدمات را فرا گرفت. دوستي نزديک با ملا اسحاق و ميرزا محمد حسن داشت و از مدرسان مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان بود. و ادبيات عرب و فارسي را به خوبي مي‏دانست. اسناد بسياري از وي در دست است که تسلطش را در خطوط مختلف سياق و آيات و روايات در تنظيم عقدنامه‏ها به اثبات مي‏رساند. وي مدت زمان طولاني خود مکتب‌دار بود و معاش خود را از تدريس و تحرير به دست مي‏آورد. سجع مهر بيضوي وي «الراجي محمد باقر» است و تا 1313ق زنده بوده است.

آيت الله‏ حاج ميرزا جعفر عسکري شهرابي

فرزند حاجي حسن از ملاکين روستاي شهرابِ آشتيان، از مشاهير روحاني منطقه در قرن سيزدهم و مدرسان حوزه‌ي علميه‌ي آشتيان به مدت 40 سال است. وي در علوم ديني زمان خود تبحر کافي داشت و به درجه‌ي اجتهاد نايل آمده بود. حدود چهل سال از عمر پربرکت خود را در آشتيان به ارشاد، تدريس، توليت موقوفات و امامت جماعت مشغول بود. مرحوم آيت اللّه‏ حائري(رحمت‌الله عليه)گاهي کساني را که از منطقه‌ي آشتيان نزد ايشان مي‏رفتند، به حاج ميرزا جعفر اشارت و حواله مي‏داد. روابط خوبي بين ايشان و آقاي حاج شيخ برقرار بود. هنگامي که حضرت آيت اللّه‏ حاج شيخ عبدالکريم حايري(رحمت الله عليه) در سال 1315رحلت نمود، رضاشاه انعقاد هرگونه مجلس ختم براي ايشان را ممنوع کرد و مي‏دانيم که در قم جلسه‌ي بزرگداشتي براي مرحوم آيت اللّه‏ حائري برگزار نشد. آقا شيخ جعفر از سر ارادت و علاقه، مجلس ختمي در آشتيان منعقد نمود. عمال دولت به ميرزا جعفر اخطار کردند که مجلس نبايد بيش از يک ساعت طول بکشد و کسي حق گريه کردن ندارد و احدي درباره‌ي شخصيت آيت اللّه‏ حائري سخني نگويد و فقط اجازه قرائت قرآن آن هم با سکوت و آرامش صادر گرديد. وقتي مجلس به اتمام رسيد مردم عزادار به خانه حاج ميرزا محمد شريف که از خيرين وقت بود، رفتند و به نوحه سرايي و مرثيه‏خواني پرداختند. در اواخر عمر به علت کسالت مزاج به زادگاهش روستاي شهراب مراجعت کرد و بعد از مدتي کوتاه در سال1320ق به رحمت ايزدي پيوست. اهالي شهراب و آشتيان از سر علاقه وافري که به وي داشتند، جنازه‏اش را از زادگاهش تا آشتيان به فاصله 18 کيلومتر روي دست حمل کردند و زن و مرد در سوگ فقدان او نوحه‏سرايي کردند. <ref> همان، خلاصه از صص189 -181. پيکر او به قم انتقال داده شد و در صحنِ آيينه حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(عليهاالسلام) مدفون شد.

ملا عبداله آخوند

ملا عبداله از صلحا و عرفا بود و با اين که داعيه‌ي ارشاد نداشت، اما عده‏اي به او ارادت داشتند. از احوال زندگي وي اطلاعي در دست نيست. اما وي قبل از سال 86 ـ 1285 هجري زندگي را بدرود گفته بود. <ref> همان، صص 233-232.

او جدِ مادري استاد عباس اقبال آشتياني است.

ميرزا محمد جعفر مجتهد آشتياني

ايشان از فقيهان و علماي آشتيان بوده که رياست مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان و توليت موقوفات را به سال 1287هجري به عهده داشته است. با تفسير و ادبيات آشنايي زيادي داشت و در طول حيات خود در ترويج، تدريس و امر قضا کوشا و صاحب ذوق بود. مي‏گويند: آيات روح بخش قرآن را به طرز زيبايي تلاوت مي‏کرد. ميرزا جعفر با بيان قوي و استدلالات منطقي در قضا، غالبا حق را از باطل تميز مي‏داد و به خاطر رفتار منصفانه‏اش مرافعات و شکايات در محل به حداقل رسيد. همسر ميرزا جعفر خواهر قائم مقام بزرگ[ميرزا ابوالقاسم خان] بود. <ref> همان، صص 184-183.

در کتاب شهريار جاده‏ها آمده است «امروز يکشنبه 21 ذي قعده 1287، علماء آشتيان ميرزا محمد جعفر مجتهد، آخوند ملا حسين، ملا ابراهيم را ملاقات نموده و ميرزا حسين خان و ميرزا نصرالهس مستوفي گرکاني و ميرزا تقي، برادر ميرزا زين العابدين و ميرزا علي نقي و ميرزا تقي و ميرزا شفيع به حضور پذيرفته شدند». <ref> شهریار جاده ها، ص220. در وقفنامه‏اي مربوط به 30 جزء قرآن، ميرزا محمدرضا خلف حاجي و ميرزا باقرآهويي نخعي در مورخ 1273هجري توليت آن را به «جناب علامه فخار، فخر المحققين العارفين افضل الفضلا والعلما ميرزا جعفر ـ سلّمه اللّه‏ ـ...» واگذار کرده‌اند.

ميرزا ابراهيم آشتياني

فرزند آخوند ميرزا محمدعلي آشتياني و برادر ملا اسحاق (معتمد الشريعه) از خطاطان و خوش‏نويسان عصر خود بود. وي انواع خط را نزد پدر و برادرش فرا گرفت و به سال 1270هجري درگذشت. بعدها اين خاندان نام فاميلي اسحاقي را براي خود برگزيدند. آقاي بياني در شرح حال وي نوشته است: «ميرزا ابراهيم از اشراف و اعاظم آن سامان بود و خط نستعليق را نزد پدرش آموخته و خوش مي‏نوشت و از علوم ادبي بهره‌ي کافي داشت. وي به سال1270هجري درگذشت». <ref> احوال وآثار خوش نویسان ، مهدی بیانی ، ج1و2،ص14.

آيت الله‏ آقا شيخ محمد حسن مجتهد آشتياني

فرزند آخوند ملا ابراهيم از فقها و مدرسين مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان بود و در انشاء و خط داراي سبک مخصوص است. از وي اسناد خطي بسياري در دست است. وي مقدمات را در آشتيان آموخت و در جواني به کسوت روحاني درآمد. از کودکي از محضر درس اساتيد حاضر در زادگاهش همچون آخوند ملا ابراهيم پيشنماز و پدرش بهره برد و سپس به نجف اشرف رفت و به درجه‌ي اجتهاد رسيد. او از شاگردان ميرزاي بزرگ آشتياني (م 1319ق) و شيخ هادي تهراني است. <ref> نقباء البشر ، ج1، ص364؛ شمیم روحانی ، ص67. سپس به آشتيان آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند و محل رجوع دعاوي و امور شرعي و وقفي منطقه بود. بسياري از طلاب علوم ديني و ديگران از مجلس درسِ وي سود مي‏بردند. همسرش دختر آخوند ملا مسيح بود. وفات وي به سال 1292شمسي اتفاق افتاد». <ref> همان ،ص277. قبر وي در ميدان بازار آشتيان مشهور به رو مزار در چهار طاقيِ معروف در کنار عالمان ـ آقا شيخ محمدتقي دانش آشتياني، آخوند ملا ابراهيم و آخوند ملا مسيح ـ است. سجع مهر بيضي وي «عبده محمد حسن» مي‏باشد. نام وي بر کاشي کاري حسينيه‌ي بازار آشتيان حک شده است. وي پدر سرلشکر نورايي آشتياني تجديد کننده‌ي بناي حسينيه‌ي بازار آشتيان است.

آخوند ملا ابراهيم پيشنماز آشتياني

از دانشوران حوزه‌ي آشتيان و پدر آيت الله‏ آقاشيخ محمد حسن مجتهد آشتياني است. از تربيت يافتگان ميرزا جعفر مجتهد آشتياني بود و در مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان سمت استادي داشت و با آخوند ملا مسيح روابط نزديک داشت. خط شکسته را نيکو مي‏نوشت. در وقفنامه‌ي 12جزء قرآن به ذي حجه‌ي سال 1298 که مقرب الخاقان ميرزا محمد علي لشکرنويس خلف حاجي حسين آشتياني وقف قصبه‌ي آشتيان نموده و توليت آن را به آخوند ملا ابراهيم آشتياني و اولاد او واگذار کرده است. او بعد از ميرزا جعفر، سمت پيشنمازي و توليت موقوفات آشتيان را داشته است. دختري داشت به نام ملا شرف که سمت مکتب‌داري داشت و از بانوان باسواد و معلم قرآن بوده است. اين خانم محترمه90سال عمر کرد و ده‌ها سال از عمر خود را به تعليم قرآن مشغول بود. قبر وي در قبرستان عمومي آشتيان مورد احترام است.

حاج ميرزا فضل الله معماري آشتياني

فرزند حاج ميرزا احمد معمار آشتياني است. تحصيلات مقدماتي را در مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان فرا گرفت و سپس به قم رفت. وي از شاگردان آيت اله حاج شيخ جعفر شهرابي(عسکري) بود. وي به عنوان کاتب و مُحرر در بيت مرحوم آيت اللّه‏ العظمي گلپايگاني، ساليان طولاني خدمت کرد. بنا به وصيت پدرش و همکاري آيت اللّه‏ دانش، مسجد جمعه‌ي آشتيان را در دهه‌ي30 شمسي بازسازي و مرمت کلّي کرد. تبحر و استادي وي را در خط شکسته مورد تأييد اهل فن است. اسناد و نامه‌هاي بسياري به خط زيباي ايشان به جا مانده است.

آقا سيد احمد ميري آشتياني

مردي ساده و وارسته بود. در جواني در کسوت روحانيت درآمد و گاهي به وعظ و ذکر مصائب ائمه‌ي اطهار(عليهم‌السلام) مي‌پرداخت. در نزد عامه از احترام و مرتبه‌اي برخور دار بود. فوتش به سال 1307ش اتفاق افتاد. وي عموي علامه آقا سيد جلال‌الدين آشتياني فيلسوف است. سجع مهر بيضي وي (احمد الموسوي) است. <ref> همان ، صص172-171. آقا مير کاظم حسيني آشتياني وي متولد1269ق و درگذشته به سال1326 و از سادات و روحانيون حوزه‌ي آشتيان است. ايشان تحصيلات مقدماتي را در مدرسه‌ي علميه‌ي آشتيان نزد آقاشيخ جعفر مجتهد آشتياني و آخوند ملا مسيح آشتياني و آخوند ملا ابراهيم پيشنماز که از مدرسان اين مدرسه بودند فرا گرفت. از ثروت و مکنت کافي برخوردار بود و خود را به دارالسلطنه‌ي تبريز رسانيد. فقه واصول را نزد علماي آنجا و در مدرسه‌ي آشتياني‌ها خصوصا نزد ملا علي مجتهد آشتياني تکميل کرد. شهر تبريز در آن زمان محل آمد و شد مستوفيان، ميرزاها و خوش نويسان آشتياني، گرکاني و فراهاني بود. آقا ميرکاظم به علت داشتن خط خوش و نيز مورد اعتماد بودن در دستگاه ميرزا يوسف مستوفي الممالک آشتياني (1303 ـ 1227ق) جزو کارگزاران و محارم دستگاه جناب آقا گرديد. شاگردان مدرسه‌ي علميه که اطلاع دقيقي از شرح حال آن‌ها نداريم برخي از کساني از زمره‌ي اهل فضل در اسناد و مدارک تاريخ محلي نام آن‌ها ذکر شده ولي اطلاع دقيقي از شرح حال و تحصيلات آن‌ها نداريم. براي آن که نامشان از اين مقاله نيفتد تنها به ذکرشان بسنده مي‌کنيم. 1. آخوند ملا محمد باقر با سجع مهر چهارگوش «عبده محمدباقر»

2. آخوند ملا حسين با سجع مهر بيضوي «يا حسين»

3. آخوند ملا محمد با سجع مهر بيضوي «تاج سر انبيا محمد»

4. آخوند ملا رضاقلي

5. ميرزا آقا ابن مرحوم ميرزا حسن با سجع مهر بيضوي «العبد ميرزا آقا»

6. ميرزا عبدالحميد خلف مرحوم ميرزا بابا با سجع مهر بيضوي «عبد الحميد»، احتمالا وي نياي اعلاي شيخ عباس قاضي است.

7. ملا اسداللّه‏ بزاز، خلف ميرزا صادق بزاز با سجع مهر بيضوي «يا اسد اللّه‏ الغالب»

8. ملا علي نقي، خلف مرحوم ملا محمدتقي با سجع مهر چهارگوش «يا امام علي النقي»

9. ميرزا محمدرضا، ابن آخوند حاجي ملا رضا قلي آشتياني

10. ملا حسين، فرزند کربلايي زين‌العابدين آشتياني

11. ملا حسن نوري

12. آخوند ملا علي محمد، پدرحاجي ميرزا آقا بزرگ آشتياني، با سجع مهر«عبده الراجي علي محمد»

13. آخوند ملا محمد صالح (جد مرحوم حاج صالحي)

14. آقا شيخ محمد حسين آشتياني (جد اعلاي مرحوم آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم دانش آشتياني)

15. آخوند ملا عبد الله (فرزند رضا بيک و پدر آخوند ملا محمد علي آشتياني)

16. آخوند ملا محمد علي (پدر آخوند ملا اسحاق معتمد الشريعه)

17. آخوند ملا محمد علي (پدر ملا مسيح آشتياني)

18. آخوند ملا جعفر (پدر آقا شيخ زين العابدين آشتياني)

به روان همه‌ي واقفان و خادمان و حاملان علوم الهي درود مي‌فرستيم و اميد واريم که اين مرکز علمي و فرهنگي و پايگاه علم و دانش هماره تابنده و پر نور باشد. ان‌شاء الله