مجموعه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام وموقوفات آن

مؤلف: مهدی بختیاری

چکيده

کارشناس ارشد و مدرس دانشگاه آزاد اسلامي حضرت عبدالعظيم حسني (عليه السلام)، ملقب به سيد الکريم با کنيه ابوالقاسم مي‌باشد که نسب وي با چهار واسطه به امام حسن مجتبي (عليه السلام) مي‌رسد. در مجموعه حضرت عبدالعظيم حسني (عليه السلام)، دو مقبره ديگر، به نام بقعه امامزاده حمزه (عليه السلام) و بقعه امامزاده طاهر (عليه السلام)، وجود دارد. اين مکان مقدس از گذشته تا امروزه مورد توجه اهالي و زائرين و پادشاهان بوده است و در دوره‌هاي مختلف تعميرات يا بناهاي الحاقي به آن افزوده شده است.در اين مقاله ابتدا به معرفي بخش‌هاي مختلف اين مجموعه از لحاظ هنر و معماري و سپس به بررسي موقوفات آن پرداخته مي‌شود. کليد واژه‌ها: حضرت عبدالعظيم حسني (عليه السلام)، شهر ري، امامزاده حمزه (عليه السلام)، امامزاده طاهر (عليه السلام)، موقوفات.

مقدمه

منطقه ري در جنوب شهر تهران و در منطقه 20 شهرداري تهران قرار دارد و در 35 درجه و 34 دقيقه عرض شمالي و 51 درجه و 36 دقيقه طول شرقي واقع شده است. قدمت تاريخي اين منطقه به 6000 سال قبل از ميلاد مي رسد و نام ري در کتب تاريخي به صورت «راگس»، «گرغه»، «رگا»،«رغ»،«رک»،«ري» ذکر شده است.

در دوره اسلامي، ري يکي از سه شهر معتبر در اقليم شرق اسلام به شمار مي‌رفت تا جايي که نويسنده کتاب احسن التقاسيم آن را عروس شهرها و سکه جهان اسلام ناميده است. ري پس از فراز و نشيب‌هاي فراواني که در طول تاريخ پشت سر گذاشت در سال 617 ه.ق توسط مغولان به طور کامل تخريب شده است. هر چند از زمان صفويه به بعد اين شهر بزرگ، جمعيتي را در خود ديد و رونق گرفت اما هرگز به عظمت گذشته خود دست نيافت.[3] اين منطقه داراي آثار تاريخي و مذهبي بسياري است که مهم‌ترين آن مجموعه حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) مي‌باشد که در اين مقاله مورد مطالعه و پژوهش قرار داده شده است.

شجره طيبه حضرت عبدالعظيم

نسب حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) با چهار واسطه به امام حسن مجتبي (عليه السلام) منتهي مي‌شود: حضرت عبدالعظيم بن عبدالله بن علي بن حسن الامير بن زيد بن امام حسن مجتبي (عليه السلام). جده مادري وي لبابه از بني هاشم و دختر عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب است. لبابه ابتدا همسر حضرت ابوالفضل العباس (عليه السلام) بود که پس از شهادت ايشان به همسري زيد بن امام حسن (عليه السلام) در آمد و از وي حسن الامير به دينا آمد.

تاريخچه حرم مطهر حضرت عبدالعظيم

بناي اوليهحضرت عبدالعظيم (عليه السلام)، در مسجد شجره ري، در بدو وفات آن حضرت، ساخته شده است، زيرا اکثر مورخان وجود مزاري را در سنه 252 ه.ق در ري ثبت نموده‌اند. نخستين ساختمان بقعه در نيمه دوم قرن سوم هجري توسط محمد بن زيد داعي علوي تعمير اساسي يافت و درگاه اين بنا نخست به امر پادشاهان آل بويه و سپس به همت مجدالملک قمي وزير برکيارق در فواصل 480 تا 490 ه.ق آذين بندي گرديده است. در سال 1347ه.ق هنگام تعمير و تزيين رواق شمالي آستان، آثار سردر قديمي با کتيبه‌هاي کوفي بسيار شيوا و آجرکاري‌هاي بسيار زيباي دوره سلجوقي در جوانب سردر کنوني پديدار گرديد و کتيبه آن به نام سيد شمس الدين محمد الملک مشي الدوله ابوالفضل اسعد بن موسي نمودار شد. مي‌توان گفت: ساخت بناي حرم حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) از سال 252 ه.ق شروع و در دوره‌هاي بعد به خصوص سلجوقي، صفوي، قاجار و در دوره جمهوري مقدس اسلامي الحاقاتي به آن افزوده شده است.

توصيف معماري

مجموعه حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) از بخش‌هاي گوناگون تشکيل گرديده که به توصيف هر يک از آنها مي‌پردازيم:

>صحن‌هاي حرم حضرت عبدالعظيم >ايوان شمالي و مناره هاي آن >رواق‌هاي حرم حضرت عبدالعظيم >گنبد حرم حضرت عبدالعظيم >ضريح و صندوق حرم حضرت عبدالعظيم

صحن‌هاي حرم حضرت عبدالعظيم

حرم حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) داراي سه صحن مي‌باشد:

الف- صحن بزرگ: اين صحن در قسمت شمالي حرم مطهر قرار دارد و امروزه محل تردد و ورود زائران مي‌باشد. اين صحن در زمان ناصرالدين شاه بنا شده و از طرف شمال به بازار و از جنوب به حرم و از طرف غرب به باغ طوطي و صحن غربي راه دارد.

ب- صحن باغ طوطي: محل اين صحن قبلا مدرسه دينيه بوده و طلاب علوم ديني در آن تحصيل مي‌کرده‌اند. باني مدرسه محمد ابراهيم امين السلطان بوده است. اين مدرسه در تاريخ 1299 قمري داير بوده و کتابخانه هم داشته که در سال‌هاي بعد مدرسه تعطيل مي‌گردد و حجره‌هاي آن تبديل به مقبره مي‌شود.

ج- صحن غربي: اين صحن به دليل قرار گرفتن قبر ناصر الدين شاه قاجار در اين صحن، در گذشته به نام صحن ناصري مشهور بود ولي اکنون به نام صحن آيت الله کاشاني نام‌گذاري شده است. ايوان شمالي و مناره هاي آن اين ايوان در زمان قاجاريه توسط ميرزا آقاخان نوري، صدر اعظم معروف، بنا شده و داراي تزيينات آينه‌کاري مي‌باشد. ارتفاع تقريبي ايوان 5 / 12متر و داراي 10ستون سنگي کنده‌کاري شده مي‌باشد. در دو طرف ايوان شمالي، دو مناره زيبا به ارتفاع 24متر با تزيينات کاشي‌کاري زيبا مزين شده است. رواق‌هاي حرم حضرت عبدالعظيم [[حرم حضرت عبدالعظيم (عليه السلام)] به جهت مدفون بودن دو امامزاده (امامزاده حمزه و امامزاده طاهر عليهما السلام) در مجاورت آن، داراي رواق‌ها و راهروهاي متعددي است که به صورت زيبا با آينه‌کاري، گچ‌بري و کاشي‌کاري مزين گشته است. رواق شرقي حرم، در زمان صفويه در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوي در سال 944 ه.ق ساخته شده است. رواق شمالي بين حرم مطهر و ايوان شمالي قرار دارد و اکنون راه ورودي حرم مي‌باشد. در بخش غربي حرم، رواق بزرگي قرار دارد که راه دسترسي به حرم امامزاده حمزه (عليه السلام) مي‌باشد و داراي تزيينات آينه‌کاري مي‌باشد.

گنبد حرم حضرت عبدالعظيم

گنبد حرم برطبق اسناد و مدارک تاريخي در سال 515 ه.ق ساخته شده است. اين گنبد در زمان محمد بن زيد داعي بنا شده و در دوره آل بويه و سلجوقيان تعميراتي در آن صورت گرفته است. ارتفاع گنبد از سطح بام 14 متر مي‌باشد که در زمان ناصر الدين شاه قاجار در سال 1270 ه. ق طلاکاري گرديده و از 13000 خشت طلا استفاده شده است. چند بيت از اشعار شمس الشعرا سروش با خط طلايي بسيار زيبا به مضمون زير در آن نقش بسته است:

تبارک الله در عهد دولت سلطان فراشته است سروين به گنبد گردان

قويم دولت اسلام ناصرالدين شاه ابوالمظفر خورشيد خسروان جهان...

هزار و دو صد و هفتاد رفته از هجرت فزوده گشت از اين قبه قيمت و زروکان

ضريح و صندوق حرم حضرت عبدالعظيم

ضريحي که امروزه بر روي قبر آن حضرت قرار دارد در زمان فتحعلي شاه ساخته شده و تاريخ نصب آن به سال 1222 ه.ق مي‌باشد. اين ضريح در زمان ناصر الدين شاه قاجار مرمت شده و يک بار ديگر در سال 1320 خورشيدي به دستور توليت آستانه تعويض گرديد. در حاشيه بالاي ضريح کتيبه‌اي به خط ثلث با مضمون سوره الرحمن و حاشيه آن با اشعار فارسي به خط نستعليق تزيين يافته است. نام فتحعلي شاه در ضلع غربي ضريح و نام ناصرالدين شاه در وسط ضلع شمالي به چشم مي‌خورد. همچنين نام صنعتگران در چهار گوشه حاشيه پاييني فوق الذکر بدين قرار ذکر گرديده است: «عمل استاد محمد زرگرباشي تعمير حاجي محمد مهدي زرگر و ولدان خير الحاج آقا بزرگ زرگر نبيره استاد ملک محمد رشتي کتبه رضا قلي به سرکاري ميرزا رضا قليخان تفرشي». صندوق حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) علاوه بر جنبه تيمن آن، يکي از آثار تاريخي بسيار نفيس مي‌باشد. طول اين صندوق 58 / 2 متر و عرض آن 5 / 1 متر و ارتفاع آن 20 / 1 متر مي‌باشد. در اطراف صندوق کتيبه‌هايي از آيات قرآني، احاديث و همچنين زيارتنامه‌اي شيوا و صلوات کبير با خط نسخ نوشته شده است. دو کتيبه به خط نسخ مربوط به دوره ايلخاني بر روي صندوق فوق به چشم مي‌خورد. مطابق کتيبه‌هاي فوق معلوم مي‌شود، خواجه نجم الدين محمد که از وزراي عهد خود به شمار مي‌رفته است، در سال 725 ه.ق مصادف با پادشاهي سلطان ابو سعيد خان ايلخاني، باني بقعه و صندوق مرقد حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) شده است.

ضريح و صندوق حرم حضرت عبدالعظيم

ضريحي که امروزه بر روي قبر آن حضرت قرار دارد در زمان فتحعلي شاه ساخته شده و تاريخ نصب آن به سال 1222 ه.ق مي‌باشد. اين ضريح در زمان ناصر الدين شاه قاجار مرمت شده و يک بار ديگر در سال 1320 خورشيدي به دستور توليت آستانه تعويض گرديد. در حاشيه بالاي ضريح کتيبه‌اي به خط ثلث با مضمون سوره الرحمن و حاشيه آن با اشعار فارسي به خط نستعليق تزيين يافته است. نام فتحعلي شاه در ضلع غربي ضريح و نام ناصرالدين شاه در وسط ضلع شمالي به چشم مي‌خورد. همچنين نام صنعتگران در چهار گوشه حاشيه پاييني فوق الذکر بدين قرار ذکر گرديده است: «عمل استاد محمد زرگرباشي تعمير حاجي محمد مهدي زرگر و ولدان خير الحاج آقا بزرگ زرگر نبيره استاد ملک محمد رشتي کتبه رضا قلي به سرکاري ميرزا رضا قليخان تفرشي». صندوق حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) علاوه بر جنبه تيمن آن، يکي از آثار تاريخي بسيار نفيس مي‌باشد. طول اين صندوق 58 / 2 متر و عرض آن 5 / 1 متر و ارتفاع آن 20 / 1 متر مي‌باشد. در اطراف صندوق کتيبه‌هايي از آيات قرآني، احاديث و همچنين زيارتنامه‌اي شيوا و صلوات کبير با خط نسخ نوشته شده است. دو کتيبه به خط نسخ مربوط به دوره ايلخاني بر روي صندوق فوق به چشم مي‌خورد. مطابق کتيبه‌هاي فوق معلوم مي‌شود، خواجه نجم الدين محمد که از وزراي عهد خود به شمار مي‌رفته است، در سال 725 ه.ق مصادف با پادشاهي سلطان ابو سعيد خان ايلخاني، باني بقعه و صندوق مرقد حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) شده است.

موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظيم

آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسني (عليه السلام) در طول قرون داراي موقوفاتي بوده که افراد خّير و علاقه‌مند، درآمد آن را اختصاص به صرف انجام امور آستان نمودند که موارد مصرف هرکدام به نوبه خود توسط واقفين در وقفنامه‌ها ذکر گرديده است. انجام عمل خير وقف، پس از وفات محدّث عليم، حضرت عبدالعظيم حسني (عليه السلام) شروع گرديده است و اوّلين آن باغي است، که عبدالجبار و برادرش بعد از دفن آن حضرت وقف نمودند. به طور اجمال موقوفات آستان به دو دسته تقسيم مي‌گردد: الف - موقوفاتي که از ابتداي دفن حضرت تا زمان شاه طهماسب صفوي وقف گرديده است. ب - اقلامي که در زمان شاه طهماسب صفوي تا عهد قاجاريه به موقوفات قبلي اضافه شده است. لازم به ذکر است، از مجموع موقوفات قديم و جديد فعلاً بيش از هشت مورد آن در تصرف آستان مقدس نمي‌باشد. که عبارتند از: اليمان، علايين، ده خير، سينک، هوسنه، خلازير، مافتان و خواريين. بقيه آنها يا به غارت رفته و يا در سه دوره تاريخي مورد تجاوز قرار گرفته است. ابتدا به دستور نادرشاه افشار، موقوفات جهت اداره قشون، جمعي خالصه دولتي گرديد. سپس در زمان پهلوي اوّل در راستاي مخالفتي که وي با علما داشته و اکثر آنان متوليان موقوفات بودند، املاک موقوفه را منظم به خالصجات نموده و اغلب آنها را به ثمن به خس به ايادي خود فروخت. آخرين بار نيز پس از اصلاحات ارضي دوران حکومت محمدرضا شاه، موقوفات باقي مانده با اقساط ده ساله به طور رسمي به مستأجرين فروخته شد، که پس از انقلاب اسلامي، به فرمان رهبر کبير انقلاب اسناد آنها باطل اعلان گرديده و موقوفات به جايگاه اصلي خود بازگشت.

>موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظيم تا قرن دهم >نام و مشخصات موقوفاتي که بعد از 961 ه. ق وقف آستان مقدس شده، عبارتند از:

موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظيم تا قرن دهم

اولين مدرک موجود از موقوفات آستان تا قرن دهم استشهاديه زمان شاه طهماسب است که اسامي مندرج در آن استشهاديه سال 961 ه.ق که به تأييد عده‌اي از علما و بزرگان ري رسيده و شاه طهماسب صفوي آن را تأييد نمود و 16 موقوفه در آن ذکر گرديده است و به قرار زير است:

1- مزرعه علايين: در بلوک (منطقه) غار ري، از راه فرعي عراق عجم يکي از مهم‌ترين مزارع و موقوفات حضرتي است که از کهن‌ترين آبادي‌هاي ري بوده و از نهر چشمه علي آبياري مي‌شده است و تمام شش دانگ آن را سيد شرف الدين حسين وقف نموده ولي پس از مدتي، سه دانگ آن را متصرف گرديدند که شخصي معروف به دُر سلطان بنت علي پس از اثبات وقفيت آن، توليتش را به اولاد سيد شرف الدين قبل الذکر داده که وي درآمد دو سوم آن را صرف آستان مزبور، خدام، حفّاظ، مؤذن نموده و يک سوم عوايد آن را به عنوان حق التوليه مصرف نمايد، بدين معني که ملک متعلق به موقوفه ولي درآمد يک سوم آن حق التوليه. قرن‌ها بدين منوال بوده تا احفاد توليت قبلي آن يک دانگ را به نام خويش ثبت داده که از جمع شش دانگ وقفي آستان خارج و اکنون نيز پنج دانگ از مزرعه علايين موقوفه آستان مي‌باشد و آن يک دانگ مالکين ديگري دارد در صورتي که در استشهاديه سال 961 که به تأييد شاه طهماسب رسيده، تمامي شش دانگ مزرعه علايين موقوفه است و مدرک آن نيز موجود مي‌باشد.

2- مبارک آباد: در اسناد موجود مزرعه خيرآباد يا مبارک آباد اين گونه آمده: «مزرعه اي است که بقعه در آن واقع مي‌باشد و طغرل نامي آن را وقف بر آستان حضرت عبدالعظيم (عليه السلام) نمود». پس از وقف، نام آن مزرعه از مبارک آباد به خيرآباد تبديل گرديد. تا آنجا که قرائن نشان مي‌دهد، موقعيت اين موقوفه از شمال محدود است به انتهاي حسين آباد فعلي، از جنوب به بهشتي و عمادآور، از شرق انتهاي ظهيرآباد و علايين و از غرب به ابتداي ولي آباد فعلي. به طور يقين حسين آباد به بهشتي و ظهيرآباد و علايين به ولي آباد متصل نبوده، در ميان اين چهار جهت، حلقه اتصالي وجود داشته و آن، خيرآبادي است که بقعه در آن واقع است. اين مزرعه از ابتداي وقف شامل تاکستان‌ها و باغات ميوه و سبزي بوده و خوشبختانه ضمن آن که هنوز باقي مانده آن، به صورت باغ است، دو دليل ديگر نيز براي اثبات اين مدعا وجود دارد:

الف) طوماري که سال 950 ه.ق مسوولين وقت آستان، تقاضاهايي از شاه طهماسب صفوي نمودند که يکي از آنها تعمير ديوار چهارصد جريب از باغات آستان (باغات خيرآباد) با اعتبار مشخصي که وي موافقت ننموده است.

ب) دليل ديگر نقشه يک دوهزارم ري فعلي است و در آن کاملاً مشهود است که منطقه وسيع اطراف بقعه متشکل از باغاتي است که در خيرآباد واقع بوده و پس از باغات، مزارع غلات شروع مي‌شود که آنها همگي در آبادي‌هاي ظهيرآباد، علايين، حسين آباد، بهشتي، عمادآور و ولي آباد قرار دارند.

3- مزرعه مافتان: در بلوک (منطقه) غار ري که امروز مافتون ناميده مي‌شود، جزو بلوک شرقي است و در مجاورت کهريزک قرار دارد و به علت احداث پالايشگاه و بهشت زهرا در مجاورت آن، به شهر متصل گرديده است. و اين نصف شش دانگ را خواجه اميرقباد و نصف ديگر را امير فولاد قيا وقف نموده‌اند.

4- مزرعه ايرين: در بلوک (منطقه) غار ري از راه فرعي عراق عجم در 25 کيلومتري جنوب تهران معروف به ايرين چيچکلو واقع است که از شش دانگ، يک چهارم را سيد شرف الدين حسين و سه چهارم ديگر را کيا ابوالقاسم بن کيا جمال الدين تهراني بر آستانه وقف نموده‌اند.

5- مزرعه بي بي مريم: در بلوک (منطقه) غار شرقي که يازده کيلومتر با شهرري فاصله دارد واقع مي‌باشد، که از کل شش دانگ، يک سوم را اميرقباد وقف آستانه نموده و دوسوم محصول آن به مستحقان و در راه ماندگان برسد. اين مزرعه هم اکنون موجود بوده، البته نه جزء موقوفات آستان.

6- مزرعه سيدعبداللّه ابيض: که اکنون به کلي در محدوده شهرري واقع شده است و همان بلوک (منطقه) غار ري مي‌باشد. از کل شش دانگ، نصف آن را ميرغياث الدين محمود ميرکمال وقف نمود که يک سوم آن را متوليان متصرف شوند و باقي به فقرا و مستمندان و صادرين و واردين برسد. و اين مزرعه نيز از وسعت زيادي برخوردار است که اغلب املاک مسکوني و مؤسسات فرهنگي پشت امامزاده عبداللّه متعلق به همين موقوفه مي‌باشد.

7- مزرعه عين آباد: بهنام ري، بهنام يا بهنان دهستان معتبري بود در شرق ري که شامل شصت ده که ورامين يکي از آنها به شمار مي‌رفت. امروز از اين دهستان، تنها دهکده‌اي به نام بهنام سوخته باقي مانده که جزو بلوک خوار است. شش دانگ مزرعه مذکور را پيرعلي به کلي وقف کرده و شرط نموده يک پنجم آن را توليت تصرف نمايد و باقي را بعد از خرج قنات‌ها و مسايل زراعتي، در آستانه به مصرف فقرا و مستمندان برسانند.

8- مزرعه استروهه: از بلوک (منطقه) سيورقرج که بين خوار و دماوند قرار داشته و از بزرگ‌ترين دهستان‌هاي ري که شامل نود ده بوده است که قوهه، شندر، ايوان کيف از آن جمله بوده است. امروز از آن مزارع و دهات، تنها نام ايوان کيف باقي مانده و استروهه يا آبروهه هم وجود ندارد. کل شش دانگ مزرعه مذکور را نواب خليفه شاهقلي مهردار وقف نموده که يک سوم محصول آن به توليت تعلق دارد و باقي به مصرف ضروريات آستانه برسد.

9- يک قطعه باغچه: واقع در وسفنار غار که جزء بلوک(قطعه) غار غربي است که در جنوب غربي تهران، بيرون دروازه، سر راه ساوه متصل به شهر بود و اکنون به کلي جزو شهر تهران شده است. به هر صورت مالکيت ارضي آن جزء موقوفات آستان مي‌باشد که در تصرف ديگران است.کل شش دانگ آن را حسين خان روملو وقف نمود که يک سوم آن مخصوص متوليان و باقي مانده را صرف ضروريات آستانه نمايند.

10- مزرعه آبه: مشهور به ده خير که جزء بلوک (منطقه) غار شرقي شهر ري و در اراضي ري باستان قرار دارد که تپه ميل از آثار ساسانيان در جنوب آن قرار دارد و الان به شهر ري متصل و از معتبرترين موقوفات آستانه است. از شش دانگ مزرعه مذکور، دو دانگ سيد شرف الدين حسين وقف نموده و دوسوم محصول آن را صرف ضروريات آستان و بعد از آن به خرج زائرين برسانند و اکنون نيز اين موقوفه در تصرف آستان مي‌باشد.

11- مزرعه بند کردان شهريار: که در مجاورت شهر کرج و در سمت غرب آن قرار دارد و به مرور زمان از تصرف وقف خارج شده و بعد از انقلاب اسلامي به آسايشگاه معلولين کهريزک بخشيده شد و قسمتي از اراضي آن را صاحبان به منظور ايجاد يک شهرک صنعتي خريده‌اند. از شش دانگ آن دو دانگ آن را فولاد قيا وقف نموده است.

12- مزرعه شرقي معروف به مزرعه شاهي (چشمه شاهي): از دهات غار غربي است و در شمال ده اندرمان قرار داشت که اکنون اراضي آن به تأسيسات حرم مطهر امام خميني (رحمت الله عليه) اختصاص يافته است. و کل شش دانگ آن را سيد شرف الدين حسين وقف نموده است.

13- مزرعه هوسنه بهنام ري: که از دهستان بهنام باقي مانده و هنوز در تصرف آستانه است. از شش دانگ آن سه دانگش را سيد شرف الدين حسين وقف نموده است.

14- مزرعه جلال آباد: واقع در غار ري که محلش معلوم نمي‌باشد. که از تمام شش دانگ، يک سوم آن را غازي خان تکلو وقف نموده است و باقي آن که چهار دانگ است واقفش مشخص نيست.

15- مزرعه دز: واقع در بلوک (منطقه) غار، در کتاب‌ها از دز نام برده نشده، ولي در جنوب ري، آبادي وسيعي به نام دزآه وجود داشته که اولين منزل بعد از ري به سوي قم بوده و چون اين منطقه جزء بلوک يا (منطقه) غار غربي بوده، بعيد نيست که اين موضع همان مزرعه دز بوده باشد، که از شش دانگ، دو دانگ آن را سيد شرف الدين حسين وقف نموده است.

16- مزرعه سينک: سينک يک مزرعه کوچک در شهريار است که هنوز در تصرف آستانه است. نام و مشخصات موقوفاتي که بعد از 961 ه. ق وقف آستان مقدس شده، عبارتند از:

1- مزرعه طاحونه دولاب؛ که شاه سلطان حسين صفوي در سفري که از تهران مي‌گذشت، آن را خريده و وقف امامزاده حمزه (عليه السلام) نموده است (در جنوب غربي تهران).

2- قريه ويمکرد؛ در غار ري.

3- مزرعه محمود آباد شهريار؛ شش دانگ آن وقف شده است.

4- مزرعه واريز آغاج؛ در بلوک غار ري که شش دانگ مي‌باشد.

5- مزارع اسلکه؛ در غار ري، شش دانگ مي‌باشد.

6- زرگنده؛ در غار ري، شش دانگ مي‌باشد.

7- چهار هرز (چاله هرز)؛ در غار ري که شش دانگ مي‌باشد.

8- بالغ آباد؛ در غار ري که شش دانگ مي‌باشد.

9- نعمت آباد؛ که در جنوب غربي تهران سر راه ساوه (منطقه 19) مي‌باشد.

10- مزرعه خوراذيل (خلازير بعدي)؛ با سرزمين‌هاي اطراف و قنات‌ها و نهرها و باغات و غيره که در بلوک (منطقه) غار در جنوب غربي تهران بعد از نعمت آباد سر راه ساوه مي‌باشد که از شش دانگ، (سه و يک چهارم) دانگ مشّاعي آن را خانم زينب بيگم، دختر شاه طهماسب صفوي وقف نموده است.

11- روستاي مرده ‌آباد شهريار؛ که همان مرد آباد است. شش دانگ آن را شاه عباس اوّل در مقابل نذري که براي بهبود خود از بيماري در تهران نموده بود وقف، و درآمد آن را صرف اطعام و روشنايي آستانه نمود.

12- کاروانسراي معروف به شاه عباس؛ که در ضلع غربي خيابان اصلي شهر، بين دروازه قاجاري و بازار واقع شده بود که واقف بناي آن شاه عباس اوّل بوده و امروزه به عنوان انبار کسبه بازار استفاده مي‌گردد.

13- يک بنگاه از 24 بنگاه آب قنات مقصودآباد؛ که اميرسليمان خان وقف نموده است.

14- شش دانگ قنات مهدي آباد؛ که ميرزا شفيع صدر اعظم فتحعلي شاه وقف نموده است.

15- کليه بازار قديم؛ که بنا به مندرجات سند مالکيت موجود، عرصه آن متعلق به آستان و اعياني آنها داراي مالک بوده است.

علل از دست رفتن موقوفات

همان طور که ذکر گرديد، اکنون بيش از هشت رقبه در تصرف آستان نيست. علت از دست رفتن اين موقوفات که بين سال‌هاي 1140 و 1260 هجري قمري (طي 120 سال) يعني آغاز سلطنت نادرشاه تا اواسط پادشاهي قاجاريه به وقوع پيوسته، اجمالاً به شرح زير است: هرج و مرج پس از قتل نادرشاه و تاخت و تاز مدعيان مختلف تاج و تخت مانند ابراهيم خان افشار، آزاد خان افغان، عليمراد خان بختياري، کريم خان زند و آقا محمد خان قاجار، در نواحي ري که همه موقوفات آستان در آن قرار داشت و حکومت ثابتي هم که متوليان را در وصول عوايد موقوفه از متجاوزان و مستأجران و مباشران محلي حمايت کند، وجود نداشت. برخي از موقوفات (قريه زرگنده) توسط پادشاهان نالايق و دست نشانده بيگانه قاجار به بيگانگان بخشيده شده است. برخي ديگر که از زمان نادر شاه به نام خالصه در دفاتر ديواني ثبت شده بود، در زمان پهلوي اوّل همراه با ديگر دهات خالصه به مزايده فروخته شدند.

منابع

1- مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظيم حسني(عليه السلام)، جمعي از فضلا و نويسندگان. ج2، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث، 1382.

2- امامزادگان ري، محمد مهدي فقيه محمدي جلالي، ج اول، قم: موسسه فرهنگي انتشارات گرگان، 1379.

3- معرفي جاذبه هاي گردشگري، تاريخي، طبيعي و صنايع دستي استان تهران، تهيه و نشر: سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان تهران، تهران: 1391.

4- ري باستان، حسن کريمان، تهران: انجمن آثار ملي، 1345

5- تاريخ هنر معماري ايران در دوره اسلامي، محمد يوسف کياني، تهران: انتشارات سمت، 1379.