دو سند وقف نامه به سال 1280 ه ق از عبد الحسین تاجر زنجانی بزرگ خاندان خطیبی های زنجان

مؤلف:پرستو قاسمی اندرود

چکیده

وقف، عملی حقوقی است که به موجب آن شخص، عین مالی را از مالکیت خود خارج کرده از هر گونه نقل و انتقال ارادی و قهری به طور کامل مصون نگاه می دارد و منافع آن را در امور خیریه و خداپسند به طور کامل به جریان می اندازد. مقاله حاضر در مورد دو سند وقفنامه به سال 1280 ه ق از عبدالحسین تاجر زنجانی بزرگ خاندان خطیبی های زنجان نگاشته شده است که ابتدا به تاریخچه خاندان خطیبی های زنجان، سپس به شخصیت اصلی سند، حاج عبدالحسین تاجر زنجانی که در زمان خود بزرگ خاندان خطیبی بوده و بعد از آن به بررسی دو سند وقف نامه از حاج عبدالحسین تاجر زنجانی خواهد پرداخت. کلید واژه: وقف نامه، حاج عبدالحسین تاجر زنجانی، خاندان خطیبی، زنجان

تاریخچه خاندان خطیبی های زنجان

یکی از خاندان های دیرین زنجان طایفه خطیبی ها هستند.بر اساس اسناد و مدارک موجود، نسل خطیبی ها از تیره خالدیان قریش که از بدو ورود اسلام وارد ایران شده اند و قرن های متمادی موطن اصلی آن ها شهرهای نیشابور، مرو و شیراز بوده و از اوایل قرن پنجم به منطقه قزوین و زنجان نقل مکان می کنند که در قرن هفتم از این خاندان صدر الدین احمد ابن عبدالرزاق معروف به صدر جهان که چهار سال صدراعظم ایلخانیان بود و همچنین قطب الدین احمد ابن عبدالرزاق معروف به قطب جهان که قاضی القضات ممالک اسلامی بود برخاسته اند، که پس از تغییر و تحولات اجتماعی و سیاسی باز هم از این سلسله فردی به نام میرزا عبدالحسین ملا باشی که در زمان شاه طهماسب دوم 1148- 1135آخرین ملاباشی شاهان صفوی بود و در سال1148ه ق در دشت مغان به امر نادر به علت اعتراض به اصلاحات مذهبی نادر و همچنین تغییرسلطنت از صفویه به افشاریه به دستور نادر شاه کشته شد و مرحوم آغا بزرگ تهرانی درطبقات اعلام شیعه او را جزو شهدای قرن 12 هجری ذکر کرده است. پس از شهادت عبدالحسین ملاباشی به لحاظ اختناق موجود در زمان نادر، فرزندان ملاباشی مجدداً از اصفهان به موطن اصلی خود منطقه زنجان بازگشتند

اولین فرد از اولاد میرزا عبدالحسین ملاباشی که به زنجان آمده فردی به نام حاج میرزا عرب بوده که ابتدا ساکن سلطانیه شده، سپس فرزندانش به زنجان نقل مکان می کنند و محل استقرار اولیه آنان در محله نصرالله خان در قسمت شمال شرقی مسجد و مدرسه نصرالله خان بوده که در حال حاضر قسمتی از آن در خیابان فعلی زینبیه واقع شده است.

حاج میرزاعرب فرزندی به نام حاج جلال داشته که روستای دهجلال خدابنده چون سهم الارث ایشان بوده، روستای جدید التأسیس به نام او نامگذاری می شود؛ چون حاج میرزا عرب تعدادی از روستاهای سلطانیه و خدابنده را خریداری کرده بود. حاج میرزا عرب قبل از کوچ به زنجان به تجارت اشتغال داشته و در مسیر اصفهان به آسیای صغیرتجارت می نموده. حاج جلال نیز فرزندی داشته به نام حاج میرزا که در اسناد و نامه های موجودآن زمان به حاج میرزای زنجانی معروف بوده و حتما او نیز برادرانی داشته که در حال حاضر از آن ها اطلاعی در دست نیست.

حاج میرزای زنجانی که دارای پنج پسر به نام های حاج عبدالحسین، میرزا ابراهیم خان مظفر الدوله، حاج زین العابدین، حاج مهدیقلی و رضاقلی که هر کدام از این فرزندان در حال حاضر نیز در زنجان صاحب نسل می باشند و در حال حاضر نوادگان حاج عبدالحسین و حاج مهدیقلی مرحوم دارای نام خانوادگی خطیبی و فرزندان میرزاابراهیم خان مظفر الدوله با نام خانوادگی مظفری و نوادگان رضاقلی مرحوم دارای نام خانوادگی خطیب لو هستند؛ ولی بر اساس نقل قول های متعدد، این خانواده قبل از انتخاب نام خانوادگی رسمی در سال 1304 همچنان عنوان خطیبی را داشته اند. علت این بوده که از نسل صدر جهان،قطب جهان و صدر الصدور که در فصاحت و بلاغت سر آمد بودند واغلب خطبه خوان و مجالس درس وبحث آن هارونق داشته است. بخصوص شخصیت میرزا عبدالحسین ملاباشی که ملاباشی صفویه بوده و بالاترین مقام روحانی صفویه بوده اند قطعاً تأثیر گذار بوده است. (خطیبی، 1390: 79)

حاج عبدالحسین تاجر زنجانی

شخصیت اصلی سند، حاج عبدالحسین تاجر زنجانی است که ایشان حدود سال های 1215 ه ق در زنجان متولد شده و در زمان خود بزرگ خاندان خطیبی بوده است. شغل اصلی اش تجارت و همواره با اصفهان مراوده داشته و از قبل این تجارت و ارثیه ای که از پدرش داشته در زنجان یکی از رجال و اعیان طراز اول شهرمحسوب می شد. در مجموع ایشان با توجه به موقعیت خود خادم به دین و ملت بوده و همواره در کارهای عام المنفعه پیشقدم بوده است. بر اساس اسناد و مدارک موجود، ایشان بانی و باعث اصلی آمدن و ماندن آخوند ملا علی قارپوز آبادی به زنجان بوده و سرمایه اصلی ساخت مسجد و مدرسه چهل ستون را ایشان تقبل نموده است و یکی از دختران آخوند را نیز به نام ام سلمه خانم برای پسرش حاج عبدالرسول تزویج می نماید. آخوند در قسمت آخر وصیت نامه خود درباره حاج عبدالحسین آورده است (اولاد خود را وصیت می کنم که به سلوک با یکدیگر و هر بزرگی کوچک خود را مراعات کند و هر کوچکی حرمت بزرگ را نگه دارد و همه را سپردم به خداوند رحمان و بعد از فضل او عالیشان المکرم المخدوم المحترم حاج عبدالحسین را وصیت می کنم که به قسمی که با من بود با ایشان هم باشند؛ زیرا که ایشان بانی و باعث ماندن من در ولایت زنجان شدند.)

در خاطرات و بعضی از سفرنامه های دوره قاجار از حاج عبدالحسین به عنوان رجال و اعیان زنجان نامبرده شده است.سرانجام وی بعد از حدود 85 سال عمر با برکت در سال 1300 قمری دعوت حق را لبیک گفته و در محل قبرستان قدیمی شهر که در نزدیکی مقبره مجتهدی ها بود دفن می شود (اکثربزرگان خاندان خطیبی هم عصر حاج عبدالحسین در آنجا مدفون هستند). بعد از متروکه شدن قبرستان در آن محل توسط دانش آموزان دختر در اوایل حکومت پهلوی درختکاری شده و به نام قیزلارباغی (باغ دختران) معروف می شود. در روزنامه سفر آذربایجان که دافع الغرور نام گذاری شده، توسط عبدالعلی ادیب الملک برادر محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در سال 1275 ه ق نکات جالبی در خصوص شهرستان زنجان نگاشته شده که در قسمتی از آن به معرفی معارف و رجال شهر در سال مزبور پرداخته است که عیناً نقل می شود. معارف و اعیان شهر عبارتند از: میرزا ابراهیم خان سرتیپ که نصف املاک خمسه مال اوست، حاج شیخعلی تاجر، آقا کلبعلی، آقا نادعلی تاجر، حاجی عباسعلی، حاجی ابراهیم تاجر، حاجی اسدالله،آقا عبدالحسین،حاجی مهدی قلی، امیر اصلان خان برادر حسینقلی خان، آقا محمد تاجر، حاج ابوطالب، حسینقلی خان نواده ذوالفقارخان.ادیب الملک که از 14 نفر به عنوان اعیان و رجال شهر نام برده، چهار نفر آن ها از خاندان خطیبی بوده است:

1. میرزا ابراهیم خان سرتیپ که فرمانده افواج خمسه بوده و در زمان ناصرالدین شاه به مظفر الدوله ملقب گردید؛

2. حاجی عباسعلی برادر زاده حاج عبدالحسین نیز از تاجران معروف زنجان بوده؛

3. حاج مهدیقلی نیز برادر حاج عبدالحسین بوده است. (همان: 102)

مشخصات وقف نامه شماره 1:

این سند دراندازه 26×41 سانتی متر در 23 سطر با قلم نستعلیق به رنگ مشکی و قرمز نوشته شده است. در این سند واقف یک دانگ از روستای قیاسیه را وقف بر تعزیه سیدالشهدا و کمک به طلاب علوم دینی نموده و تولیت آن را به آخوند ملا علی قارپوزآبادی داده است.

وقف نامه یک دانگ قریه قیاسیه صرف تعزیه سیدالشهدا

بازخوانی وقف نامه شماره 1:

1. هوالله تعالی شأنه

2.سواد وقفنامچه یک دانگ از قریه قیاسیه که از منافع نصفی به تعزیه سیدالشهدا و نصفی به طلاب علوم دینیه صرف شود از حاجی

3. عبدالحسین وصایه از برادرش حاجی بسم الله الرحمن الرحیم رضا قلی مرحوم که معمول به اینست تا حال که سنه 1209

4. بعدالحمد و الصلوه در حال تحریر که بیست و پنجم شهر ربیع الاول است هزار

5. و دویست و هشتاد هجری است علی هاجرهاالاف التحیه و الثناء سنه 1280 عالیشان زبده الاماثل و الاقران

6. سنی القدر و الشأن آقاعبدالحسین خلف رضوان مکان الحاج میرزاوصایه ثابته

7. از جانب برادر مرحوم مبرورخود حاجی رضا قلی وقف موبد شرعی و حبس مخلد اسلامی نمود

8. مساحت یک دانگ ازجمله شش دانگ قریه قیاسیه را با کافه لوازمات و ضمایمات و توابعات

9. من الاراضی المائیه و الدیمیه و التلال و الجبال والعیون و الانهار و الدهکده و المرابض و المراتع و المعالف

10. و المزارع المستقله التابعه بای اسم کانت سواء رقم ام لم یرقم بدون الاستثناء و من حیث الحدود

11. بینهما معلوم و مشخص است نصفی به تعزیه داری مظلوم آل عبا و خامس من اهل الکساء

12. جناب سیدالشهدا روحنافداه و نصفی به طلاب علوم دینیه و صیغه وقف به نحو مزبور جاری

13 شده یک دانگ وقف بر این دو فقره شده نیم دانگ وقف جناب سیدالشهدا روح العالمین

14. له الفد و نیم دانگ را وقف بر طلاب علوم دینیه کرده و تولیت اورا مفوض و مرجوع

15. کرد به جناب شریعت مدار قدوه الفقهاء واجل العلماء و الفضلاء العالم الربانی و الفاضل الصمدلی

16. الفقیه النشیه مجتهد العصر و الربانی الاخوندملاعلی سلمه الله تعالی مادام گونه حیال دام الله تعالی بقائه و بعد از آن

17. جناب مستطاب هر کس را وصی قرار بدهد و وصی خود را ایصا در وصیت دیگری قرار فرماید

18. که وصی بعداز خود و وصی تعیین نماید الی انقراض العالم اوصیاء اتیه متولی می باشند خدانکرده اوصیا منقرض

19. شوند با اعلم علمای بلاد ایران و کربلاونجف اشرف است خدانکرده بعد الانقراض با اعدل

20. اهل زنجان است و عالیشان آقا عبدالحسین این وقف راحسب الوصیه از اخ مرحوم

21. مزبور خود کرده با اذن سرکار شریعت مدار آخوند معظم الیه سلمه الله تعالی چنانکه سایر وصایای

22. مقرره مرحوم مسطور را به اذن و اطلاع سرکار ایشان کرده وقف صحیحاً و شرعیاً

23. فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین بیدلونه و کان ذلک فی بیست و پنجم شهر ربیع المولود سنه 1280.

هامش

- بسم الله الرحمن الرحیم نستعین فاواصله الاصیل سیان فی 4 شهر شعبان سنه 1289 مهر مربع شکل با قلم ثلث، ورفعناه مکاناعلیا

- ذاواصله سبان، مهر بیضی شکل با قلم نستعلیق، یوسف ایها الصدیق

- ذاواصله سبان،مهر مربع شکل با قلم ثلث، اسمعیل

- حاجی ابوالحسن کاوندی، مهر بیضی شکل با قلم نستعلیق، یا ابوالحسن

- حاجی محمد علی زنجانی، مهر مربع شکل با قلم نسخ، العبد المذنب محمد علی.

وقف نامه شماره 2

این سند دراندازه 26×41 سانتی متر در 28 سطر با قلم نستعلیق به رنگ مشکی و قرمز نوشته شده است.در این سند حاج عبدالحسین تاجر زنجانی وقف 120 جلد کتاب خطی را به وصایه از جانب برادر مرحومش حاج رضا قلی وقف مسجد چهل ستون زنجان نموده و تولیت آن را به آخوند ملا علی قارپوزآبادی می دهد به شرط این که کتب وقف شده از زنجان خارج نشود.

سند وقف 120 جلد کتاب خطی به مسجد چهل ستون زنجان

بازخوانی وقف نامه شماره2

1. هوالله تعالی شأنه

2. سواد وقفنامچه کتب موقوفه خیرالحاج الحاج عبدالحسین وصایه از حاج رضاقلی که از

3. ثلث وی ابتیاع نموده بر قابلین انتفاع از آن ها و عمل به وقفیت نیز شده سنه 1209(1290)

4. بسم الله الذی هوالسمیع البصیر و الوقف علی الضمائر و السرائر و الصلوه و السلام

5. علی سید الانبیاء و المرسلین محمد وآله الطیبین الطاهرین المعصومین عن الکبار و الصغائر بعد الحمد

6. و الصلوه منظور از انتظام و آرایش این سطورشرعیه و مقصود از ارتسام و نگارش این کلمات

7. مرضیه آنکه توفیقات وافره ربانی و تأییدات منتطافره جناب اقدس سبحانی شامل حال

8. خیر مآل عالیشان سعادت و صلاحیت عمده الاماثل و الاقران آقاعبدالحسین حفظه الله تعالی

9. ابن رضوان معان حاجی میرزا طاب ثراه زنجانی که وصی ثابت الوصایه برادر مبرورو مرحوم خود حاجی رضا قلی

10. می بود علی حسب الوصیه از ثلث مال مرحوم مرقوم صورت تفضیل کتب موقوفه از قرارتفضیل ذیل

11. شرح قاموس دوجلد، منهاج العارفین جلد، حق الیقین سه جلد، شرح لمعه سه جلد، فصول سه جلد، حاشیه شیخ محمدتقی سه جلد، رجال ابوعلی جلد،

12. معالم الاصول دو جلد، جواهرالکلام شش جلد،احقاق الحق دوجلد، قوانین چاپ سه جلد، مطول سه جلد، ضوابط دوجلد، مستند الشیعه دونسخه چهار جلد

13. صحاح اللغه دو جلد، شرح تحریر قوشجی دوجلد، شوارق دو جلد، ذکری دو جلد، شرح صحیفه دوجلد، جامع الشواهد سه جلد، مناهج الاصول دو جلد، تفسیر بیضاوی دو جلد

14. جامع المصالحه دو نسخه چهار جلد، شرح ارشاد اردبیلی دو جلد، مسالک دو جلد، سماء العالم جلد، مقتدر البحار جلد، دیوان امیر دو جلد، ترجمه نهج البلاغه دو جلد، تفسیر صافی جلد

15. کشف الشام دونسخه چهار جلد، انوار الغانیه جلد، وسائل تمام سه جلد، مبسوط دو جلد، سرائر دو جلد، شرح کبیر سه جلد، شرح سید علیخان کبیر جلد، اجتماع شیخ طبرسی جلد

16. عیون اخبارالرضا دو جلد، مدارک جلد، تذکره علاقه دو جلد، شرایع چهار جلد، قواعد شهه اول رحمه اله جلد، عوایدحاجی ملااحمد،لوءلوء البحرین جلد، فقه الرضا

17. معتبر دو جلد، غررودرر دو جلد، تصریح دوجلد، مغنی الیل دو جلد، شرح رضی دو جلد، منظومه بحرالعلوم دو جلد، زمایه ابن اسیر دو جلد، معراج السعاده جلد

18. حرره القلوب جلد، ابواب الحسان جلد، جامع المقدمات جلد،ملابوماتعلی جلد، حیوه القلوب جلددویم جلدی، عده الراعی سیوطی جلدی، مجمع البحرین چهار جلد، تفسیر صافی جلد

19. کتب مفصله مسطوره در فوق راگرفته بر کافه مومنین و مسلمین از ذکور و اناث و کبیر و صغیر از علماء و طلاب

20. و غیره کسانی که قابلیت انتفاع از مطالعه و ملاحظه آن ها داشته باشند وقف موبد نمود و تولیت آنها را

21. به جناب علاقه العلماء و المجتهدین افضل الفضلاء و المحققین قبله الانام و حجه الاسلام و المسلمین

22. سرکار شریعتمدار آخوندملا علی مجتهد سلمه الله تعالی ان شاء الله مفوض نمود بعداز وفات ایشان اطیال

23. عمره ان شاء الله تعالی با ولد اکبر ایشان از ذکور و هکذا ما تناسلوا و تعاقبووعلی تقدیر الانقراض

24. خدای نخواسته بااعلم مجتهدین ایران و نجف اشرف و کربلای معلی الی ان یرث الله

25. الارض و در ضمن العقد شرط شده که از بلده زنجان بیرون نبرند مگر به اذن متولی به هر جا که صلاح داند و احدی

26. در زنجان و جای دیگر زیاده ازشش ماه نگاه ندارندمگربه اذن جدید از سال کار متولی و ثواب بی حساب

27. آن را بروح پر فتوح موصی مزبور واگذار نمود و صیغه وقف به قرار مسطور جریان یافت و بعداز قبض و اقباض

28. عمد به مقتضای وقف گردید و کان تحریر ذالک فی شهر جمادی الاولی من شهور المنتظم سنه 1280

هامش

- بسم الله الرحمن الرحیم نستعین فاواصله الاصیل سیان فی 4 شهر شعبان سنه 1289 مهر مربع شکل با قلم ثلث، ورفعناه مکاناعلیا

- ذاواصله سبان، مهر بیضی شکل با قلم نستعلیق، یوسف ایها الصدیق

- ذاواصله سبان،مهر مربع شکل با قلم ثلث، اسمعیل

- حاجی ابوالحسن کاوندی، مهر بیضی شکل با قلم نستعلیق، یا ابوالحسن

- حاجی محمد علی زنجانی، مهر مربع شکل با قلم نسخ، العبد المذنب محمد علی

جدول مهرهای وقف نامه شماره 2و1

سجع مهرها در هر دو وقف نامه یکی است

1- ورفعناه مکانا علیا (مهر آخوند ملا علی قارپوزآبادی)

2- یوسف ایهاالصدیق

3- یوسف اسمعیل

4- یاابوالحسن

5- العبدالمذنب محمد علی

واژه نامه دو سند وقف نامه

1-قریه قیاسیه: روستایی از توابع شهر سلطانیه زنجان

2-حاجی رضاقلی: برادر حاج عبدالحسین تاجر زنجانی

3-حاج عبدالحسین: واقف

4-آخوند ملا علی قارپوزآبادی: ایشان مرجع تقلید و روحانی با نفوذ زنجان در دوره مشروطه بودند.