توریه: تفاوت بین نسخه‌ها
جز («توریه» را محافظت کرد ([ویرایش=فقط مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=فقط مدیران] (بی‌پایان))) |
|||
| سطر ۱۳: | سطر ۱۳: | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/20006/8/301/والتورية خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ذیل «وری»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.] | [http://lib.eshia.ir/20006/8/301/والتورية خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ذیل «وری»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/20007/15/387/بالوَرْي ابن منظور، لسان العرب، ذیل «وری».] | [http://lib.eshia.ir/20007/15/387/بالوَرْي ابن منظور، لسان العرب، ذیل «وری».] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/20003/4/399/تورية محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «وری»، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.] | [http://lib.eshia.ir/20003/4/399/تورية محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «وری»، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.] | ||
| − | + | </ref> | |
در اصطلاح متون [[دینی]] و [[فقها]] '''توریه''' آن است که متکلم از سخن خود معنایی را جز آن‌چه مخاطب می‌فهمد (یعنی معنایی خلاف [[ظاهر]]) اراده کند. | در اصطلاح متون [[دینی]] و [[فقها]] '''توریه''' آن است که متکلم از سخن خود معنایی را جز آن‌چه مخاطب می‌فهمد (یعنی معنایی خلاف [[ظاهر]]) اراده کند. | ||
<ref> | <ref> | ||
احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ذیل «وری»، بیروت ۱۹۸۷. | احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ذیل «وری»، بیروت ۱۹۸۷. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/20008/4/493/بالتشديد فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ذیل «وری»، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.] | [http://lib.eshia.ir/20008/4/493/بالتشديد فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ذیل «وری»، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. | علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15375/2/226/ويدعى عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.] | [http://lib.eshia.ir/15375/2/226/ويدعى عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
==معنای توریه در علوم قرآنی== | ==معنای توریه در علوم قرآنی== | ||
| سطر ۳۹: | سطر ۳۹: | ||
<ref> | <ref> | ||
مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، ج۱، ص۴۲۵، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا). | مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، ج۱، ص۴۲۵، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15375/2/226/ويدعى عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.] | [http://lib.eshia.ir/15375/2/226/ويدعى عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، ج۲، ص۵۲۹ـ۵۳۰، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا). | محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، ج۲، ص۵۲۹ـ۵۳۰، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۷۸، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش. | احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۷۸، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
نجفی اصفهانی | نجفی اصفهانی | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/13114/1/88/إذا محمدرضا نجفی اصفهانی، وقایة الاذهان، ج۱، ص۸۸۹۰، قم ۱۴۱۳.] | [http://lib.eshia.ir/13114/1/88/إذا محمدرضا نجفی اصفهانی، وقایة الاذهان، ج۱، ص۸۸۹۰، قم ۱۴۱۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
'''توریه''' مورد بحث را «'''توریه''' عرفی» نامیده و آن را متمایز از «'''توریه''' بدیعی» دانسته است. | '''توریه''' مورد بحث را «'''توریه''' عرفی» نامیده و آن را متمایز از «'''توریه''' بدیعی» دانسته است. | ||
| سطر ۶۳: | سطر ۶۳: | ||
<ref> | <ref> | ||
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۱۹۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴. | احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۱۹۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۴، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۴، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ||
| − | + | </ref> | |
) هم رایج است و گاه تعابیری دیگر مانند «تأویل» | ) هم رایج است و گاه تعابیری دیگر مانند «تأویل» | ||
<ref> | <ref> | ||
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۵، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۵، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/10114/3/282/والتأويل حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، ج۳، ص۲۸۲، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.] | [http://lib.eshia.ir/10114/3/282/والتأويل حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، ج۳، ص۲۸۲، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.] | ||
| − | + | </ref> | |
و «[[تعریض]]» | و «[[تعریض]]» | ||
<ref> | <ref> | ||
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳ـ۳۲۵، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳ـ۳۲۵، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | ||
| − | + | </ref> | |
به کار رفته است (در باره معنای اصلی واژه «[[تعریض]]» و تفاوت آن با '''توریه''' به این منابع رجوع کنید | به کار رفته است (در باره معنای اصلی واژه «[[تعریض]]» و تفاوت آن با '''توریه''' به این منابع رجوع کنید | ||
<ref> | <ref> | ||
حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲. | حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ذیل «تعریض»، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ذیل «تعریض»، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ذیل «تعریض»، ۱۴۰۸/۱۹۸۷. | الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ذیل «تعریض»، ۱۴۰۸/۱۹۸۷. | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| سطر ۱۰۱: | سطر ۱۰۱: | ||
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۸ـ۳۹۹، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۸ـ۳۹۹، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/10155/3/301/المخاطب محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.] | [http://lib.eshia.ir/10155/3/301/المخاطب محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/10170/2/126/المخاطب محمدصادق روحانی، منهاج الفقاهة:التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، ج۲، ص۱۲۶، (قم) ۱۳۷۶ ش.] | [http://lib.eshia.ir/10170/2/126/المخاطب محمدصادق روحانی، منهاج الفقاهة:التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، ج۲، ص۱۲۶، (قم) ۱۳۷۶ ش.] | ||
| − | + | </ref> | |
برخی [[مؤلفان]]، قصدِ در افکندن [[مخاطب]] را در معنای غیرمراد، جزء مفهوم '''توریه''' ذکر کرده‌اند. | برخی [[مؤلفان]]، قصدِ در افکندن [[مخاطب]] را در معنای غیرمراد، جزء مفهوم '''توریه''' ذکر کرده‌اند. | ||
<ref> | <ref> | ||
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. | مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، ذیل واژه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. | عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، ذیل واژه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. | ||
| − | + | </ref> | |
==توریه در اِسناد== | ==توریه در اِسناد== | ||
| سطر ۱۲۰: | سطر ۱۲۰: | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/10151/11/293/الاسناد زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۲۹۳، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.] | [http://lib.eshia.ir/10151/11/293/الاسناد زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۲۹۳، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.] | ||
| − | + | </ref> | |
'''توریه''' علاوه بر لفظ مفرد می‌تواند [[اِسناد]] را نیز در بر گیرد. | '''توریه''' علاوه بر لفظ مفرد می‌تواند [[اِسناد]] را نیز در بر گیرد. | ||
| سطر ۱۲۸: | سطر ۱۲۸: | ||
<ref> | <ref> | ||
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۹، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۹، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۴۷۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۴۷۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/10155/3/301/أيضا محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱۳۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.] | [http://lib.eshia.ir/10155/3/301/أيضا محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱۳۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.] | ||
| − | + | </ref> | |
==کاربرد توریه در قرآن== | ==کاربرد توریه در قرآن== | ||
| سطر ۱۴۳: | سطر ۱۴۳: | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/449/88 صافات/سوره۳۷، آیه۸۸۸۹.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/449/88 صافات/سوره۳۷، آیه۸۸۸۹.] | ||
| − | + | </ref> | |
(فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النجومِ، فَقال اِنّی سَقیمٌ: سپس نگاهی به [[ستارگان]] افکند و گفت من بیمارم) که گفته [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] است به [[بت پرستان]]، پیش از شکستن [[بت]] . | (فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النجومِ، فَقال اِنّی سَقیمٌ: سپس نگاهی به [[ستارگان]] افکند و گفت من بیمارم) که گفته [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] است به [[بت پرستان]]، پیش از شکستن [[بت]] . | ||
بیشتر [[مفسران]] [[شیعه]] | بیشتر [[مفسران]] [[شیعه]] | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/8/316/فنظر فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافا] | [http://lib.eshia.ir/12023/8/316/فنظر فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافا] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12016/17/148/فنظر طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.] | [http://lib.eshia.ir/12016/17/148/فنظر طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
و [[اهل سنّت]] (از جمله رجوع کنید به این منابع | و [[اهل سنّت]] (از جمله رجوع کنید به این منابع | ||
<ref> | <ref> | ||
احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۴، ص۳۹۳، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵. | احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۴، ص۳۹۳، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
زمخشری، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات. | زمخشری، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15390/15/92/نظرة محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15390/15/92/نظرة محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15397/5/36/نظرة عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15397/5/36/نظرة عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا). | محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
) آن را بر '''توریه''' حمل کرده و مراد وی را بیمار شدن در آینده یا بیماریِ منجر به [[مرگ]] یا مردن دانسته‌اند (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید | ) آن را بر '''توریه''' حمل کرده و مراد وی را بیمار شدن در آینده یا بیماریِ منجر به [[مرگ]] یا مردن دانسته‌اند (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید | ||
<ref> | <ref> | ||
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. | ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
به تصریح [[مجلسی]]، | به تصریح [[مجلسی]]، | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/12/50/وردت مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۰.] | [http://lib.eshia.ir/11008/12/50/وردت مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۰.] | ||
| − | + | </ref> | |
در بسیاری از [[احادیث]] برای جواز '''توریه''' به این [[آیات ]]استناد شده است. | در بسیاری از [[احادیث]] برای جواز '''توریه''' به این [[آیات ]]استناد شده است. | ||
به نظر طباطبائی | به نظر طباطبائی | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12016/17/148/دليل طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.] | [http://lib.eshia.ir/12016/17/148/دليل طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.] | ||
| − | + | </ref> | |
دلیلی برای[[ بیمار]] نبودن [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] وجود ندارد و اصولاً سخن گفتن به روش '''توریه'''، چون موجب سلب [[اعتماد]] از گفتار [[پیامبران]] می‌شود، برای آنان روا نیست. | دلیلی برای[[ بیمار]] نبودن [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] وجود ندارد و اصولاً سخن گفتن به روش '''توریه'''، چون موجب سلب [[اعتماد]] از گفتار [[پیامبران]] می‌شود، برای آنان روا نیست. | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/7/97/دلت فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/12023/7/97/دلت فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/327/63 انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/327/63 انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
=== کلام حضرت ابراهیم=== | === کلام حضرت ابراهیم=== | ||
آیه دیگر، [[آیه]] ۶۳ [[انبیاء]] | آیه دیگر، [[آیه]] ۶۳ [[انبیاء]] | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/327/63 انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/327/63 انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
(بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) است. | (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) است. | ||
به نظر [[مفسران]]، مرادِ [[حضرت ابراهیم]] از این گفته آن بوده که اگر این بت‌ها سخن می‌گویند شکستن بت‌ها کار [[بت]] بزرگ بوده است. | به نظر [[مفسران]]، مرادِ [[حضرت ابراهیم]] از این گفته آن بوده که اگر این بت‌ها سخن می‌گویند شکستن بت‌ها کار [[بت]] بزرگ بوده است. | ||
| سطر ۲۰۸: | سطر ۲۰۸: | ||
<ref> | <ref> | ||
زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳. | زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/7/96/علق فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/12023/7/96/علق فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل انبیاء: ۶۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. | ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل انبیاء: ۶۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15390/11/300/فعلق محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل انبیاء:۶۳، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15390/11/300/فعلق محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل انبیاء:۶۳، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
احادیثی را نیز مؤید این نظر دانسته‌اند | احادیثی را نیز مؤید این نظر دانسته‌اند | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12016/14/301/فالمعنى طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/12016/14/301/فالمعنى طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
(برای دیگر [[تفاسیر]] آیه مبنی بر '''توریه''' به این منابع رجوع کنید. | (برای دیگر [[تفاسیر]] آیه مبنی بر '''توریه''' به این منابع رجوع کنید. | ||
<ref> | <ref> | ||
زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳. | زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/12/54/والسادس مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۴.] | [http://lib.eshia.ir/11008/12/54/والسادس مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۴.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/69/239/الرابع مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۹۲۴۰.] | [http://lib.eshia.ir/11008/69/239/الرابع مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۹۲۴۰.] | ||
| − | + | </ref> | |
هم‌چنین [[مفسران]] بدین استناد که گفته‌های [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] در [[آیات]] پیشین از باب '''توریه''' بوده، این [[تفسیرِ]] مجاهد را از آیه ۸۲ [[سوره شعراء]]، | هم‌چنین [[مفسران]] بدین استناد که گفته‌های [[حضرت ابراهیم علیه‌السلام]] در [[آیات]] پیشین از باب '''توریه''' بوده، این [[تفسیرِ]] مجاهد را از آیه ۸۲ [[سوره شعراء]]، | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/370/82 شعراء/سوره۲۶، آیه۸۲.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/370/82 شعراء/سوره۲۶، آیه۸۲.] | ||
| − | + | </ref> | |
که مراد از واژه «[[خطیئة]]» سخنان کذب آن [[حضرت]] در آیات مذکور است، مردود شمرده‌اند، هم‌چنان‌که مراد از کذب را در حدیثی که آن را به [[حضرت ابراهیم]] نسبت داده | که مراد از واژه «[[خطیئة]]» سخنان کذب آن [[حضرت]] در آیات مذکور است، مردود شمرده‌اند، هم‌چنان‌که مراد از کذب را در حدیثی که آن را به [[حضرت ابراهیم]] نسبت داده | ||
<ref> | <ref> | ||
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۵، ص۱۲۳، بیروت ۱۳۹۲. | یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۵، ص۱۲۳، بیروت ۱۳۹۲. | ||
| − | + | </ref> | |
'''توریه''' دانسته‌اند. | '''توریه''' دانسته‌اند. | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/7/97/وثالثها فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/12023/7/97/وثالثها فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل شعراء: ۸۲، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل شعراء: ۸۲، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ذیل شعراء: ۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا). | محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ذیل شعراء: ۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
به علاوه، اصولاً نسبت دادن کذب حقیقی به [[انبیا]]با [[عصمت]] آنان ناسازگار است. | به علاوه، اصولاً نسبت دادن کذب حقیقی به [[انبیا]]با [[عصمت]] آنان ناسازگار است. | ||
<ref> | <ref> | ||
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/7/97/وثالثها فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | [http://lib.eshia.ir/12023/7/97/وثالثها فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
===سرقت در قصه یوسف=== | ===سرقت در قصه یوسف=== | ||
مفسران، آیه هفتاد [[سوره یوسف]] | مفسران، آیه هفتاد [[سوره یوسف]] | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/244/70 یوسف/سوره۱۲، آیه۷۰.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/244/70 یوسف/سوره۱۲، آیه۷۰.] | ||
| − | + | </ref> | |
را نیز، که در آن به [[برادران]] [[یوسف علیه‌السلام]] نسبت سرقت داده شده، از مصادیق '''توریه''' دانسته و گفته‌اند که مراد از آن به سرقت بردن [[حضرت یوسف]] از پدرش یا استفهام است. | را نیز، که در آن به [[برادران]] [[یوسف علیه‌السلام]] نسبت سرقت داده شده، از مصادیق '''توریه''' دانسته و گفته‌اند که مراد از آن به سرقت بردن [[حضرت یوسف]] از پدرش یا استفهام است. | ||
این [[تفسیر]] در [[احادیث]] هم آمده است | این [[تفسیر]] در [[احادیث]] هم آمده است | ||
<ref> | <ref> | ||
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل یوسف: ۷۰، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل یوسف: ۷۰، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل یوسف: ۷۰، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا). | محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل یوسف: ۷۰، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/12/241/الكلام مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۴۱.] | [http://lib.eshia.ir/11008/12/241/الكلام مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۴۱.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/72/350 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۲۵.] | [http://lib.eshia.ir/11008/72/350 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۲۵.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲ـ۴۰۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲ـ۴۰۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
(برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید | (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید | ||
<ref> | <ref> | ||
احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، ذیل ذیل یوسف: ۷۰، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹. | احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، ذیل ذیل یوسف: ۷۰، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15390/9/231/الكلام محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل ذیل یوسف:۷۰، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15390/9/231/الكلام محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل ذیل یوسف:۷۰، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| سطر ۲۹۸: | سطر ۲۹۸: | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/301/73 کهف/سوره۱۸، آیه۷۳.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/301/73 کهف/سوره۱۸، آیه۷۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
طبری، جامع البیان، ذیل کهف: ۷۳. | طبری، جامع البیان، ذیل کهف: ۷۳. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12023/6/369/الشرط فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل کهف:۷۳.] | [http://lib.eshia.ir/12023/6/369/الشرط فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل کهف:۷۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل کهف: ۷۳، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل کهف: ۷۳، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶. | ||
| − | + | </ref> | |
۸۸ [[یوسف]]، | ۸۸ [[یوسف]]، | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/246/88 یوسف/سوره۱۲، آیه۸۸.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/246/88 یوسف/سوره۱۲، آیه۸۸.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15390/9/252/شاء محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل یوسف:۸۸، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15390/9/252/شاء محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل یوسف:۸۸، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
۱۰۶ [[نحل]]، | ۱۰۶ [[نحل]]، | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/279/106 نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/279/106 نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۵، ص۱۶، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵. | احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۵، ص۱۶، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15390/10/180/وقلبه محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل نحل:۱۰۶، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | [http://lib.eshia.ir/15390/10/180/وقلبه محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل نحل:۱۰۶، بیروت:دارالفکر، (بی تا).] | ||
| − | + | </ref> | |
و ۱۲۵ [[نحل]] | و ۱۲۵ [[نحل]] | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/281/125 نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/281/125 نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
طبری، جامع البیان، ذیل نحل: ۱۲۵. | طبری، جامع البیان، ذیل نحل: ۱۲۵. | ||
| − | + | </ref> | |
(برای [[آیات]] دیگر به این منابع رجوع کنید | (برای [[آیات]] دیگر به این منابع رجوع کنید | ||
<ref> | <ref> | ||
محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳ـ۴۹۴، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳ـ۴۹۴، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15375/2/226/الإيهام عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶۲۲۷، بیروت ۱۹۷۳.] | [http://lib.eshia.ir/15375/2/226/الإيهام عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶۲۲۷، بیروت ۱۹۷۳.] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
در [[احادیث]]، '''توریه''' از جهات گوناگون مورد توجه قرار گرفته است. | در [[احادیث]]، '''توریه''' از جهات گوناگون مورد توجه قرار گرفته است. | ||
| سطر ۳۴۷: | سطر ۳۴۷: | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/2/209/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۲۰۹.] | [http://lib.eshia.ir/11008/2/209/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۲۰۹.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/26/226/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲۶.] | [http://lib.eshia.ir/11008/26/226/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲۶.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/52/120/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۲۰.] | [http://lib.eshia.ir/11008/52/120/بيان مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۲۰.] | ||
| − | + | </ref> | |
=== مؤمن آل فرعون=== | === مؤمن آل فرعون=== | ||
علاوه بر [[پیامبران]]، کاربرد '''توریه''' از سوی برخی [[صالحان]] نیز گزارش شده، از جمله در باره [[حِزقیل]]، [[مؤمن آل فرعون]]، که با '''توریه''' کردن در برابر پرسش [[فرعون]]، خود را نجات داد. | علاوه بر [[پیامبران]]، کاربرد '''توریه''' از سوی برخی [[صالحان]] نیز گزارش شده، از جمله در باره [[حِزقیل]]، [[مؤمن آل فرعون]]، که با '''توریه''' کردن در برابر پرسش [[فرعون]]، خود را نجات داد. | ||
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/12008/1/356/لحزقيل التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۶۳۵۷، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.] | [http://lib.eshia.ir/12008/1/356/لحزقيل التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۶۳۵۷، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.] | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11015/12/263/ولقد حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۲، ص۲۶۳۲۶۴، قم ۱۴۰۷۱۴۰۸.] | [http://lib.eshia.ir/11015/12/263/ولقد حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۲، ص۲۶۳۲۶۴، قم ۱۴۰۷۱۴۰۸.] | ||
| − | + | </ref> | |
=== پیامبر اکرم (ص)=== | === پیامبر اکرم (ص)=== | ||
مواردی چند از کاربرد یا تجویز '''توریه'''، در [[سیره پیامبر اکرم]] صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است، از جمله گفته‌اند که آن [[حضرت]] هنگامی که آهنگ [[سفر]] یا [[جهاد]] داشت، با [[توریه]] قصد خود را پنهان می‌کرد تا [[دشمنان]] از آن آگاه نشوند، | مواردی چند از کاربرد یا تجویز '''توریه'''، در [[سیره پیامبر اکرم]] صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است، از جمله گفته‌اند که آن [[حضرت]] هنگامی که آهنگ [[سفر]] یا [[جهاد]] داشت، با [[توریه]] قصد خود را پنهان می‌کرد تا [[دشمنان]] از آن آگاه نشوند، | ||
<ref> | <ref> | ||
ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، ج۴، ص۱۶۰، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش. | ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، ج۴، ص۱۶۰، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۸، ص۱۱۷، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۸، ص۱۱۷، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | ||
| − | + | </ref> | |
یا آن [[حضرت]] سوگند [[سُوَیْد بن حنظله]] را مبنی بر آنکه [[وائل بن حجر]] برادر اوست، با حمل کردن سخن او بر '''توریه''' تأیید فرمود | یا آن [[حضرت]] سوگند [[سُوَیْد بن حنظله]] را مبنی بر آنکه [[وائل بن حجر]] برادر اوست، با حمل کردن سخن او بر '''توریه''' تأیید فرمود | ||
<ref> | <ref> | ||
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا). | سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا). | ||
| − | + | </ref> | |
(برای نمونه‌های دیگر '''توریه''' در [[سیره]] آن [[حضرت]] به این منابع رجوع کنید | (برای نمونه‌های دیگر '''توریه''' در [[سیره]] آن [[حضرت]] به این منابع رجوع کنید | ||
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۷، ص۱۲۱ـ ۱۲۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۷، ص۱۲۱ـ ۱۲۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | ||
| − | + | </ref> | |
<ref> | <ref> | ||
مجلسی، بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۳۹. | مجلسی، بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۳۹. | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| سطر ۴۴۵: | سطر ۴۴۵: | ||
=== تفاوت ماهوی توریه با کذب=== | === تفاوت ماهوی توریه با کذب=== | ||
| − | در منابع فقهی، توریه به عنوان یکی از راه‌های نجات از دروغ‌گویی و سوگند دروغ، در ابواب گوناگون مطرح شده است. | + | در منابع فقهی، '''توریه''' به عنوان یکی از راه‌های نجات از دروغ‌گویی و سوگند دروغ، در ابواب گوناگون مطرح شده است. |
| − | این نکته مبتنی بر این نظر است که توریه با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعاً از آن خارج است. | + | این نکته مبتنی بر این نظر است که '''توریه''' با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعاً از آن خارج است. |
=== حکم کلی توریه=== | === حکم کلی توریه=== | ||
| − | در جواز توریه به طور مطلق یا تنها در صورت ضرورت، اختلاف است و نیز در فرض وجود مصلحت لازم در دروغ گفتن آیا در صورت امکان | + | در جواز '''توریه''' به طور مطلق یا تنها در صورت ضرورت، اختلاف است و نیز در فرض وجود مصلحت لازم در دروغ گفتن آیا در صورت امکان '''توریه'''، '''توریه''' واجب، و دروغ گفتن [[حرام]] می‌شود یا دروغ گفتن با وجود مصلحت در آن حتی با امکان '''توریه''' جایز می‌باشد؟ مسئله محلّ اختلاف است. |
[۱۱۴] | [۱۱۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۱۵] | [۱۱۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۱۶] | [۱۱۶] | ||
| − | + | </ref> | |
=== نظر مشهور در فقه=== | === نظر مشهور در فقه=== | ||
| − | نظر مشهور در فقه اسلامی نیز همین است که توریه اصولاً مصداق دروغ نیست، زیرا سخنی را می‌توان کذب دانست که مقصود متکلم از آن با واقعیت منطبق نباشد و توریه چنین نیست. | + | نظر مشهور در [[فقه اسلامی]] نیز همین است که '''توریه''' اصولاً مصداق دروغ نیست، زیرا سخنی را می‌توان کذب دانست که مقصود متکلم از آن با واقعیت منطبق نباشد و '''توریه''' چنین نیست. |
[۱۱۷] | [۱۱۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۱۸] | [۱۱۸] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۱۹] | [۱۱۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | هر چند بسیاری از فقها به این نکته تصریح نکرده‌اند، از این امر که فقهای شیعه وجوب توریه را تدبیری برای خروج از کذب در موارد اضطرار دانسته‌اند | + | هر چند بسیاری از فقها به این نکته تصریح نکرده‌اند، از این امر که فقهای [[شیعه]] وجوب '''توریه''' را تدبیری برای خروج از کذب در موارد اضطرار دانسته‌اند |
[۱۲۰] | [۱۲۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | و فقهای اهل سنّت هم با استناد به حدیث نبوی «اِنّ فی المَعاریضِ...» توریه را گشایشی (مندوحه) برای پرهیز از کذب به شمار آورده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید | + | و فقهای [[اهل سنّت]] هم با استناد به [[حدیث نبوی]] «اِنّ فی المَعاریضِ...» '''توریه''' را گشایشی (مندوحه) برای پرهیز از کذب به شمار آورده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید |
[۱۲۱] | [۱۲۱] | ||
| − | + | </ref> | |
)، می‌توان دریافت که اکثر قاطع فقها همین نظر را دارند. | )، می‌توان دریافت که اکثر قاطع فقها همین نظر را دارند. | ||
=== مخالفان جواز توریه=== | === مخالفان جواز توریه=== | ||
| − | با این‌همه، برخی فقها با این استدلال که معیار صدق و کذبِ سخن، انطباق معنای ظاهر آن با واقعیت است نه انطباق معنای مراد با واقعیت، یا استدلال‌های دیگر، توریه را نوعی کذب شمرده‌اند. | + | با این‌همه، برخی فقها با این استدلال که معیار [[صدق]] و [[کذبِ]] سخن، انطباق معنای ظاهر آن با واقعیت است نه انطباق معنای مراد با واقعیت، یا استدلال‌های دیگر، '''توریه''' را نوعی کذب شمرده‌اند. |
[۱۲۲] | [۱۲۲] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۲۳] | [۱۲۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۲۴] | [۱۲۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۲۵] | [۱۲۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۲۶] | [۱۲۶] | ||
| − | + | </ref> | |
شماری دیگر در فرضی که کاربرد لفظ در معنای مراد، از باب مجاز و نیازمند قرائن یا قیودی باشد که در سخن وجود ندارد، آن را مصداق دروغ‌گویی می‌دانند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید | شماری دیگر در فرضی که کاربرد لفظ در معنای مراد، از باب مجاز و نیازمند قرائن یا قیودی باشد که در سخن وجود ندارد، آن را مصداق دروغ‌گویی می‌دانند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید | ||
[۱۲۷] | [۱۲۷] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
نجفی | نجفی | ||
[۱۲۸] | [۱۲۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | در پاره‌ای موارد توریه را عرفاً مصداق کذب می‌شمارد. | + | در پاره‌ای موارد '''توریه''' را عرفاً مصداق کذب می‌شمارد. |
| − | برخی بر آن‌اند که مفسده کذب، یعنی در جهل افکندن شنونده، در توریه هم وجود دارد. | + | برخی بر آن‌اند که [[مفسده]] کذب، یعنی در جهل افکندن شنونده، در '''توریه''' هم وجود دارد. |
[۱۲۹] | [۱۲۹] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۰] | [۱۳۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | برخی منابع اهل سنّت کذب را تلویحاً بر دو قسم دانسته و دروغ‌گویی را در برابر توریه کذب محض، حقیقی یا خالص خوانده‌اند. | + | برخی منابع [[اهل سنّت]] کذب را تلویحاً بر دو قسم دانسته و دروغ‌گویی را در برابر '''توریه''' کذب محض، حقیقی یا خالص خوانده‌اند. |
[۱۳۱] | [۱۳۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۲] | [۱۳۲] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۳] | [۱۳۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۴] | [۱۳۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | اطلاق کذب بر توریه در این منابع برگرفته از متن حدیثی است که واژه کذب در آن بر مفهوم توریه حمل شده است؛ ازین‌رو، برخی | + | اطلاق کذب بر '''توریه''' در این منابع برگرفته از متن حدیثی است که واژه کذب در آن بر مفهوم توریه حمل شده است؛ ازین‌رو، برخی [[مؤلفان]]، اطلاق مزبور را مجازی و ناشی از شباهت میان '''توریه''' (معاریض) و کذب شمرده و به رغم وجود این شباهت، [[حکم فقهی]] آن دو را یکسان ندانسته‌اند |
[۱۳۵] | [۱۳۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۶] | [۱۳۶] | ||
| − | + | </ref> | |
(نیز برای اطلاق مشابه در منابع امامی به این منابع رجوع کنید. | (نیز برای اطلاق مشابه در منابع امامی به این منابع رجوع کنید. | ||
[۱۳۷] | [۱۳۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۳۸] | [۱۳۸] | ||
| − | + | </ref> | |
=== حکم توریه ابتدایی=== | === حکم توریه ابتدایی=== | ||
| − | هر چند حکم فقهی توریه ابتدایی (یعنی توریه‌ای که بدواً و بدون ضرورت، صورت گیرد) کمتر در منابع فقهی مطرح شده، برخی فقها، به ویژه آنان که توریه را موضوعاً خارج از کذب می‌دانند، به جواز آن (با حصول شرایطی) تصریح و به احادیث هم استناد کرده‌اند. | + | هر چند [[حکم فقهی]] '''توریه''' ابتدایی (یعنی توریه‌ای که بدواً و بدون ضرورت، صورت گیرد) کمتر در منابع فقهی مطرح شده، برخی فقها، به ویژه آنان که '''توریه''' را موضوعاً خارج از کذب می‌دانند، به جواز آن (با حصول شرایطی) تصریح و به [[احادیث]] هم استناد کرده‌اند. |
[۱۳۹] | [۱۳۹] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۰] | [۱۴۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۱] | [۱۴۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۲] | [۱۴۲] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۳] | [۱۴۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | برخی فقهای اهل سنّت چنین توریه‌ای را با استناد به احادیث یا بدین استدلال که مصداق تدلیس به شمار می‌رود، جایز ندانسته‌اند. | + | برخی فقهای [[اهل سنّت]] چنین توریه‌ای را با استناد به [[احادیث]] یا بدین استدلال که مصداق تدلیس به شمار می‌رود، جایز ندانسته‌اند. |
[۱۴۴] | [۱۴۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۵] | [۱۴۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۶] | [۱۴۶] | ||
| − | + | </ref> | |
=== توریه در هنگام ضرورت=== | === توریه در هنگام ضرورت=== | ||
| − | هم‌چنین فقیهانی که توریه یا برخی موارد آن را نوعی کذب به شمار آورده‌اند، آن را (مانند کذب) تنها به هنگام ضرورت جایز می‌دانند. | + | هم‌چنین فقیهانی که '''توریه''' یا برخی موارد آن را نوعی کذب به شمار آورده‌اند، آن را (مانند کذب) تنها به هنگام ضرورت جایز می‌دانند. |
[۱۴۷] | [۱۴۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۸] | [۱۴۸] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۴۹] | [۱۴۹] | ||
| + | </ref> | ||
| − | + | در منابع فقهی، تصریح به جواز '''توریه''' (یا وجوب آن) عمدتاً در ابوابی آمده است که به مباحثی چون دروغ ناشی از اضطرار (از جمله سوگند دروغ) و [[اکراه]] بر انجام دادن معاملات پرداخته‌اند. | |
| − | در منابع فقهی، تصریح به جواز توریه (یا وجوب آن) عمدتاً در ابوابی آمده است که به مباحثی چون دروغ ناشی از اضطرار (از جمله سوگند دروغ) و اکراه بر انجام دادن معاملات پرداخته‌اند. | + | درصورتی که شخصِ مضطر برای دفع آزار و [[ستم]] دیگران از جان یا مال خود یا وابستگانش ناگزیر به سوگند دروغ خوردن باشد، فقها به استناد [[آیات]] و [[احادیث]] و ادله عام دیگر، '''توریه''' را برای او جایز دانسته‌اند؛ |
| − | درصورتی که شخصِ مضطر برای دفع آزار و ستم دیگران از جان یا مال خود یا وابستگانش ناگزیر به سوگند دروغ خوردن باشد، فقها به استناد آیات و احادیث و ادله عام دیگر، توریه را برای او جایز دانسته‌اند؛ | ||
[۱۵۰] | [۱۵۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۱] | [۱۵۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۲] | [۱۵۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | مثلاً گفته‌اند اگر شخصی ودیعه‌ای در دست دارد و دیگری بخواهد آن مال را از او به ستم بستاند، ودیعه گیرنده می‌تواند با انکار ودیعه و سوگند | + | مثلاً گفته‌اند اگر شخصی ودیعه‌ای در دست دارد و دیگری بخواهد آن مال را از او به [[ستم]] بستاند، ودیعه گیرنده می‌تواند با انکار ودیعه و سوگند '''توریه''' ، خود را از شر وی برهاند |
[۱۵۳] | [۱۵۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۴] | [۱۵۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۵] | [۱۵۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۶] | [۱۵۶] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۷] | [۱۵۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۵۸] | [۱۵۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | یا اگر مدیون به سبب ناتوانی شدید مالی (اِعسار) از عهده بازپرداخت وام (دَیْن) بر نیاید و از طرفی اقرار به وام موجب رسیدن زیان به او و خانواده‌اش گردد، می‌تواند با سوگند | + | یا اگر مدیون به سبب ناتوانی شدید مالی (اِعسار) از عهده بازپرداخت وام (دَیْن) بر نیاید و از طرفی اقرار به وام موجب رسیدن زیان به او و خانواده‌اش گردد، می‌تواند با سوگند '''توریه''' اصل وام را انکار کند |
[۱۵۹] | [۱۵۹] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۰] | [۱۶۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۱] | [۱۶۱] | ||
| − | + | </ref> | |
(نیز برای این فروع و موارد دیگر به این منابع رجوع کنید | (نیز برای این فروع و موارد دیگر به این منابع رجوع کنید | ||
[۱۶۲] | [۱۶۲] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۳] | [۱۶۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۴] | [۱۶۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۵] | [۱۶۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۶] | [۱۶۶] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
==حکم توریه در فرض اضطرار به کذب== | ==حکم توریه در فرض اضطرار به کذب== | ||
| − | موضوع مهم فقهی در فرض اضطرار به کذب آن است که آیا اگر شخصی بتواند با توریه کردن از کذب رهایی یابد، این کار بر او واجب است یا نه؟ | + | موضوع مهم فقهی در فرض اضطرار به کذب آن است که آیا اگر شخصی بتواند با '''توریه''' کردن از کذب رهایی یابد، این کار بر او [[واجب]] است یا نه؟ |
=== فقهای شیعه=== | === فقهای شیعه=== | ||
| سطر ۶۴۶: | سطر ۶۴۶: | ||
[۱۶۷] | [۱۶۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | قول به وجوب را نظر مشهور فقهای شیعه دانسته است | + | قول به وجوب را نظر مشهور [[فقهای شیعه]] دانسته است |
[۱۶۸] | [۱۶۸] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۶۹] | [۱۶۹] | ||
| − | + | </ref> | |
(نیز برای موارد تصریح به وجوب به این منابع رجوع کنید | (نیز برای موارد تصریح به وجوب به این منابع رجوع کنید | ||
[۱۷۰] | [۱۷۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۱] | [۱۷۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۲] | [۱۷۲] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۳] | [۱۷۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۴] | [۱۷۴] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| − | یکی از دلایل این نظر، آن است که در فرض امکان | + | یکی از دلایل این نظر، آن است که در فرض امکان '''توریه'''، اضطرار به کذب که شرط جواز آن است وجود ندارد و از این‌رو کذب جایز نیست (برای این دلیل و ادله دیگر و نقد آن‌ها به این منابع رجوع کنید |
[۱۷۵] | [۱۷۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۶] | [۱۷۶] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| − | با این‌همه، به نظر برخی فقها احادیثی که دروغ را در این موارد تجویز کرده، آن را منوط به ناتوان بودن از توریه نکرده‌اند | + | با این‌همه، به نظر برخی [[فقها]] احادیثی که دروغ را در این موارد تجویز کرده، آن را منوط به ناتوان بودن از '''توریه''' نکرده‌اند |
[۱۷۷] | [۱۷۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۸] | [۱۷۸] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۷۹] | [۱۷۹] | ||
| − | + | </ref> | |
و چه بسا التزام به این امر موجب عسر و حرج شود. | و چه بسا التزام به این امر موجب عسر و حرج شود. | ||
| − | البته این فقها توریه کردن را بهتر و با احتیاط سازگارتر دانسته‌اند (برای تفصیل و نقد به این منبع رجوع کنید | + | البته این [[فقها]] '''توریه''' کردن را بهتر و با احتیاط سازگارتر دانسته‌اند (برای تفصیل و نقد به این منبع رجوع کنید |
[۱۸۰] | [۱۸۰] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
=== فقهای اهل سنت=== | === فقهای اهل سنت=== | ||
| − | فقهای اهل سنّت در باره وجوب توریه در موارد اضطرار بر کذب، اختلاف نظر دارند. | + | فقهای [[اهل سنّت]] در باره وجوب '''توریه''' در موارد اضطرار بر کذب، اختلاف نظر دارند. |
[۱۸۱] | [۱۸۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۸۲] | [۱۸۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | معدودی از فقهای اهل سنّت اصولاً کذب را در هیچ موردی جایز ندانسته و موارد کذب مُجاز (از جمله کذب در جنگ) را بر توریه حمل کرده‌اند. | + | معدودی از فقهای [[اهل سنّت]] اصولاً کذب را در هیچ موردی جایز ندانسته و موارد کذب مُجاز (از جمله کذب در [[جنگ]]) را بر '''توریه''' حمل کرده‌اند. |
[۱۸۳] | [۱۸۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۸۴] | [۱۸۴] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۸۵] | [۱۸۵] | ||
| − | + | </ref> | |
==حکم توریه در اکراه بر عقود== | ==حکم توریه در اکراه بر عقود== | ||
| سطر ۷۱۹: | سطر ۷۱۹: | ||
[۱۸۶] | [۱۸۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | فقهای شیعه در فرض اکراه بر عقود و | + | فقهای [[شیعه]] در فرض [[اکراه]] بر [[عقود]] و [[ایقاعات]]، مانند [[اکراه]] بر اجرای صیغه طلاق بر خلاف موارد اضطرار بر کذب قائل به وجوب '''توریه''' نشده‌اند. |
[۱۸۷] | [۱۸۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۸۸] | [۱۸۸] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۸۹] | [۱۸۹] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۰] | [۱۹۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۱] | [۱۹۱] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۲] | [۱۹۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | نظر مشهور اهل سنّت نیز عدم وجوب توریه در صورت اکراه است. | + | نظر مشهور [[اهل سنّت]] نیز عدم وجوب '''توریه''' در صورت [[اکراه]] است. |
[۱۹۳] | [۱۹۳] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۴] | [۱۹۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | شیخ انصاری | + | [[شیخ انصاری]] |
[۱۹۵] | [۱۹۵] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۶] | [۱۹۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | وجود تفاوت مذکور را چنین توجیه می‌کند که در اکراه در معامله خود معامله واقعی مورد اکراه است که در ادله مربوط به آن، ناتوانی از توریه شرط نشده، ولی در اضطرار بر کذب با فرض امکان توریه اضطرار تحقق نمی‌یابد (برای توضیح و نقد به این منابع رجوع کنید | + | وجود تفاوت مذکور را چنین توجیه می‌کند که در اکراه در معامله خود معامله واقعی مورد اکراه است که در ادله مربوط به آن، ناتوانی از '''توریه''' شرط نشده، ولی در اضطرار بر کذب با فرض امکان '''توریه''' اضطرار تحقق نمی‌یابد (برای توضیح و نقد به این منابع رجوع کنید |
[۱۹۷] | [۱۹۷] | ||
| − | + | </ref> | |
[۱۹۸] | [۱۹۸] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| سطر ۷۶۶: | سطر ۷۶۶: | ||
=== ضایع نشدن حق دیگران=== | === ضایع نشدن حق دیگران=== | ||
| − | شرط مهم جواز (یا وجوب) | + | شرط مهم جواز (یا وجوب) '''توریه'''، که فقها به ویژه در باره '''توریه''' در سوگند خوردن ذکر کرده‌اند، آن است که '''توریه''' موجب ضایع کردن [[حق]] دیگران و [[ستم]] بر آنان نشود، حتی فقهایی که جواز '''توریه''' را منوط به تحقق ضرورت یا مصلحت نکرده‌اند، به لزوم این شرط قائل‌اند |
[۱۹۹] | [۱۹۹] | ||
| − | + | </ref> | |
[۲۰۰] | [۲۰۰] | ||
| − | + | </ref> | |
[۲۰۱] | [۲۰۱] | ||
| − | + | </ref> | |
(برای ادله به این منبع رجوع کنید | (برای ادله به این منبع رجوع کنید | ||
[۲۰۲] | [۲۰۲] | ||
| − | + | </ref> | |
). | ). | ||
| − | بر این اساس، توریه هر یک از دو طرف دعوا که حق با او نباشد، جایز نیست | + | بر این اساس، '''توریه''' هر یک از دو طرف [[دعوا]] که [[حق]] با او نباشد، جایز نیست |
[۲۰۳] | [۲۰۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | و به علاوه، چنین توریه‌ای برای توریه کننده سودی در بر نخواهد داشت، زیرا به استناد | + | و به علاوه، چنین توریه‌ای برای '''توریه''' کننده سودی در بر نخواهد داشت، زیرا به استناد [[احادیث]]، هرگاه سوگند خورنده [[ظالم]] باشد، سوگند بر پایه [[نیت]] طرف دیگر دعوا صورت می‌گیرد، ولی اگر وی ذی‌حق باشد، سوگند او بر مبنای قصد خودش واقع می‌شود. |
[۲۰۴] | [۲۰۴] | ||
| + | </ref> | ||
| + | [http://lib.eshia.ir/10013/21/410/%D9%85%D8%B3%D8%B9%D8%AF%D8%A9 یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۱، ص۴۱۰، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.] | ||
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10013/25/388/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%AF یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۵، ص۳۸۸۳۸۹، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ ش.] |
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۸۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. |
| + | </ref> | ||
| + | در صورتی که '''توریه''' موجب تضییع حق دیگری نشود و حق '''توریه''' کننده هم مورد [[ستم]] نباشد، برخی [[فقها]] '''توریه''' را جایز دانسته‌اند | ||
| + | ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۴، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10064/4/46/%D9%81%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%82%D8%B1%D8%A8 محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، ج۴، ص۴۶، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷۱۳۸۹، چاپ افست ۱۳۶۳ ش.] |
| + | </ref> | ||
| − | + | ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، ج۷، ص۳۷۵، بیروت ۱۴۰۰. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | (برای مباحث تفصیلی [[احکام]] وضعی '''توریه''' در سوگند به این منبع رجوع کنید | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | (برای مباحث تفصیلی احکام وضعی توریه در سوگند به این منبع رجوع کنید | ||
| − | |||
| − | |||
| + | میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳ـ۲۵، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰. | ||
| + | </ref> | ||
). | ). | ||
=== تحقق اضطرار=== | === تحقق اضطرار=== | ||
| − | شرط دیگری که برخی برای وجوب و حتی جواز توریه قائل‌اند، تحقق اضطرار (به معنای عام آن) است؛ یعنی، عاملی که نیاز به سخن گفتن یا سوگند خوردن یا بر زبان آوردن صیغه عقد را ایجاب کند، | + | شرط دیگری که برخی برای وجوب و حتی جواز '''توریه''' قائل‌اند، تحقق اضطرار (به معنای عام آن) است؛ یعنی، عاملی که نیاز به سخن گفتن یا سوگند خوردن یا بر زبان آوردن صیغه [[عقد]] را ایجاب کند، |
| − | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۹، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. | ||
| + | </ref> | ||
برخی، صرفاً وجود نیاز و مصلحت را لازم دانسته‌اند | برخی، صرفاً وجود نیاز و مصلحت را لازم دانسته‌اند | ||
| − | + | یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۴، ص۱۲۴، بیروت ۱۳۹۲. | |
| + | </ref> | ||
| + | ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ||
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10151/9/207/%D8%A3%D9%8A%D8%B6%D8%A7 زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۹، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.] |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | ||
| + | </ref> | ||
و برخی دیگر، وجود اغراض کم اهمیت، مانند تأدیب و مزاح، را کافی شمرده‌اند. | و برخی دیگر، وجود اغراض کم اهمیت، مانند تأدیب و مزاح، را کافی شمرده‌اند. | ||
| − | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | |
| + | </ref> | ||
| − | + | محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | البته '''توریه''' معمولاً در منابع فقهی در حالاتی مطرح می‌شود که ضرورتی، دروغ گفتن را اجتناب ناپذیر کرده باشد و در موارد وجوب '''توریه'''، تحقق این شرط، مفروض است. | |
| − | البته توریه معمولاً در منابع فقهی در حالاتی مطرح می‌شود که ضرورتی، دروغ گفتن را اجتناب ناپذیر کرده باشد و در موارد وجوب | ||
=== مفسده نداشتن=== | === مفسده نداشتن=== | ||
| − | برخی فقها این نکته را یادآور شده‌اند که نباید بر توریه کردن مفسده‌ای مترتب شود و توریه مشمول عنوان حرامی باشد وگرنه توریه حرام خواهد بود، | + | برخی فقها این نکته را یادآور شده‌اند که نباید بر '''توریه''' کردن مفسده‌ای مترتب شود و '''توریه''' مشمول عنوان حرامی باشد وگرنه '''توریه''' [[حرام]] خواهد بود، |
| − | + | مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. | |
| + | </ref> | ||
| + | میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰. | ||
| + | </ref> | ||
| + | از جمله مصادیق این امر، حرمت '''توریه''' در مواردی است که بیان کردن و اظهار واقعیت واجب به شمار می‌رود، مانند لزوم بیان کردن واقع در بیع مرابحه. | ||
| − | + | محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱۳، ص۷۸، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| + | ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). | ||
| + | </ref> | ||
===توانایی بر توریه کردن=== | ===توانایی بر توریه کردن=== | ||
| − | هم‌چنین فقها شرط وجوب توریه را در موارد اضطرار یا اکراه بر کذب، تواناییِ مضطر یا مکرَه نسبت به توریه کردن دانسته‌اند و در غیر این صورت توریه را واجب نمی‌دانند. | + | هم‌چنین فقها شرط وجوب '''توریه''' را در موارد اضطرار یا [[اکراه]] بر کذب، تواناییِ مضطر یا مکرَه نسبت به '''توریه''' کردن دانسته‌اند و در غیر این صورت '''توریه''' را واجب نمی‌دانند. |
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10054/1/559/%D8%B9%D9%86%D8%AF%D9%87 محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ج۱، ص۵۵۹، قم:قدس محمدی، (بی تا).] |
| + | </ref> | ||
| + | محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۸۸، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا). | ||
| + | </ref> | ||
| + | [[شیخ انصاری]] | ||
| − | + | مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۲، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | بر این باور است که حمل سخنانی از [[امامان]] که در [[مقام تقیه]] صادر شده بر '''توریه'''، از حمل آن بر کذبِ دارای مصلحت، سزاوارتر است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | بر این باور است که حمل سخنانی از امامان که در مقام تقیه صادر شده بر | ||
| − | |||
| − | |||
| + | محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. | ||
| + | </ref> | ||
==نمونه‌هایی از مصادیق توریه== | ==نمونه‌هایی از مصادیق توریه== | ||
| − | چنان‌چه رهایی مؤمنی یا بازگرداندن مال مظلومی و یا دفع ستم از انسانی یا مال و یا عرض او متوقّف بر دروغ گفتن باشد در صورتی که امکان توریه وجود داشته باشد بنابر قول برخی واجب است توریه شود و در صورت عدم امکان، قسم دروغ، جایز بلکه واجب است. | + | چنان‌چه رهایی مؤمنی یا بازگرداندن مال مظلومی و یا دفع [[ستم]] از انسانی یا مال و یا عرض او متوقّف بر دروغ گفتن باشد در صورتی که امکان '''توریه''' وجود داشته باشد بنابر قول برخی واجب است |
| + | '''توریه''' شود و در صورت عدم امکان، قسم دروغ، جایز بلکه واجب است. | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/15105/1/188/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%8A%D9%86 المراسم العلویة، ص۱۸۸.] |
| + | </ref> | ||
| + | [http://lib.eshia.ir/10099/2/402/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9 شرائع الإسلام ج۲، ص۴۰۲.] | ||
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10114/2/188/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9 قواعد ج۲، ص۱۸۸.] |
| + | </ref> | ||
| + | [http://lib.eshia.ir/10086/4/27/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B6%D8%AA جامع المقاصد ج۴، ص۲۷.] | ||
| + | </ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10102/4/235/%D9%88%D8%A5%D9%86%D9%85%D8%A7 الروضة البهیة ج۴، ص۲۳۵.] |
| − | + | </ref> | |
| − | + | برخی بر وجوب '''توریه''' در این صورت اشکال کرده | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | برخی بر وجوب توریه در این صورت اشکال کرده | ||
| − | |||
| − | |||
| + | [http://lib.eshia.ir/10174/2/341/%D8%AA%D8%B9%D9%8A%D9%8A%D9%86%D9%87%D8%A7 نهایة المرام ج۲، ص۳۴۱.] | ||
| + | </ref> | ||
و برخی، آن را واجب ندانسته‌اند. | و برخی، آن را واجب ندانسته‌اند. | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10088/22/73/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9 جواهر الکلام ج۲۲، ص۷۳.] |
| + | </ref> | ||
| + | [http://lib.eshia.ir/10088/35/342/%D9%84%D9%83%D9%86 جواهر الکلام ج۳۵، ص۳۴۲-۳۴۳.] | ||
| + | </ref> | ||
| + | هرگاه کسی علیه دیگری مدّعی طلبی باشد که وی آن را ادا کرده و یا طلبکار او را [[ابراء]] نموده است و مدّعی علیه از این بیم داشته باشد که ادعای ابراء یا ادای [[دین]] به دلیل نداشتن بیّنه منتقل به قسم شود و مدّعی با قسم طلب ادعایی خود را بگیرد، جایز است اصل‌طلب او را انکار کند و بر آن قسم بخورد به شرط آنکه '''توریه''' نماید تا دروغ لازم نیاید. | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10088/32/204/%D9%88%D9%84%D9%88 جواهر الکلام ج۳۲، ص۲۰۴-۲۰۵.] |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==فهرست منابع== | ==فهرست منابع== | ||
| سطر ۱٬۰۶۹: | سطر ۱٬۰۷۰: | ||
==منبع== | ==منبع== | ||
| − | دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله | + | [http://lib.eshia.ir/23019/1/4032 دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توریه»،شماره۴۰۳۲.] |
| − | فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۶۲. | + | [http://lib.eshia.ir/23017/2/662/%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%AA فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۶۲.] |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
[[ده:مقالات]] | [[ده:مقالات]] | ||
نسخهٔ ۳ آوریل ۲۰۱۶، ساعت ۰۹:۴۲
گفتن کلامی و اراده کردن خلاف معنای ظاهر آن را توریه گویند.
از این عنوان در ابواب مختلفی نظیر تجارت، طلاق و یمین به مناسبت سخن رفته است.
محتویات
- ۱ تعریف توریه
- ۲ معنای توریه در لغت و اصطلاح
- ۳ معنای توریه در علوم قرآنی
- ۴ واژه‌های توریه در متون حدیثی و فقهی
- ۵ شرط مصداق یافتن توریه
- ۶ توریه در اِسناد
- ۷ توریه در افعال
- ۸ کاربرد توریه در قرآن
- ۹ توریه کردن بزرگان
- ۱۰ حکم توریه در منابع فقهی
- ۱۱ حکم توریه در فرض اضطرار به کذب
- ۱۲ حکم توریه در اکراه بر عقود
- ۱۳ شروط جواز یا وجوب توریه
- ۱۴ نمونه‌هایی از مصادیق توریه
- ۱۵ فهرست منابع
- ۱۶ منبع
- ۱۷ پانویس
تعریف توریه
توریه عبارت است از آنکه انسان در مقام پنهان کردن واقع از شنونده یا مخاطب، کلامی بگوید که مراد وی از آن، معنایی غیر از مفهوم ظاهری آن کلام باشد و این، گاه در لفظ مفرد است- مانند آنکه از لفظ مشترک (اعم از لفظی و معنوی) فرد دور از ذهن را اراده کند؛ به عنوان مثال، مقصود گوینده از «ما» در جملۀ «ما لفلان عندی ودیعة» «ما» ی موصوله باشد نه نافیه یا مراد از «لباس» در «ما له عندی لباس» شب یا زن باشد- و گاه در جمله (اسناد) مانند آنکه بگوید: فلانی نزد من امانتی نگذاشته است و مرادش پنجاه سال پیش باشد یا بگوید: فلان کار را نکردم و منظورش در غیر مکان یا زمانی که آن را انجام داده است باشد.
معنای توریه در لغت و اصطلاح
توریه، در لغت به معنای پنهان کردن، پوشانیدن و افشا نکردن راز است. [۱] [۲] [۳] در اصطلاح متون دینی و فقها توریه آن است که متکلم از سخن خود معنایی را جز آن‌چه مخاطب می‌فهمد (یعنی معنایی خلاف ظاهر) اراده کند. [۴] [۵] [۶] [۷]
معنای توریه در علوم قرآنی
به تعبیر منابع ادبی و علوم قرآنی، توریه که از محسِّنات معنویِ سخن به شمار می‌رود، آن است که گوینده، لفظی را که دو معنای نزدیک و دور (قریب و بعید) دارد، به کار بَرَد و به اتکای قرینه‌ای پنهان، معنای دور را اراده کند، حال آنکه مخاطب به معنای نزدیک التفات بیابد. در این منابع، توریه با واژه‌هایی چون ایهام و تخییل و مغالطه و توجیه هم معرفی و اقسامی برای آن بیان شده است. [۸] [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] نجفی اصفهانی [۱۳] توریه مورد بحث را «توریه عرفی» نامیده و آن را متمایز از «توریه بدیعی» دانسته است.
واژه‌های توریه در متون حدیثی و فقهی
در متون حدیثی و فقهی، به ویژه فقه اهل سنّت، کاربرد واژه مِعراض یا مَعاریض به جای توریه (برگرفته از حدیث منسوب به پیامبر اکرم: «اِنّ فی المَعاریضِ لَمَنْدوحةً عن الکِذب» [۱۴] [۱۵] ) هم رایج است و گاه تعابیری دیگر مانند «تأویل» [۱۶] [۱۷] [۱۸] و «تعریض» [۱۹] [۲۰] به کار رفته است (در باره معنای اصلی واژه «تعریض» و تفاوت آن با توریه به این منابع رجوع کنید [۲۱] [۲۲] [۲۳] ).
شرط مصداق یافتن توریه
در صورتی که ظهور سخن در مراد متکلم عرفاً معلوم باشد ولی مخاطب، به علت قصور در فهم، متوجه مقصود نشود، توریه مصداق نمی‌یابد. [۲۴] [۲۵] [۲۶] برخی مؤلفان، قصدِ در افکندن مخاطب را در معنای غیرمراد، جزء مفهوم توریه ذکر کرده‌اند. [۲۷] [۲۸]
توریه در اِسناد
به نظر شهید ثانی [۲۹] توریه علاوه بر لفظ مفرد می‌تواند اِسناد را نیز در بر گیرد.
توریه در افعال
شماری از فقها بر آن‌اند که توریه، علاوه بر اقوال، در افعال هم صورت می‌گیرد. [۳۰] [۳۱] [۳۲]
کاربرد توریه در قرآن
هر چند واژه توریه در قرآن کریم نیامده، در تفاسیر و منابع حدیثی، آیات متعددی از مصادیق توریه شمرده شده است.
بیماری حضرت ابراهیم
از جمله آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات [۳۳] (فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النجومِ، فَقال اِنّی سَقیمٌ: سپس نگاهی به ستارگان افکند و گفت من بیمارم) که گفته حضرت ابراهیم علیه‌السلام است به بت پرستان، پیش از شکستن بت . بیشتر مفسران شیعه [۳۴] [۳۵] [۳۶] [۳۷] و اهل سنّت (از جمله رجوع کنید به این منابع [۳۸] [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] ) آن را بر توریه حمل کرده و مراد وی را بیمار شدن در آینده یا بیماریِ منجر به مرگ یا مردن دانسته‌اند (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید [۴۳] [۴۴] ). به تصریح مجلسی، [۴۵] در بسیاری از احادیث برای جواز توریه به این آیات استناد شده است. به نظر طباطبائی [۴۶] دلیلی برایبیمار نبودن حضرت ابراهیم علیه‌السلام وجود ندارد و اصولاً سخن گفتن به روش توریه، چون موجب سلب اعتماد از گفتار پیامبران می‌شود، برای آنان روا نیست. [۴۷] [۴۸]
کلام حضرت ابراهیم
آیه دیگر، آیه ۶۳ انبیاء [۴۹] (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) است. به نظر مفسران، مرادِ حضرت ابراهیم از این گفته آن بوده که اگر این بت‌ها سخن می‌گویند شکستن بت‌ها کار بت بزرگ بوده است. به بیان دیگر، حضرت ابراهیم سخن خود را بر شرطی محال تعلیق کرده تا بطلان مدعای بت پرستان را برای آنان به اثبات برساند. [۵۰] [۵۱] [۵۲] [۵۳] احادیثی را نیز مؤید این نظر دانسته‌اند [۵۴] [۵۵] (برای دیگر تفاسیر آیه مبنی بر توریه به این منابع رجوع کنید. [۵۶] [۵۷] [۵۸] هم‌چنین مفسران بدین استناد که گفته‌های حضرت ابراهیم علیه‌السلام در آیات پیشین از باب توریه بوده، این تفسیرِ مجاهد را از آیه ۸۲ سوره شعراء، [۵۹] که مراد از واژه «خطیئة» سخنان کذب آن حضرت در آیات مذکور است، مردود شمرده‌اند، هم‌چنان‌که مراد از کذب را در حدیثی که آن را به حضرت ابراهیم نسبت داده [۶۰] توریه دانسته‌اند. [۶۱] [۶۲] [۶۳] به علاوه، اصولاً نسبت دادن کذب حقیقی به انبیابا عصمت آنان ناسازگار است. [۶۴] [۶۵]
سرقت در قصه یوسف
مفسران، آیه هفتاد سوره یوسف [۶۶] را نیز، که در آن به برادران یوسف علیه‌السلام نسبت سرقت داده شده، از مصادیق توریه دانسته و گفته‌اند که مراد از آن به سرقت بردن حضرت یوسف از پدرش یا استفهام است. این تفسیر در احادیث هم آمده است [۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] (برای معانی دیگر به این منابع رجوع کنید [۷۳] [۷۴] ).
آیات دیگر
مفسران، آیات دیگری را نیز از مصادیق توریه یا اشاره کننده به توریه شمرده‌اند، از جمله آیه ۷۳ سوره کهف، [۷۵] [۷۶] [۷۷] [۷۸] ۸۸ یوسف، [۷۹] [۸۰] ۱۰۶ نحل، [۸۱] [۸۲] [۸۳] و ۱۲۵ نحل [۸۴] [۸۵] (برای آیات دیگر به این منابع رجوع کنید [۸۶] [۸۷] ). در احادیث، توریه از جهات گوناگون مورد توجه قرار گرفته است.
توریه کردن بزرگان
به موجب احادیث، گاه مصالح مهمی وجود داشته که به اقتضای آن‌ها پیامبران و امامان علیهم‌السلام در باره پاره‌ای از امور به گونه مجازی و با توریه سخن می‌گفتند. [۸۸] [۸۹] [۹۰]
مؤمن آل فرعون
علاوه بر پیامبران، کاربرد توریه از سوی برخی صالحان نیز گزارش شده، از جمله در باره حِزقیل، مؤمن آل فرعون، که با توریه کردن در برابر پرسش فرعون، خود را نجات داد. [۹۱] [۹۲]
پیامبر اکرم (ص)
مواردی چند از کاربرد یا تجویز توریه، در سیره پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است، از جمله گفته‌اند که آن حضرت هنگامی که آهنگ سفر یا جهاد داشت، با توریه قصد خود را پنهان می‌کرد تا دشمنان از آن آگاه نشوند، [۹۳] [۹۴] [۹۵] یا آن حضرت سوگند سُوَیْد بن حنظله را مبنی بر آنکه وائل بن حجر برادر اوست، با حمل کردن سخن او بر توریه تأیید فرمود [۹۶] (برای نمونه‌های دیگر توریه در سیره آن حضرت به این منابع رجوع کنید [۹۷] [۹۸] ).
صحابیان و تابعین
از صحابیان و تابعین نیز موارد متعددی از توریه گزارش شده است. [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱]
امامان (ع)
در سیره امامان شیعه علیهم‌السلام و پیروان آن‌ها نیز توریه کردن به عنوان یکی از راه‌های تقیه در موارد اضطرار، مقبول بوده است (برای نمونه به این منابع رجوع کنید [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] ). احمد بن علی طبرسی [۱۰۵]
با ذکر نمونه‌هایی از توریه امامان، حدیثی نقل کرده که بر طبق آن امام صادق علیه‌السلام توریه یکی از یاران خود را در برابر فردی از مخالفان که در حضور ایشان بود، تأیید فرمود. [۱۰۶] در سخنان امامان، تقیه وتوریه مایه رحمت الهی بر شیعیان و موجب حفظ و سلامت مؤمنان از شر کافران و بدکاران خوانده شده است. [۱۰۷] [۱۰۸] [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] [۱۱۲] با توجه به کثرت وقوع توریه در سخنان امامان، آنان خود بر ضرورتِ درایت و تأمل در احادیث، به منظور بازشناسی موارد تقیه و توریه از دیگر موارد، تأکید کرده‌اند. [۱۱۳]
حکم توریه در منابع فقهی
تفاوت ماهوی توریه با کذب
در منابع فقهی، توریه به عنوان یکی از راه‌های نجات از دروغ‌گویی و سوگند دروغ، در ابواب گوناگون مطرح شده است. این نکته مبتنی بر این نظر است که توریه با کذب تفاوت ماهوی دارد و موضوعاً از آن خارج است.
حکم کلی توریه
در جواز توریه به طور مطلق یا تنها در صورت ضرورت، اختلاف است و نیز در فرض وجود مصلحت لازم در دروغ گفتن آیا در صورت امکان توریه، توریه واجب، و دروغ گفتن حرام می‌شود یا دروغ گفتن با وجود مصلحت در آن حتی با امکان توریه جایز می‌باشد؟ مسئله محلّ اختلاف است.
[۱۱۴] </ref>
[۱۱۵] </ref>
[۱۱۶] </ref>
نظر مشهور در فقه
نظر مشهور در فقه اسلامی نیز همین است که توریه اصولاً مصداق دروغ نیست، زیرا سخنی را می‌توان کذب دانست که مقصود متکلم از آن با واقعیت منطبق نباشد و توریه چنین نیست.
[۱۱۷] </ref>
[۱۱۸] </ref>
[۱۱۹] </ref> هر چند بسیاری از فقها به این نکته تصریح نکرده‌اند، از این امر که فقهای شیعه وجوب توریه را تدبیری برای خروج از کذب در موارد اضطرار دانسته‌اند
[۱۲۰] </ref> و فقهای اهل سنّت هم با استناد به حدیث نبوی «اِنّ فی المَعاریضِ...» توریه را گشایشی (مندوحه) برای پرهیز از کذب به شمار آورده‌اند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید
[۱۲۱] </ref> )، می‌توان دریافت که اکثر قاطع فقها همین نظر را دارند.
مخالفان جواز توریه
با این‌همه، برخی فقها با این استدلال که معیار صدق و کذبِ سخن، انطباق معنای ظاهر آن با واقعیت است نه انطباق معنای مراد با واقعیت، یا استدلال‌های دیگر، توریه را نوعی کذب شمرده‌اند.
[۱۲۲] </ref>
[۱۲۳] </ref>
[۱۲۴] </ref>
[۱۲۵] </ref>
[۱۲۶] </ref> شماری دیگر در فرضی که کاربرد لفظ در معنای مراد، از باب مجاز و نیازمند قرائن یا قیودی باشد که در سخن وجود ندارد، آن را مصداق دروغ‌گویی می‌دانند (برای نمونه به این منبع رجوع کنید
[۱۲۷] </ref> ). نجفی
[۱۲۸] </ref> در پاره‌ای موارد توریه را عرفاً مصداق کذب می‌شمارد. برخی بر آن‌اند که مفسده کذب، یعنی در جهل افکندن شنونده، در توریه هم وجود دارد.
[۱۲۹] </ref>
[۱۳۰] </ref> برخی منابع اهل سنّت کذب را تلویحاً بر دو قسم دانسته و دروغ‌گویی را در برابر توریه کذب محض، حقیقی یا خالص خوانده‌اند.
[۱۳۱] </ref>
[۱۳۲] </ref>
[۱۳۳] </ref>
[۱۳۴] </ref> اطلاق کذب بر توریه در این منابع برگرفته از متن حدیثی است که واژه کذب در آن بر مفهوم توریه حمل شده است؛ ازین‌رو، برخی مؤلفان، اطلاق مزبور را مجازی و ناشی از شباهت میان توریه (معاریض) و کذب شمرده و به رغم وجود این شباهت، حکم فقهی آن دو را یکسان ندانسته‌اند
[۱۳۵] </ref>
[۱۳۶] </ref> (نیز برای اطلاق مشابه در منابع امامی به این منابع رجوع کنید.
[۱۳۷] </ref>
[۱۳۸] </ref>
حکم توریه ابتدایی
هر چند حکم فقهی توریه ابتدایی (یعنی توریه‌ای که بدواً و بدون ضرورت، صورت گیرد) کمتر در منابع فقهی مطرح شده، برخی فقها، به ویژه آنان که توریه را موضوعاً خارج از کذب می‌دانند، به جواز آن (با حصول شرایطی) تصریح و به احادیث هم استناد کرده‌اند.
[۱۳۹] </ref>
[۱۴۰] </ref>
[۱۴۱] </ref>
[۱۴۲] </ref>
[۱۴۳] </ref> برخی فقهای اهل سنّت چنین توریه‌ای را با استناد به احادیث یا بدین استدلال که مصداق تدلیس به شمار می‌رود، جایز ندانسته‌اند.
[۱۴۴] </ref>
[۱۴۵] </ref>
[۱۴۶] </ref>
توریه در هنگام ضرورت
هم‌چنین فقیهانی که توریه یا برخی موارد آن را نوعی کذب به شمار آورده‌اند، آن را (مانند کذب) تنها به هنگام ضرورت جایز می‌دانند.
[۱۴۷] </ref>
[۱۴۸] </ref>
[۱۴۹] </ref>
در منابع فقهی، تصریح به جواز توریه (یا وجوب آن) عمدتاً در ابوابی آمده است که به مباحثی چون دروغ ناشی از اضطرار (از جمله سوگند دروغ) و اکراه بر انجام دادن معاملات پرداخته‌اند. درصورتی که شخصِ مضطر برای دفع آزار و ستم دیگران از جان یا مال خود یا وابستگانش ناگزیر به سوگند دروغ خوردن باشد، فقها به استناد آیات و احادیث و ادله عام دیگر، توریه را برای او جایز دانسته‌اند؛
[۱۵۰] </ref>
[۱۵۱] </ref>
[۱۵۲] </ref> مثلاً گفته‌اند اگر شخصی ودیعه‌ای در دست دارد و دیگری بخواهد آن مال را از او به ستم بستاند، ودیعه گیرنده می‌تواند با انکار ودیعه و سوگند توریه ، خود را از شر وی برهاند
[۱۵۳] </ref>
[۱۵۴] </ref>
[۱۵۵] </ref>
[۱۵۶] </ref>
[۱۵۷] </ref>
[۱۵۸] </ref> یا اگر مدیون به سبب ناتوانی شدید مالی (اِعسار) از عهده بازپرداخت وام (دَیْن) بر نیاید و از طرفی اقرار به وام موجب رسیدن زیان به او و خانواده‌اش گردد، می‌تواند با سوگند توریه اصل وام را انکار کند
[۱۵۹] </ref>
[۱۶۰] </ref>
[۱۶۱] </ref> (نیز برای این فروع و موارد دیگر به این منابع رجوع کنید
[۱۶۲] </ref>
[۱۶۳] </ref>
[۱۶۴] </ref>
[۱۶۵] </ref>
[۱۶۶] </ref> ).
حکم توریه در فرض اضطرار به کذب
موضوع مهم فقهی در فرض اضطرار به کذب آن است که آیا اگر شخصی بتواند با توریه کردن از کذب رهایی یابد، این کار بر او واجب است یا نه؟
فقهای شیعه
شیخ انصاری
[۱۶۷] </ref> قول به وجوب را نظر مشهور فقهای شیعه دانسته است
[۱۶۸] </ref>
[۱۶۹] </ref> (نیز برای موارد تصریح به وجوب به این منابع رجوع کنید
[۱۷۰] </ref>
[۱۷۱] </ref>
[۱۷۲] </ref>
[۱۷۳] </ref>
[۱۷۴] </ref> ). یکی از دلایل این نظر، آن است که در فرض امکان توریه، اضطرار به کذب که شرط جواز آن است وجود ندارد و از این‌رو کذب جایز نیست (برای این دلیل و ادله دیگر و نقد آن‌ها به این منابع رجوع کنید
[۱۷۵] </ref>
[۱۷۶] </ref> ). با این‌همه، به نظر برخی فقها احادیثی که دروغ را در این موارد تجویز کرده، آن را منوط به ناتوان بودن از توریه نکرده‌اند
[۱۷۷] </ref>
[۱۷۸] </ref>
[۱۷۹] </ref> و چه بسا التزام به این امر موجب عسر و حرج شود. البته این فقها توریه کردن را بهتر و با احتیاط سازگارتر دانسته‌اند (برای تفصیل و نقد به این منبع رجوع کنید
[۱۸۰] </ref> ).
فقهای اهل سنت
فقهای اهل سنّت در باره وجوب توریه در موارد اضطرار بر کذب، اختلاف نظر دارند.
[۱۸۱] </ref>
[۱۸۲] </ref> معدودی از فقهای اهل سنّت اصولاً کذب را در هیچ موردی جایز ندانسته و موارد کذب مُجاز (از جمله کذب در جنگ) را بر توریه حمل کرده‌اند.
[۱۸۳] </ref>
[۱۸۴] </ref>
[۱۸۵] </ref>
حکم توریه در اکراه بر عقود
به نظر شیخ انصاری
[۱۸۶] </ref> فقهای شیعه در فرض اکراه بر عقود و ایقاعات، مانند اکراه بر اجرای صیغه طلاق بر خلاف موارد اضطرار بر کذب قائل به وجوب توریه نشده‌اند.
[۱۸۷] </ref>
[۱۸۸] </ref>
[۱۸۹] </ref>
[۱۹۰] </ref>
[۱۹۱] </ref>
[۱۹۲] </ref> نظر مشهور اهل سنّت نیز عدم وجوب توریه در صورت اکراه است.
[۱۹۳] </ref>
[۱۹۴] </ref> شیخ انصاری
[۱۹۵] </ref>
[۱۹۶] </ref> وجود تفاوت مذکور را چنین توجیه می‌کند که در اکراه در معامله خود معامله واقعی مورد اکراه است که در ادله مربوط به آن، ناتوانی از توریه شرط نشده، ولی در اضطرار بر کذب با فرض امکان توریه اضطرار تحقق نمی‌یابد (برای توضیح و نقد به این منابع رجوع کنید
[۱۹۷] </ref>
[۱۹۸] </ref> ).
شروط جواز یا وجوب توریه
ضایع نشدن حق دیگران
شرط مهم جواز (یا وجوب) توریه، که فقها به ویژه در باره توریه در سوگند خوردن ذکر کرده‌اند، آن است که توریه موجب ضایع کردن حق دیگران و ستم بر آنان نشود، حتی فقهایی که جواز توریه را منوط به تحقق ضرورت یا مصلحت نکرده‌اند، به لزوم این شرط قائل‌اند
[۱۹۹] </ref>
[۲۰۰] </ref>
[۲۰۱] </ref> (برای ادله به این منبع رجوع کنید
[۲۰۲] </ref> ). بر این اساس، توریه هر یک از دو طرف دعوا که حق با او نباشد، جایز نیست
[۲۰۳] </ref> و به علاوه، چنین توریه‌ای برای توریه کننده سودی در بر نخواهد داشت، زیرا به استناد احادیث، هرگاه سوگند خورنده ظالم باشد، سوگند بر پایه نیت طرف دیگر دعوا صورت می‌گیرد، ولی اگر وی ذی‌حق باشد، سوگند او بر مبنای قصد خودش واقع می‌شود.
[۲۰۴] </ref>
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۱، ص۴۱۰، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ ش. </ref>
یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۲۵، ص۳۸۸۳۸۹، قم ۱۳۶۳۱۳۶۷ ش. </ref>
محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۳۸۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. </ref> در صورتی که توریه موجب تضییع حق دیگری نشود و حق توریه کننده هم مورد ستم نباشد، برخی فقها توریه را جایز دانسته‌اند
ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۴، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. </ref>
ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، ج۷، ص۳۷۵، بیروت ۱۴۰۰. </ref> (برای مباحث تفصیلی احکام وضعی توریه در سوگند به این منبع رجوع کنید
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳ـ۲۵، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰. </ref> ).
تحقق اضطرار
شرط دیگری که برخی برای وجوب و حتی جواز توریه قائل‌اند، تحقق اضطرار (به معنای عام آن) است؛ یعنی، عاملی که نیاز به سخن گفتن یا سوگند خوردن یا بر زبان آوردن صیغه عقد را ایجاب کند، محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. </ref>
زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۹، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹. </ref> برخی، صرفاً وجود نیاز و مصلحت را لازم دانسته‌اند
یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۴، ص۱۲۴، بیروت ۱۳۹۲. </ref>
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۶، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). </ref>
زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۹، ص۲۰۷، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹. </ref>
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. </ref> و برخی دیگر، وجود اغراض کم اهمیت، مانند تأدیب و مزاح، را کافی شمرده‌اند.
محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۳، ص۱۴۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. </ref>
محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵. </ref> البته توریه معمولاً در منابع فقهی در حالاتی مطرح می‌شود که ضرورتی، دروغ گفتن را اجتناب ناپذیر کرده باشد و در موارد وجوب توریه، تحقق این شرط، مفروض است.
مفسده نداشتن
برخی فقها این نکته را یادآور شده‌اند که نباید بر توریه کردن مفسده‌ای مترتب شود و توریه مشمول عنوان حرامی باشد وگرنه توریه حرام خواهد بود،
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. </ref>
میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، ج۲، ص۲۳، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰. </ref> از جمله مصادیق این امر، حرمت توریه در مواردی است که بیان کردن و اظهار واقعیت واجب به شمار می‌رود، مانند لزوم بیان کردن واقع در بیع مرابحه.
محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۱۳، ص۷۸، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. </ref>
ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا). </ref>
توانایی بر توریه کردن
هم‌چنین فقها شرط وجوب توریه را در موارد اضطرار یا اکراه بر کذب، تواناییِ مضطر یا مکرَه نسبت به توریه کردن دانسته‌اند و در غیر این صورت توریه را واجب نمی‌دانند.
محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ج۱، ص۵۵۹، قم:قدس محمدی، (بی تا). </ref>
محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۳، ص۸۸، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا). </ref> شیخ انصاری
مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۲، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶. </ref> بر این باور است که حمل سخنانی از امامان که در مقام تقیه صادر شده بر توریه، از حمل آن بر کذبِ دارای مصلحت، سزاوارتر است.
محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۱۱ـ۴۱۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش. </ref>
نمونه‌هایی از مصادیق توریه
چنان‌چه رهایی مؤمنی یا بازگرداندن مال مظلومی و یا دفع ستم از انسانی یا مال و یا عرض او متوقّف بر دروغ گفتن باشد در صورتی که امکان توریه وجود داشته باشد بنابر قول برخی واجب است توریه شود و در صورت عدم امکان، قسم دروغ، جایز بلکه واجب است.
المراسم العلویة، ص۱۸۸. </ref>
شرائع الإسلام ج۲، ص۴۰۲. </ref>
قواعد ج۲، ص۱۸۸. </ref>
جامع المقاصد ج۴، ص۲۷. </ref>
الروضة البهیة ج۴، ص۲۳۵. </ref> برخی بر وجوب توریه در این صورت اشکال کرده
نهایة المرام ج۲، ص۳۴۱. </ref> و برخی، آن را واجب ندانسته‌اند.
جواهر الکلام ج۲۲، ص۷۳. </ref>
جواهر الکلام ج۳۵، ص۳۴۲-۳۴۳. </ref> هرگاه کسی علیه دیگری مدّعی طلبی باشد که وی آن را ادا کرده و یا طلبکار او را ابراء نموده است و مدّعی علیه از این بیم داشته باشد که ادعای ابراء یا ادای دین به دلیل نداشتن بیّنه منتقل به قسم شود و مدّعی با قسم طلب ادعایی خود را بگیرد، جایز است اصل‌طلب او را انکار کند و بر آن قسم بخورد به شرط آنکه توریه نماید تا دروغ لازم نیاید.
جواهر الکلام ج۳۲، ص۲۰۴-۲۰۵. </ref>
فهرست منابع
(۲) محمدحسن بن جعفر آشتیانی، کتاب القضاء، قم ۱۳۶۳ ش.
(۳) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا).
(۴) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
(۵) ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم ۱۴۱۷.
(۶) ابن براج، المهذب کتاب الایمان، در سلسلة الینابیع الفقهیة، چاپ علی اصغر مروارید، بیروت: دارالتراث، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۷) ابن تیمیّه، کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیة فی الفقه، چاپ عبدالرحمان محمدقاسم عاصمی نجدی، (قاهره، بی تا).
(۸) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۹) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
(۱۰) ابن حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیلة، کتاب الایمان و النذور، در سلسلة الینابیع الفقهیة.
(۱۱) ابن زهره، غنیة النزوع، فصل فی الودیعة.
(۱۲) ابن عابدین، حاشیة ردّالمحتار علی الدر المختار، شرح تنویر الابصار، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۳) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
(۱۵) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ محمود عبدالقادر ارناؤوط، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۶) ابن مفلح حنبلی، المبدع فی شرح المقنع، بیروت ۱۴۰۰.
(۱۷) ابن مفلح مقدسی، کتاب الفروع فی فقه الامام احمد بن حنبل، و معه تصحیح الفروع لعلی بن سلیمان مرداوی، چاپ عبدالرزاق مهدی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۸) ابن منظور، لسان العرب.
(۱۹) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
(۲۰) محمدحسین اصفهانی، بحوث فی الاصول، قم ۱۴۱۶.
(۲۱) مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
(۲۳) یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۲۴) محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۵) عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۲۶) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۷) محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری، اصباح الشیعة کتاب الودیعة، در سلسلة الینابیع الفقهیة.
(۲۸) مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا).
(۲۹) التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، قم: مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
(۳۰) محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
(۳۱) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا).
(۳۲) علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۳) احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵.
(۳۴) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۳۵) روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، المکاسب المحرمة، چاپ مجتبی تهرانی، قم ۱۳۸۱.
(۳۶) احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران ۱۳۸۳ـ۱۴۰۲.
(۳۷) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا).
(۳۸) حبیب اللّه بن محمدعلی رشتی، بدائع الافکار، تهران ۱۳۱۳.
(۳۹) محمدصادق روحانی، منهاج الفقاهة: التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، (قم) ۱۳۷۶ ش.
(۴۰) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۴۱) زمخشری.
(۴۲) حمزة بن عبدالعزیز سلاّ ر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، چاپ محسن حسینی امینی، قم ۱۴۱۴.
(۴۳) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت ۱۹۷۳.
(۴۴) محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۴۵) محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۴۶) محمد بن علی شوکانی، نیل الاوطار، بیروت ۱۹۷۳.
(۴۷) زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
(۴۸) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۴۹) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، چاپ محمدحسین طباطبائی، قم: مکتبة الداوری، (بی تا).
(۵۰) احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵۱) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن.
(۵۲) طبری، جامع البیان.
(۵۳) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵۴) محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم: قدس محمدی، (بی تا).
(۵۵) حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
(۵۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، چاپ فارس حسّون، قم ۱۴۱۰.
(۵۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
(۵۸) عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۵۹) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۶۰) محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹، چاپ افست ۱۳۶۳ ش.
(۶۱) خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۶۲) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۶۳) احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، بیروت ۱۹۸۷.
(۶۴) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۶۵) محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۶۶) مجلسی، بحارالانوار.
(۶۷) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.
(۶۸) محمد بن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۳.
(۶۹) ناصر مکارم شیرازی، انوار الفقاهة: کتاب التجارة المکاسب المحرمة، قم ۱۴۱۵.
(۷۰) الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۷۱) میرزاحسینقلی، القضاءالاسلامی للشیخ مرتضی الانصاری، چاپ حسن سلمان، (بیروت) ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰.
(۷۲) ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
(۷۳) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۷۴) محمدرضا نجفی اصفهانی، وقایة الاذهان، قم ۱۴۱۳.
(۷۵) احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹.
(۷۶) محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
(۷۷) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸.
(۷۸) یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، بیروت ۱۳۹۲.
(۷۹) یحیی بن شرف نووی، منهاج الطالبین، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
(۸۰) احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۸۱) علی هاشمی شاهرودی، محاضرات فی الفقه الجعفری، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم ۱۴۰۸؛
منبع
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توریه»،شماره۴۰۳۲.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۶۶۲.
پانویس
ده:مقالات- ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ذیل «وری»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل «وری».
- ↑ محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «وری»، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
- ↑ احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، ذیل «وری»، بیروت ۱۹۸۷.
- ↑ فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ذیل «وری»، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
- ↑ علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، ج۱، ص۹۷، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
- ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.
- ↑ مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول، ج۱، ص۴۲۵، با حواشی میرسید شریف جرجانی، قم: داوری، (بی تا).
- ↑ محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶، بیروت ۱۹۷۳.
- ↑ محمد بن احمد دسوقی، حاشیة علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی المتن التلخیص، ج۲، ص۵۲۹ـ۵۳۰، استانبول (بی تا)، چاپ افست اصفهان (بی تا).
- ↑ احمد هاشمی، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۷۷ـ۳۷۸، مصر ۱۳۵۸، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
- ↑ محمدرضا نجفی اصفهانی، وقایة الاذهان، ج۱، ص۸۸۹۰، قم ۱۴۱۳.
- ↑ احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۰، ص۱۹۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا، مکه ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۰، ص۵۹۴، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
- ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ ابن قدامه، المغنی، ج۱۱، ص۲۴۵، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، ج۳، ص۲۸۲، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.
- ↑ ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
- ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳ـ۳۲۵، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
- ↑ حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، ج۱، ص۱۲۷ـ۱۲۸، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
- ↑ محمد رواس قلعه جی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ذیل «تعریض»، کویت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- ↑ الموسوعة الفقهیة، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیه، ذیل «تعریض»، ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۸ـ۳۹۹، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ محمدصادق روحانی، منهاج الفقاهة:التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، ج۲، ص۱۲۶، (قم) ۱۳۷۶ ش.
- ↑ مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب و، ج۱، ص۵۰، شرح الارشاد، چاپ افست قم ۱۴۱۶.
- ↑ عبداللّه عیسی ابراهیم غدیری، القاموس الجامع للمصطلحات الفقهیة، ذیل واژه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
- ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج۱۱، ص۲۹۳، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.
- ↑ ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۲۳۹، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۳، ص۴۷۰، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۳، ص۳۰۱۳۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸۸۸۹.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافا
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۴، ص۳۹۳، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵.
- ↑ زمخشری، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.
- ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
- ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، (بی تا).
- ↑ محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۰.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافات.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.
- ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.
- ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۶۳.
- ↑ زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.
- ↑ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل انبیاء: ۶۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
- ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل انبیاء:۶۳، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ زمخشری، ذیل انبیاء: ۶۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۳۹۲۴۰.
- ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۸۲.
- ↑ یحیی بن شرف نووی، شرح النووی علی صحیح المسلم، ج۱۵، ص۱۲۳، بیروت ۱۳۹۲.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.
- ↑ عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل شعراء: ۸۲، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
- ↑ محمد بن علی شوکانی، فتح القدیر، ذیل شعراء: ۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
- ↑ محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل انبیاء:۶۳.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۷۰.
- ↑ عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل یوسف: ۷۰، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
- ↑ محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل یوسف: ۷۰، مصر: ادارة الطباعة المنیریه، (بی تا).
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۴۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۲۵.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ محمدعلی توحیدی، مصباح الفقاهة فی المعاملات، ج۱، ص۴۰۲ـ۴۰۳، تقریرات درس آیة اللة خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
- ↑ احمد بن محمد نحاس، معانی القرآن الکریم، ذیل ذیل یوسف: ۷۰، چاپ محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹.
- ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل ذیل یوسف:۷۰، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
- ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۷۳.
- ↑ طبری، جامع البیان، ذیل کهف: ۷۳.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل کهف:۷۳.
- ↑ عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، ذیل کهف: ۷۳، چاپ عبدالقادر عشاحسونه، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۸۸.
- ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل یوسف:۸۸، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۶.
- ↑ احمد بن علی جصاص، کتاب احکام القرآن، ج۵، ص۱۶، چاپ محمدصادق قمحاوی، بیروت ۱۴۰۵.
- ↑ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل نحل:۱۰۶، بیروت:دارالفکر، (بی تا).
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ذیل نحل: ۱۲۵.
- ↑ محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۳، ص۴۹۳ـ۴۹۴، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبداللّه کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۲۲۶۲۲۷، بیروت ۱۹۷۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۲۰۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۶، ص۲۲۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۲۰.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۶۳۵۷، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
- ↑ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۲، ص۲۶۳۲۶۴، قم ۱۴۰۷۱۴۰۸.
- ↑ ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، ج۴، ص۱۶۰، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۸، ص۱۱۷، چاپ محمود فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت ۱۳۷۹.
- ↑ محمدمهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، ج۲، ص۳۲۳، چاپ محمد کلانتر و محمدرضا مظفر، نجف ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
- ↑ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، ج۳، ص۲۲۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره، بی تا)، چاپ افست (بیروت، بی تا).
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۷، ص۱۲۱ـ ۱۲۲، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۳۹.
- ↑ محمد بن احمد شمس الائمه سرخسی، کتاب المبسوط، ج۳۰، ص۲۱۳، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- ↑ ابن قیّم جوزیّه، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج۳، ص۱۹۱ـ۱۹۵، چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، ج۴، ص۳۲۱، مع تعالیق جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۱، ص۵۰۳۵۰۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۱۳۱.
- ↑ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۲، ص۲۶۶، قم ۱۴۰۷۱۴۰۸.
- ↑ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۷۰ـ۳۷۱، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۳۵۵ ۳۵۶، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمدالحسن بن علی العسکری، چاپ محمدباقر ابطحی، ج۱، ص۱۸۹، قم:مدرسة الامام المهدی (ع)، ۱۴۰۹.
- ↑ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۴۰، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۷، ص۳۲۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۵، ص۳۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۸، ص۱۵۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۲، ص۴۰۴۴۰۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۱۸۴.
