توکل عرفانی: تفاوت بین نسخهها
جز («توکل عرفانی» را محافظت کرد ([ویرایش=فقط مدیران] (بیپایان) [انتقال=فقط مدیران] (بیپایان))) |
|||
(۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
سطر ۷: | سطر ۷: | ||
[[توکل]] یکی از مقامات [[عرفانی]]، به معنای [[اعتماد]] و [[امیدِ]] تمام به [[خدا]] و قطع [[اعتماد]] و [[امید]] از [[مخلوقات]] یا [[اسباب]] و وسایط است. | [[توکل]] یکی از مقامات [[عرفانی]]، به معنای [[اعتماد]] و [[امیدِ]] تمام به [[خدا]] و قطع [[اعتماد]] و [[امید]] از [[مخلوقات]] یا [[اسباب]] و وسایط است. | ||
[[توکل]]، به معنای متعارف، کار خویش را به دیگری سپردن است، با [[اعتماد]] به [[کفایت]] او، که حاصل آن اطمینان و آرامش است. در [[آثار عرفانی]] نیز به همین کاربرد متعارف کلمه توجه شده است. [[غزالی]] در [[احیاء]] [[علوم الدین]]، | [[توکل]]، به معنای متعارف، کار خویش را به دیگری سپردن است، با [[اعتماد]] به [[کفایت]] او، که حاصل آن اطمینان و آرامش است. در [[آثار عرفانی]] نیز به همین کاربرد متعارف کلمه توجه شده است. [[غزالی]] در [[احیاء]] [[علوم الدین]]، | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
پس از بیان ریشة لغوی واژه و مشتقات آن، [[توکل]] را به معنای [[اعتماد]] [[قلب]]، فقط به [[وکیل ]]دانسته و [[وکالت]] در خصومت ([[وکالت حقوقی]]) را مثال زده و شروط لازم را برای [[وکیل]] بر شمرده که از آن جمله هدایتگری، قدرت و شفقت است. وی تحقق وثوق و اطمینان شخص به [[وکیل]] را در گرو [[احراز]] این [[صفات]] میداند. بنا بر شرح التعرف | پس از بیان ریشة لغوی واژه و مشتقات آن، [[توکل]] را به معنای [[اعتماد]] [[قلب]]، فقط به [[وکیل ]]دانسته و [[وکالت]] در خصومت ([[وکالت حقوقی]]) را مثال زده و شروط لازم را برای [[وکیل]] بر شمرده که از آن جمله هدایتگری، قدرت و شفقت است. وی تحقق وثوق و اطمینان شخص به [[وکیل]] را در گرو [[احراز]] این [[صفات]] میداند. بنا بر شرح التعرف | ||
− | + | <ref> | |
− | + | اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف،ج ۳، ص ۱۲۹۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش | |
− | + | </ref> | |
توکیل کار خود را به دیگری ([[خلق]]) سپردن و [[توکل]] کار خویش را به [[حق]] سپردن است. به نظر میرسد درست تر آن است که توکیل در بافت و زمینه عرفی به کار میرود و متعلَّق [[توکل]] فقط خداست. به این معنا، [[توکل]] یعنی سپردن کار خویش به [[خدا]]، با همان اطمینان و جمعیت خاطری که [[انسان]] [[کار]] خود را به [[وکیل]] یا مباشر معتمد و با کفایت خویش میسپارد. [[عرفا]] و [[مشایخ]] نیز در جاهای متعدد توکل را [[اعتماد]] و [[امید]] به [[خدا]] معنا کرده اند؛ [[اعتماد]] و امیدی که مبدأ آن [[حسن ظن]] به [[خدا]] و منتهایش آرامش و اطمینان قلبی است. | توکیل کار خود را به دیگری ([[خلق]]) سپردن و [[توکل]] کار خویش را به [[حق]] سپردن است. به نظر میرسد درست تر آن است که توکیل در بافت و زمینه عرفی به کار میرود و متعلَّق [[توکل]] فقط خداست. به این معنا، [[توکل]] یعنی سپردن کار خویش به [[خدا]]، با همان اطمینان و جمعیت خاطری که [[انسان]] [[کار]] خود را به [[وکیل]] یا مباشر معتمد و با کفایت خویش میسپارد. [[عرفا]] و [[مشایخ]] نیز در جاهای متعدد توکل را [[اعتماد]] و [[امید]] به [[خدا]] معنا کرده اند؛ [[اعتماد]] و امیدی که مبدأ آن [[حسن ظن]] به [[خدا]] و منتهایش آرامش و اطمینان قلبی است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۴۶، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، ج۱، ص۴۶۲، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، ج۱، ص۷۲۹، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۱۵۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
==اهمیت توکل== | ==اهمیت توکل== | ||
در متون [[عرفانی]] [[توکل]] در زمره مقامات آمده است. | در متون [[عرفانی]] [[توکل]] در زمره مقامات آمده است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۴۷۵ـ۴۷۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش. | |
− | + | </ref> | |
[[ابونصر سراج]] | [[ابونصر سراج]] | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
آن را پس از [[مقام]] [[صبر]] و [[ابوطالب مکّی]] | آن را پس از [[مقام]] [[صبر]] و [[ابوطالب مکّی]] | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۲۰، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
پس از [[زهد]] و هر دو پیش از [[مقام]] [[رضا]] آورده اند. در [[صوفی نامه]] | پس از [[زهد]] و هر دو پیش از [[مقام]] [[رضا]] آورده اند. در [[صوفی نامه]] | ||
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۰، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
تصوف به دو [[رکن]] اَعمال و احوال تقسیم شده و [[توکل]] جزو اعمال منتهیان آمده است. [[ابن عربی]] | تصوف به دو [[رکن]] اَعمال و احوال تقسیم شده و [[توکل]] جزو اعمال منتهیان آمده است. [[ابن عربی]] | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۲۵۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
نیز [[توکل]] را، در کنار [[یقین]] و [[صبر]] و عزیمت و [[صدق]]، از [[اعمال باطنی]] میشمارد. | نیز [[توکل]] را، در کنار [[یقین]] و [[صبر]] و عزیمت و [[صدق]]، از [[اعمال باطنی]] میشمارد. | ||
سطر ۶۳: | سطر ۶۳: | ||
[[غزالی]] | [[غزالی]] | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
[[توکل]] را مانند دیگر [[ابواب]] [[ایمان]] متشکل از سه [[رکن]] [[علم]] و حال و [[عمل]] دانسته است. [[علم]]، اصل و به تعبیری پیش فرض [[توکل]] است، عمل ثمره و نتیجه آن، و حال همان است که از مفهوم [[توکل]] مراد میشود و هر چه در بیان [[توکل]] گفته شود، تعبیرِ آن حال است. | [[توکل]] را مانند دیگر [[ابواب]] [[ایمان]] متشکل از سه [[رکن]] [[علم]] و حال و [[عمل]] دانسته است. [[علم]]، اصل و به تعبیری پیش فرض [[توکل]] است، عمل ثمره و نتیجه آن، و حال همان است که از مفهوم [[توکل]] مراد میشود و هر چه در بیان [[توکل]] گفته شود، تعبیرِ آن حال است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
منظور از [[علمْ]] [[توحید]] یا [[ایمان]] است، یعنی باور و تصدیق قلبی به قدرت و روزی بخشی و [[عزت]] و [[حکمت]] [[وکیل]] مطلق ([[خداوند]]) و اینکه منع و عطای او به اقتضای [[عزت]] و [[حکمت]] اوست. | منظور از [[علمْ]] [[توحید]] یا [[ایمان]] است، یعنی باور و تصدیق قلبی به قدرت و روزی بخشی و [[عزت]] و [[حکمت]] [[وکیل]] مطلق ([[خداوند]]) و اینکه منع و عطای او به اقتضای [[عزت]] و [[حکمت]] اوست. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۴ـ۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
[[قوّت]] [[توکل]] به میزان [[علم]] و [[معرفت]] به وکیل است. | [[قوّت]] [[توکل]] به میزان [[علم]] و [[معرفت]] به وکیل است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، ج۱، ص۵۰۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | |
− | + | </ref> | |
به گفته [[احمد بن حنبل]] [[علم]] است که [[صوفیان]] را به [[توکل]] مینشاند. | به گفته [[احمد بن حنبل]] [[علم]] است که [[صوفیان]] را به [[توکل]] مینشاند. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
این [[علم]] باید به مرتبه [[یقین]] برسد، یعنی [[یقین]] به تحقق وعده [[خداوند]]، و [[یقین]] هر کس بیشتر باشد [[توکل]] او درست تر است. | این [[علم]] باید به مرتبه [[یقین]] برسد، یعنی [[یقین]] به تحقق وعده [[خداوند]]، و [[یقین]] هر کس بیشتر باشد [[توکل]] او درست تر است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵ـ۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | شمس الدین ابراهیم ابرقوهی، مجمع البحرین، ج۱، ص۳۲۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ ش. | |
− | + | </ref> | |
به گفته نقشبندی خالدی، | به گفته نقشبندی خالدی، | ||
− | + | <ref> | |
− | + | احمد نقشبندی خالدی، جامع الاصول، ج۲، ص۳۲۲، ج ۲: الطرق الصوفیة، چاپ ادیب نصرالله، بیروت ۱۹۹۷. | |
− | + | </ref> | |
[[توکل]] چیزی نیست مگر کامل شدن [[یقین]] به [[خداوند]]. اما [[علم]] شرط کافی نیست، زیرا ممکن است [[نفس]] [[انسان]] ضعیف باشد و دچار وهم و اضطراب گردد و از [[توکل]] او کاسته شود، مانند غلبه [[وهم]] و اضطراب بر [[انسان]] در خوابیدن کنار مرده، به رغم [[یقین]] به اینکه مرده در [[حکم]] شی ء است و خطری ندارد. | [[توکل]] چیزی نیست مگر کامل شدن [[یقین]] به [[خداوند]]. اما [[علم]] شرط کافی نیست، زیرا ممکن است [[نفس]] [[انسان]] ضعیف باشد و دچار وهم و اضطراب گردد و از [[توکل]] او کاسته شود، مانند غلبه [[وهم]] و اضطراب بر [[انسان]] در خوابیدن کنار مرده، به رغم [[یقین]] به اینکه مرده در [[حکم]] شی ء است و خطری ندارد. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | بنابراین، برای کسب [[توکل]]، شخص باید پس از تصدیق به فاعلیت تام و تمام [[خداوند]] و ورزیدنِ درونی این باور، و مطالعه و تأمل در احوال [[متوکلان]]، نفس خویش را قوّت ببخشد. پس توکل دو شرط لازم و کافی دارد: قوّت یقین و قوّت نفس که نتیجه آنها سکون و آرامش ضمیر است. | + | بنابراین، برای کسب [[توکل]]، شخص باید پس از تصدیق به فاعلیت تام و تمام [[خداوند]] و ورزیدنِ درونی این باور، و مطالعه و تأمل در احوال [[متوکلان]]، نفس خویش را قوّت ببخشد. پس [[توکل]] دو شرط لازم و کافی دارد: قوّت [[یقین]] و قوّت نفس که نتیجه آنها سکون و آرامش ضمیر است. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | عمل نیز از ارکان توکل است. به گفته غزالی، | + | [[عمل]] نیز از ارکان [[توکل]] است. به گفته [[غزالی]]، |
− | + | <ref> | |
− | [ | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۴۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. |
− | + | </ref> | |
− | + | تأثیر [[توکل]]، در حرکت و تلاشِ [[انسان]] به سوی مقاصدش آشکار است. این سعی و [[تلاش]] یا برای جلب و حفظ منافعی است یا برای دفع و خلاصی از مضار و در هر حال مستلزم پرداختن به اسباب و وسایط است. وی شقوق مختلف این موضوع را به تفصیل بررسی کرده و نتیجه گرفته که اگر دو شرط [[علم]] و حال رعایت شود، در بیشتر موارد عملِ شخص متوکلانه خواهد بود. | |
==کلمات همخویشاوند توکل== | ==کلمات همخویشاوند توکل== | ||
− | در تحلیل ساخت معنایی | + | در تحلیل ساخت معنایی [[توکل]]، شبکهای از مفاهیم مرتبط و خویشاوند به چشم میخورد. در بسیاری از آثار عرفانی، با استناد به [[آیات قرآن]]، به رابطه نزدیک [[ایمان]] و [[توکل]] اشاره شده است. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۱، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۶، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | توکل از ارکان | + | [[توکل]] از ارکان [[ایمان]]، و حقیقت [[ایمان]] حفظ [[توکل]] است. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۳۷۳، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | افزون بر این گفتهاند که توکل ثمره ایمان است. | + | افزون بر این گفتهاند که [[توکل]] ثمره[[ ایمان]] است. |
− | و آن را همچون ایمان ذومراتب دانسته اند. هر که ایمانش قویتر باشد، توکلش صحیحتر است. | + | و آن را همچون [[ایمان]] ذومراتب دانسته اند. هر که ایمانش قویتر باشد، توکلش صحیحتر است. |
− | + | <ref> | |
− | + | حارث محاسبی، آداب النفوس، ج۱، ص۱۹۸، چاپ عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۹۸۴. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۲، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | توکل از نظر ساخت معنایی، نزدیکترین رابطه و خویشاوندی را با توحید دارد. این رابطه احتمالاً اولین بار، به صراحت در گفتار جنید آمده و هر دو به قلب مربوط شده اند. توحید و توکل یک چیزند اما از دو منظر و جهت. از نظر جنید، توکل عمل قلب است و توحید قول قلب میباشد. | + | [[توکل]] از نظر ساخت معنایی، نزدیکترین رابطه و خویشاوندی را با [[توحید]] دارد. این رابطه احتمالاً اولین بار، به صراحت در گفتار جنید آمده و هر دو به [[قلب]] مربوط شده اند. [[توحید]] و [[توکل]] یک چیزند اما از دو منظر و جهت. از نظر جنید، [[توکل]] عمل [[قلب]] است و [[توحید]] قول [[قلب]] میباشد. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۴۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمدبن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | غزالی ــ که مفصّلترین و احتمالاً مدونترین بحث را در باب توکل عرضه کرده است ــ فصلی از ربع منجیات را در احیاء علوم الدین به | + | [[غزالی]] ــ که مفصّلترین و احتمالاً مدونترین بحث را در باب [[توکل]] عرضه کرده است ــ فصلی از ربع منجیات را در [[احیاء]] [[علوم الدین]] به «[[توحید]] و [[توکل]]» اختصاص داده و [[توکل]] را ذیل [[توحید]] و در ارتباط با آن توضیح داده است. از نظر او هر آنچه در [[قرآن]] در ذکر [[توحید]] آمده، تنبیه انسانهاست که از غیر [[خدا ]]روی بگردانند و تنها به [[خداوند]] قهار [[توکل]] کنند. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | وی پس از بیان معانی و مراتب چهارگانه | + | وی پس از بیان معانی و مراتب چهارگانه [[توحید]]، [[توکل]] را ناظر به سومین مرتبه [[توحید]] دانسته که در آن سالک حقیقتِ عبارت «[[لااله الاالله]]» را به طریق کشف و به نور [[حق]] مشاهده میکند. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۲۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | توحید موجب یکسو نگریستن به مسبب الاسباب است و ایمان به رحمت و حکمت | + | [[توحید]] موجب یکسو نگریستن به مسبب الاسباب است و [[ایمان]] به [[رحمت]] و [[حکمت]] [[خداوند]]، اعتماد به سبب سازی او را در پی دارد. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | در مجموع میتوان توکل را تحقق توحید در نفس دانست. | + | در مجموع میتوان [[توکل]] را تحقق [[توحید]] در [[نفس]] دانست. |
− | در سخنان مشایخ و در نظام مفهومی تصوف، توکل با تسلیم و تفویض و رضا نیز خویشاوندی دارد. توکل تسلیم شدن به قضا و قدر | + | در سخنان [[مشایخ]] و در نظام مفهومی تصوف، [[توکل]] با تسلیم و تفویض و [[رضا]] نیز خویشاوندی دارد. [[توکل]] تسلیم شدن به [[قضا]] و [[قدر]] [[الهی]] است. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۱، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
برخی نیز | برخی نیز | ||
− | + | <ref> | |
− | + | اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصه شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۹، بر اساس نسخه منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | حقیقت توکل را تفویض دانسته اند، یعنی تفویض امر به تدبیر وکیل علی الاطلاق. توکل مقتضی رضاست و ازاینرو مقامِ رضا پس از توکل حاصل میشود. | + | حقیقت [[توکل]] را تفویض دانسته اند، یعنی تفویض امر به تدبیر [[وکیل]] [[علی الاطلاق]]. [[توکل]] مقتضی رضاست و ازاینرو [[مقامِ]] [[رضا]] پس از [[توکل]] حاصل میشود. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۲، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶. | |
− | + | </ref> | |
− | از سوی دیگر، آنچه در بیان مقام رضا گفته شده، بسیار به معنای توکل نزدیک است. | + | از سوی دیگر، آنچه در بیان [[مقام رضا]] گفته شده، بسیار به معنای [[توکل]] نزدیک است. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۲، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶. | |
− | + | </ref> | |
− | |||
==دو بعدی بودن توکل== | ==دو بعدی بودن توکل== | ||
− | توکل مانند توحید واجد دو جنبه سلب و ایجاب است. وجه ایجابی آن رو به خدا دارد و عبارت است از بسنده کردن به خدا و اعتماد به وعده و روزی بخشی و کارسازی او در هر وضع و حالی، | + | [[توکل]] مانند [[توحید]] واجد دو جنبه سلب و ایجاب است. وجه ایجابی آن رو به [[خدا]] دارد و عبارت است از بسنده کردن به [[خدا]] و اعتماد به وعده و روزی بخشی و کارسازی او در هر وضع و حالی، |
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | ناامید نبودن از خدا حتی هنگامی که هیچ امیدی نیست و به گفته ابن عربی | + | ناامید نبودن از [[خدا]] حتی هنگامی که هیچ امیدی نیست و به گفته [[ابن عربی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۱۵۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | اعتماد بی اضطراب به خداوند به هنگام فقدان اسباب و علل دنیوی و تنها از خدا (روزی) گرفتن. | + | اعتماد بی اضطراب به [[خداوند]] به هنگام فقدان اسباب و علل دنیوی و تنها از [[خدا]] (روزی) گرفتن. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | اما وجه سلبی توکل مربوط میشود به هر چه غیر خداست، اعم از اسباب و وسایط یا دیگر مخلوقات و حتی نفس شخص. این جنبه سلبی، چنانکه در سخنان مشایخ آمده، عبارت است از ترک تدبیر نفس و رها کردن و تبری جستن از حول و قوه خویش | + | اما وجه سلبی [[توکل]] مربوط میشود به هر چه غیر خداست، اعم از اسباب و وسایط یا دیگر [[مخلوقات]] و حتی نفس شخص. این جنبه سلبی، چنانکه در سخنان مشایخ آمده، عبارت است از ترک [[تدبیر]] [[نفس ]]و رها کردن و تبری جستن از حول و قوه خویش |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۴، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | نا امیدی از خلق و عدم رؤیت خلایق | + | نا امیدی از [[خلق]] و عدم رؤیت خلایق |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | ترک طاعت خدایانِ بسیار و درخواست نکردن از غیر خدا | + | ترک طاعت خدایانِ بسیار و درخواست نکردن از غیر [[خدا]] |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۱۵۳، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالرحمان بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۱۵۸، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ ش. | |
− | + | </ref> | |
شکایت نکردن از هیچ چیز و هیچ کس، زیرا منع و عطا همه از جانب حق است، و خداوند را متهم نکردن | شکایت نکردن از هیچ چیز و هیچ کس، زیرا منع و عطا همه از جانب حق است، و خداوند را متهم نکردن | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۹۸، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۵۰۸، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
قطع نظر و علاقه از وسایط و اسباب و عدم اعتماد بر کسب و اموال | قطع نظر و علاقه از وسایط و اسباب و عدم اعتماد بر کسب و اموال | ||
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
و به گفته بایزید در اندیشه فردا نبودن. | و به گفته بایزید در اندیشه فردا نبودن. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۱۹۶، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
==اقسام توکل== | ==اقسام توکل== | ||
− | شقیق بلخی (متوفی ۱۴۹)، که از نخستین صوفیانی است که در باب توکل سخن گفته، توکل را بر چهار قسم دانسته است: توکل بر | + | [[شقیق بلخی]] (متوفی ۱۴۹)، که از نخستین [[صوفیانی]] است که در باب [[توکل]] سخن گفته، [[توکل]] را بر چهار قسم دانسته است: [[توکل]] بر [[مال]]، [[توکل]] بر [[نفس]]، [[توکل]] بر [[مردم]] و [[توکل]] بر[[ خدا]]. |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۸، ص۶۱، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷. | |
− | + | </ref> | |
عمادالدین اسنوی | عمادالدین اسنوی | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | نیز فهرستی از انواع اعتماد و توکل به غیر خدا را آورده که از آن جمله است: اعتماد به قدرت و سلامت بدنی، ثروت و | + | نیز فهرستی از انواع [[اعتماد]] و [[توکل]] به غیر [[خدا]] را آورده که از آن جمله است: اعتماد به قدرت و سلامت بدنی، [[ثروت]] و [[تجارت]]، [[کشت ]]و [[زرع]]، دوستان و آشنایان، [[بلاغت]] و [[فصاحت زبان]]، [[علم]] و [[فقه]] و سخنوری. وی ضمن نقل روایتی از [[پیامبر اکرم]]، حتی [[توسل]] به اعمال و [[طاعات]]، به منزله سببی برای جلب [[رحمت]] [[خداوند]]، را در ردیف [[توکل]] به غیر [[خدا]] میآورد. همچنین در رسائل [[اخوان الصفاء]] |
− | + | <ref> | |
− | + | اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، ج۴، ص۶۸ـ۶۹، بیروت ۱۳۷۷/۱۹۵۷. | |
− | + | </ref> | |
− | کمابیش چنین تحلیلی از اعتماد و توکل به غیر خدا آمده است. | + | کمابیش چنین تحلیلی از اعتماد و [[توکل]] به غیر [[خدا]] آمده است. |
==جایگاه توکل درقلب آدمی== | ==جایگاه توکل درقلب آدمی== | ||
− | مهمترین جزء در میان مؤلفهها و متعلقات | + | مهمترین جزء در میان مؤلفهها و متعلقات [[توکل]]، [[قلب]] است. از نظر عرفا جایگاه [[توکل]]، [[قلب]] است و [[توکل]] اعتماد و آرامشی است که بر [[قلب]] و ضمیر سالک عارض میشود. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
ابراهیم خوّاص | ابراهیم خوّاص | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۵، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
توکل را سکون یافتن قلب میداند به آنچه در غیب است و نسفی | توکل را سکون یافتن قلب میداند به آنچه در غیب است و نسفی | ||
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | بصراحت میگوید توکل کارِ دل است و آرامِ دل. ژنده پیل | + | بصراحت میگوید [[توکل]] [[کارِ]] [[دل]] است و آرامِ دل. ژنده پیل |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۶۱، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | نیز برای توکل سه ویژگی بر شمرده که هر سه به احوال قلب مربوط اند، یعنی توجه قلب به | + | نیز برای [[توکل]] سه ویژگی بر شمرده که هر سه به احوال [[قلب]] مربوط اند، یعنی توجه [[قلب]] به [[خدا]]، قوّت [[قلب]] در هنگام شداید و بی توجهی [[قلب]] به [[دنیا]]. خراز |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | سکون و اضطراب را بهطور یکسان به توکل نسبت میدهد، سکون به جهت اعتماد به خدا و اضطراب به جهت آنکه معلوم نیست تقدیر و مقاصد خداوند (وکیل) برخواست بنده (موکِّل) صحه بگذارد. | + | سکون و اضطراب را بهطور یکسان به [[توکل]] نسبت میدهد، سکون به جهت اعتماد به [[خدا]] و اضطراب به جهت آنکه معلوم نیست تقدیر و مقاصد [[خداوند]] (وکیل) برخواست [[بنده]] ([[موکِّل]]) صحه بگذارد. |
− | + | <ref> | |
− | + | پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ج۱، ص۲۴۹، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران ۱۳۷۳ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۴۶۲، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | |||
==موضوع توکل== | ==موضوع توکل== | ||
− | در اندیشة عرفانی، در باب اینکه در چه امری باید توکل کرد (موضوعِ توکل)، در مقایسه با کاربرد اولیه آن در | + | در اندیشة عرفانی، در باب اینکه در چه امری باید [[توکل]] کرد (موضوعِ [[توکل]])، در مقایسه با کاربرد اولیه آن در [[قرآن]]، پیشرفت یا دست کم بسط مفهومی دیده میشود. در [[آیات]] [[قرآن]] و در روایات، موضوع [[توکل]]، بیشتر رزق و معیشت بوده است. در [[آثار]] عرفانی نیز این روایت از [[پیامبر اکرم]] به تکرار نقل شده که اگر به [[خداوند]] چنانکه [[حق]] [[توکل]] اوست [[توکل]] کنید، روزیِ شما را مانند روزی پرندگان میرساند که صبحگاه از آشیانه گرسنه بیرون میآیند و شامگاه سیر باز میگردند. |
− | + | <ref> | |
− | + | اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصه شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۷، بر اساس نسخه منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
سخنان عرفا نیز در باب توکل، در بسیاری جاها مؤید همین مطلب است. | سخنان عرفا نیز در باب توکل، در بسیاری جاها مؤید همین مطلب است. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، ج۱، ص۱۶۳، الرسالة القشیریة، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، ج۱، ص۱۶۵، الرسالة القشیریة، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۴۶، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۸۵۱،چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۸۵۴،چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | اما توکل در رزق دنیوی مختص عموم است | + | اما [[توکل]] در [[رزق دنیوی]] مختص عموم است |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | و خواص و اهل معرفت از توکل در رزق که خداوند آن را کفایت کرده پرهیز، و در امر آخرت توکل میکنند که خداوند کفایت آن را تضمین نکرده است و اکثر متوکلان از آن غافل اند، | + | و خواص و اهل معرفت از [[توکل]] در [[رزق]] که [[خداوند]] آن را کفایت کرده پرهیز، و در امر [[آخرت]] [[توکل]] میکنند که [[خداوند]] کفایت آن را تضمین نکرده است و اکثر [[متوکلان]] از آن غافل اند، |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | اموری مانند | + | اموری مانند [[مرگ]]، تنهایی، وحشت [[قبر]]، برخاستن [[مردگان]]، ایستادن و انتظار در محضر داوری الاهی، |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
صبر بر آزارِ قولی و فعلی دیگران و یکسان بودن مدح و ذم خلق نزد شخص میباشد. | صبر بر آزارِ قولی و فعلی دیگران و یکسان بودن مدح و ذم خلق نزد شخص میباشد. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸ ـ۹، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | توکل دنیوی و اخروی را میتوان با آنچه عزالدین کاشانی | + | [[توکل دنیوی]] و [[اخروی]] را میتوان با آنچه [[عزالدین کاشانی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۷، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | تحت عنوان توکل کفایت و توکل عنایت آورده است، مقایسه کرد. ابوطالب مکّی | + | تحت عنوان [[توکل]] کفایت و [[توکل]] عنایت آورده است، مقایسه کرد. [[ابوطالب مکّی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۱۰، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | سنخ شناسی دیگری را در باب توکل ذکر کرده است: توکل فرض و توکل فضل. توکل فرض، به معنای تسلیم به قضا و قدر | + | سنخ شناسی دیگری را در باب [[توکل]] ذکر کرده است:[[توکل]] فرض و [[توکل فضل]]. [[توکل]] فرض، به معنای تسلیم به [[قضا]] و [[قدر الهی]]، در گرو [[ایمان]] است و [[توکل]] فضل همان مشاهده [[وکیل ]]است که تنها در مقام معرفت [[عین الیقین]] دست میدهد. وی برای تأیید رأی خویش شواهد [[قرآنی]] نیز میآورد، آیاتی را که در آنها عباراتی نظیر «وعَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلوا اِن کُنْتُم مُؤمنین» |
− | + | <ref> | |
− | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/111/23 مائده/سوره۵، آیه۲۳.] |
− | + | </ref> | |
− | آمده، مصداق توکل فرض و آیاتی را که عباراتی نظیر «انَّالله یُحبُّالمُتَوَکّلین» | + | آمده، مصداق [[توکل]] فرض و آیاتی را که عباراتی نظیر «انَّالله یُحبُّالمُتَوَکّلین» |
− | + | <ref> | |
− | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/71/159 آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.] |
− | + | </ref> | |
− | در آنها آمده، مصداق توکل فضل میداند. | + | در آنها آمده، مصداق [[توکل]] فضل میداند. |
==مراتب توکل== | ==مراتب توکل== | ||
− | توکل مراتبی دارد؛ مرتبة اول آن است که حالِ توکلِ انسان به خدا و اعتماد به کفالت و عنایت او، مانند اعتماد انسان به وکیلِ معتمد خویش باشد. در این مرتبه شخص از روی اختیار و تدبیر توکل میکند و نسبت به توکل خویش آگاهی نیز دارد. در مرتبه دوم، که | + | [[توکل]] مراتبی دارد؛ مرتبة اول آن است که حالِ [[توکلِ]][[انسان]] به [[خدا]] و اعتماد به کفالت و عنایت او، مانند اعتماد [[انسان]] به [[وکیلِ]] معتمد خویش باشد. در این مرتبه شخص از روی اختیار و [[تدبیر]] [[توکل]] میکند و نسبت به [[توکل]] خویش آگاهی نیز دارد. در مرتبه دوم، که قوی تر است، حال [[انسان]] با [[خدا]] مانند حال[[کودک]] است با مادر که جز او کسی را نمیشناسد و به غیر او پناه نمیبرد و اعتماد نمیکند. این [[توکل]] از روی فکر و [[تدبیر]] نیست، متوکل نسبت به [[توکل]] خود توجه و آگاهی ندارد، از [[توکل]] خود فانی است و تنها [[وکیل]] را میبیند. سومین و برترین مرتبه [[توکل]] آن است که [[انسان]] نسبت به [[خدا]] مانند مرده در دستهای غسال باشد و خود را مجرای قدرت و حرکت و [[علم]] و [[اراده]] [[حق]] بداند و در انتظار باشد. در این مرتبه به دلیل اعتماد به [[علم]] و [[عنایت]] و [[کَرَم]] [[وکیل]]، گذشته از اختیار، [[دعا]] و درخواست نیز ترک میشود؛ به خلافِ مرتبه دوم که فقط مقتضی ترک طلب و سؤال از غیر [[وکیل]] است نه از خود [[وکیل]]. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۲، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | به نظر غزالی | + | به نظر [[غزالی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۸ـ ۱۳۹، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | از میان این سه مرتبه، مرتبه اول ممکن تر و مراتب دوم و سوم، خصوصاً مرتبه سوم | + | از میان این سه مرتبه، مرتبه اول ممکن تر و مراتب دوم و سوم، خصوصاً مرتبه سوم کمیاب تر و کم دوامترند. مرتبه اول، مانند [[وکیل]] گرفتن در مشکلات حقوقی، فقط بعضی از تدبیرهای [[انسان]] را نفی میکند. مرتبه دوم همه تدبیرها، بجز طلب و سؤال از [[خدا]] را نفی میکند، اما در مرتبه سوم همه تدبیرها بکلی از میان بر میخیزند. بنابراین، آنچه در تعریف[[ توکل]] به نفی [[تدبیر]] و نفی اسباب تعبیر شده، دارای مراتب و شدت و ضعف است و توکل در مراحل برتر، حالی است که به سالک دست میدهد و از اختیار و [[اراده]] او خارج است. غزالی با بیان تمثیل [[وکیل]] حقوقی و وجوه تشابه و تفاوت آن با [[وکیل]] حقیقی ([[خداوند]])، تفاوت مراتب فوق و نسبت [[توکل]] را با [[توسل]] به اسباب در هر یک از این مراتب روشن میکند. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | خواجه عبدالله انصاری | + | [[خواجه عبدالله انصاری]] |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالله بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، ج۱، ص۴۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | همین مراتب را با اندکی تفاوت، چنین آورده است: مرتبه اول توکل به خدا به همراه درخواست و طلب و پرداختن به سبب، که خود نوعی توکل به اسباب است؛ مرتبه دوم توکل به خدا با کنار گذاشتن درخواست و چشم پوشی از سبب که در حقیقت توکل بر توکل خویش است؛ مرتبه سوم توکل فقط به | + | همین مراتب را با اندکی تفاوت، چنین آورده است: مرتبه اول [[توکل]] به [[خدا]] به همراه درخواست و طلب و پرداختن به سبب، که خود نوعی [[توکل]] به اسباب است؛ مرتبه دوم [[توکل]] به [[خدا]] با کنار گذاشتن درخواست و چشم پوشی از سبب که در حقیقت [[توکل]] بر [[توکل]] خویش است؛ مرتبه سوم [[توکل]] فقط به [[خدا]]، نه بر اسباب یا بر [[توکل]] خویش، و دانستن اینکه [[خدا]] در مالکیت امور شریکی ندارد و سپردن به او آنچه را که میپندارد سهم خویش است. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبداللّه بن محمد انصاری، مجموعة رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۲، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
==متوکل نمونه از نگاه عرفا== | ==متوکل نمونه از نگاه عرفا== | ||
− | + | [[عارفان]]، [[حضرت ابراهیم علیهالسلام]] را نمونه متوکل کامل میدانند که وقتی او را به آتش افکندند، دعایی نکرد و گفت [[علم]] [[خدا]] به حال من مرا از سؤال بی نیاز کرده است. | |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۶، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۵۰۸ ـ۵۰۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۳۵، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۲۰، تهران ۱۳۷۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | مولوی | + | [[مولوی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۱، دفتر سوم، بیت ۱۸۸۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | نیز میگوید قومی از اولیا هستند که لب از دعا فرو بسته اند. عَبّادی | + | نیز میگوید قومی از [[اولیا]] هستند که لب از [[دعا]] فرو بسته اند. [[عَبّادی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | منصوربن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | داستان حضرت ابراهیم را نه در بحث توکل بلکه در باب تسلیم آورده است. از همینجا برخی از عارفان تسلیم را برتر از توکل و تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند. توکل مختص عامه مؤمنان است، تسلیم مختص خواص و | + | داستان [[حضرت ابراهیم]] را نه در بحث [[توکل]] بلکه در باب تسلیم آورده است. از همینجا برخی از [[عارفان]] تسلیم را برتر از [[توکل]] و تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند.[[توکل ]] مختص عامه [[مؤمنان]]است، تسلیم مختص خواص و [[اولیا]]، و تفویض مختص خواص الخواص. متوکل به وعده[[ خدا ]]آرام میگیرد، صاحب تسلیم همچون[[ ابراهیم]] به [[علم]] [[خدا]] بسنده میکند و صاحب تفویض به [[حکم]] [[خدا]] [[رضا]] میدهد. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | [ | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۰، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. |
− | + | </ref> | |
− | + | [[عارفان]]، کمال [[توکل]] را نه تنها عدم رؤیت اسباب، بلکه عدم رؤیت خودِ [[توکل]] و حتی ترک [[توکل]] دانسته اند | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۷، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱۴، ص۱۶۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | چنانکه [[منصور حلاج]]، [[ابراهیم]] خوّاص را که در تصحیح مقام [[توکل]] خویش میکوشید، به گذشتن از [[توکل]] و فنای در [[توحید]] دعوت کرد. | |
− | چنانکه منصور | + | <ref> |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۵، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | |||
==توکل صحیح== | ==توکل صحیح== | ||
− | توکل صحیح در مقام توحید اَفعالی دست میدهد و مرتبه پس از آن فراتر رفتن از توکل است، | + | [[توکل]] صحیح در مقام [[توحید]] اَفعالی دست میدهد و مرتبه پس از آن فراتر رفتن از [[توکل]] است، |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | زیرا سالک باید رونده باشد و در توکل و در هیچ مقام دیگری ساکن نشود. | + | زیرا سالک باید رونده باشد و در [[توکل]] و در هیچ مقام دیگری ساکن نشود. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۵ ـ۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۶۰۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | در تبیین دیگری از همین موضوع (ترک توکل)، توکل که از جهتی عین توحید است، از جهتی دیگر معارض توحید و عبودیت محسوب میشود. عبودیت یعنی خداوند را تنها مالک اشیا و امور بدانیم، در این صورت شخص متوکل کار چه کسی را به چه کسی میسپارد؟ به این لحاظ ترک | + | در تبیین دیگری از همین موضوع (ترک [[توکل]])، [[توکل]] که از جهتی عین [[توحید]] است، از جهتی دیگر معارض [[توحید]] و [[عبودیت]] محسوب میشود. [[عبودیت]] یعنی [[خداوند]] را تنها [[مالک]] اشیا و امور بدانیم، در این صورت شخص متوکل کار چه کسی را به چه کسی میسپارد؟ به این لحاظ ترک [[توکل]]، یعنی بیرون آمدن از این پندار که شخص مالک امری است و میخواهد [[خدا]] را بر آن وکیل کند، زیرا [[خداوند]] خویش را وکیل کرده و وقوف بر این نکته، [[توکل]] را که نزد عامه از دشوارترین مقامات است، برای خواص آسان نموده است. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالله بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، ج۱، ص۴۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیة، قسم ۲، ص ۲۳۸، چاپ عبدالعال شاهین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالرزاق کاشی، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، ج۱، ص۱۹۵، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۷۹ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | بر همین اساس گفتهاند که توکل از مقامات عامه است نه از مراتب اولیا. | + | بر همین اساس گفتهاند که [[توکل]] از مقامات عامه است نه از مراتب [[اولیا]]. |
− | + | <ref> | |
− | + | اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصة شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۰۹، بر اساس نسخة منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش. | |
− | + | </ref> | |
==نسبت توکل و کسب== | ==نسبت توکل و کسب== | ||
− | تبیین نسبت میان توکل به معنای ترک تعلق به اسباب، و «کسب» به معنای حرکت و کوشش برای معیشت میباشد، مسائلی در حیطه علم و نظر و مشکلاتی در عمل پدید آورد. این موضوع به تعارضی مربوط است که در بادی امر میان توکل و کسب به چشم میخورد و در اصل جنبه دیگری از تضاد دوران ساز در تاریخ اندیشه اسلامی و حتی مسیحی است؛ یعنی، تضاد میان علیت ارسطویی که اسباب و علل طبیعی را واجد جوهر و قدرت اثربخشی میداند، با اعتقاد دینی که هرگونه قدرت و حرکتی را فقط به خدا منتسب میکند. کسب، مستلزم اعتماد انسان به توانایی خویش و نیز اعتماد به اثربخشی زنجیرهای از اسباب است که در نهایت به حصول نتیجه منجر میگردد. | + | تبیین نسبت میان [[توکل]] به معنای ترک تعلق به اسباب، و «کسب» به معنای حرکت و کوشش برای معیشت میباشد، مسائلی در حیطه [[علم]] و نظر و مشکلاتی در عمل پدید آورد. این موضوع به تعارضی مربوط است که در بادی امر میان [[توکل]] و کسب به چشم میخورد و در اصل جنبه دیگری از تضاد دوران ساز در تاریخ [[اندیشه اسلامی]] و حتی مسیحی است؛ یعنی، تضاد میان علیت ارسطویی که اسباب و علل طبیعی را واجد جوهر و قدرت اثربخشی میداند، با اعتقاد [[دینی]] که هرگونه قدرت و حرکتی را فقط به [[خدا ]]منتسب میکند. کسب، مستلزم اعتماد [[انسان]] به توانایی خویش و نیز اعتماد به اثربخشی زنجیرهای از اسباب است که در نهایت به حصول نتیجه منجر میگردد. |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۱۷، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۲۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۲۵، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | درنگِ اغلب کتابهای تعلیمی عرفا بر این مسئله و ارائه راه حل در این خصوص، نشان میدهد که پیچیدگی موضوع موجب بدفهمیهایی میان صوفیان و احتمالاً عامه مسلمانان شده بود. اگر چه اغلب عرفا در جمع و تلفیق توکل و کسب سخن گفته اند، برخی از ایشان به تضاد میان توکل و کسب تصریح کرده اند. | + | درنگِ اغلب کتابهای تعلیمی عرفا بر این مسئله و ارائه راه حل در این خصوص، نشان میدهد که پیچیدگی موضوع موجب بدفهمیهایی میان [[صوفیان]] و احتمالاً عامه [[مسلمانان]] شده بود. اگر چه اغلب عرفا در جمع و تلفیق [[توکل]] و کسب سخن گفته اند، برخی از ایشان به تضاد میان [[توکل]] و کسب تصریح کرده اند. |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۸، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۴۰۱ـ ۲۴۲۷، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | تلقی شقیق بلخی از توکل مبنی بر تعارض آن با کسب از جمله موارد انتقادبرانگیز بوده است. حارث محاسبی در کتاب المکاسب | + | تلقی شقیق بلخی از [[توکل]] مبنی بر تعارض آن با کسب از جمله موارد انتقادبرانگیز بوده است. حارث محاسبی در [[کتاب المکاسب]] |
− | + | <ref> | |
− | + | حارث محاسبی، المکاسب،ص ۶۱ـ۶۶، چاپ عبدالقادر احمدعطا، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. | |
− | + | </ref> | |
− | که عنوان آن نشان دهنده اهمیت موضوع کسب است، تفسیر شقیق از توکل را نقد کرده و با توسل به کتاب و سنّت پیامبر میکوشد نشان دهد که کسب، نافی توکل نیست. همچنین بایزیدبسطامی بر شیوه توکل شقیق خرده گرفته و نشستن به حکم توکل و منتظر روزی ماندن را امتحان کردن خدا دانسته است. | + | که عنوان آن نشان دهنده اهمیت موضوع کسب است، تفسیر شقیق از [[توکل]] را نقد کرده و با [[توسل]] به [[کتاب]] و [[سنّت]] [[پیامبر]] میکوشد نشان دهد که کسب، نافی [[توکل]] نیست. همچنین [[بایزیدبسطامی]] بر شیوه [[توکل]] شقیق خرده گرفته و نشستن به [[حکم]] [[توکل]] و منتظر روزی ماندن را امتحان کردن [[خدا]] دانسته است. |
− | + | <ref> | |
− | + | علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۶۸، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | از سهل بن عبدالله نقل شده که توکل حال نبی است و کسب، سنّت او. | + | از [[سهل بن عبدالله]] نقل شده که [[توکل]] حال نبی است و کسب، [[سنّت]] او. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۷، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | در روایت قشیری و | + | در روایت [[قشیری]] و [[اسنوی]]، [[سهل بن عبدالله]] مقام برتر را برای [[توکل]] قائل شده و گفته است هر کس از حال نبی بازماند لااقل سنّت او را ترک نکند. اما سلمی |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعة آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | از قول سهل بن عبدالله آورده که توکل ترک کسب است، هر چند در جایی دیگر | + | از قول [[سهل بن عبدالله]] آورده که [[توکل]] ترک کسب است، هر چند در جایی دیگر |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۶، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | سخنی از او نقل کرده که لزوم جمع و تلفیق توکل و کسب را بیان میکند. | + | سخنی از او نقل کرده که لزوم جمع و تلفیق [[توکل]] و کسب را بیان میکند. |
==توحید و توکل== | ==توحید و توکل== | ||
− | غزالی نیز در ابتدای مبحث | + | [[غزالی]] نیز در ابتدای مبحث «[[توحید]] و [[توکل]]»، |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۵، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | + | </ref> | |
− | توکل را به لحاظ نظری غامض و به لحاظ عملی مشکل میداند؛ از آنرو که دیدن اسباب و اعتماد بر آنها، خدشه در توحید و نوعی شرک است، از سوی دیگر به کلی وانهادن اسباب نیز طعن در سنّت و شریعت است. به اعتقاد وی تنها کسانی بر این دشواری غلبه کردهاند که چشمشان به سرمه فضل خدا بینا شده، حقیقت توکل را به تحقیق دریافته و سپس این دریافت و مشاهده را بیان کرده اند. مولوی نیز | + | [[توکل]] را به لحاظ نظری غامض و به لحاظ عملی مشکل میداند؛ از آنرو که دیدن اسباب و اعتماد بر آنها، خدشه در [[توحید]] و نوعی شرک است، از سوی دیگر به کلی وانهادن اسباب نیز طعن در [[سنّت]] و [[شریعت]] است. به اعتقاد وی تنها کسانی بر این دشواری غلبه کردهاند که چشمشان به سرمه [[فضل خدا]] بینا شده، حقیقت [[توکل]] را به تحقیق دریافته و سپس این دریافت و مشاهده را بیان کرده اند. [[مولوی]] نیز |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۳۹۳، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | کمتر کسی را در توکل ماهر میداند. | + | کمتر کسی را در [[توکل]] ماهر میداند. |
− | + | صورت بندیهای مختلفی از لزوم جمع و تلفیق میان [[توکل]] و کسب و امکان آن عرضه شده است. به عقیده [[ابوطالب مکّی]] | |
− | + | <ref> | |
− | + | ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۱۵ـ۱۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | نباید به بهانه توکل بطالت پیشه کرد و اگر کسی | + | نباید به بهانه [[توکل]] بطالت پیشه کرد و اگر کسی [[توکل]] صحیح باشد، کسب و تصرف در [[معیشت]] نافی مقام [[توکل]] نیست. به اعتقاد او [[توکل]] با [[توسل]] به اسباب منافات ندارد، به شرط آنکه در پشتِ اسباب، مسبب الاسباب دیده شود. به عبارت دیگر، [[توکل]] نفی اسباب نیست، بلکه نفی رؤیت وسایط و اسباب است |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | احمدبن عمر نجم الدین کبری، اقرب الطرق الی الله، ج۱، ص۹۳، ترجمه علی همدانی، شرح کمال الدین حسین خوارزمی، چاپ علیرضا شریف محسنی، تهران (۱۳۶۲ ش). | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۱۵۴۰ـ۱۵۵۴، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | یعنی، عدم اعتماد قلبی به اسباب در عین پرداختن به آنها و اعتقاد به اینکه خداوند رزق را در سببْ خلق میکند | + | یعنی، عدم اعتماد قلبی به اسباب در عین پرداختن به آنها و اعتقاد به اینکه [[خداوند]] رزق را در سببْ [[خلق]] میکند |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۴، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
و شفا از خداست اگرچه نزد طبیب است. | و شفا از خداست اگرچه نزد طبیب است. | ||
+ | <ref> | ||
+ | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | ||
+ | </ref> | ||
+ | [[غزالی]]، | ||
+ | <ref> | ||
+ | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۴۲، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | ||
+ | </ref> | ||
+ | ذیل «اعمال متوکلان»، رابطه [[توکل]] را با انواع پرداختن به کسب و اسباب بهطور مشروح و با مثال و تمثیل توضیح داده است. وی ابتدا این تلقی را که توکل یعنی ترک کسب به تن و ترک [[تدبیر]] به دل، رد کرده و آن را پندار [[جاهلان]] دانسته که شرعاً [[حرام]] است، در حالی که شرع، به [[توکل]] توصیه کرده و آن را ستوده است. او برای اسباب نیز تقسیماتی در نظر گرفته است: اسبابی که پرداختن به آنها نافی [[توکل]] است و اسبابی که نافی [[توکل]] نیستند. قسم اول نیز خود به دوگونه است: اسبابی که رسیدن به مطلوب به واسطه آنها قطعی و حتمی است و اسبابی که ظنی و احتمالی اند. [[توسل]]به اسباب قطعی، نافی [[توکل]] نیست، به شرط آنکه [[علم]] و حال [[توکل]] موجود باشد، یعنی اینکه در پشت اسباب مسبب الاسباب را ببیند و بر او اعتماد کند. وی برای اسباب ظنی سه شق در نظر گرفته و توضیح داده که [[توسل]] به اسباب ظنی نیز با رعایت شروطی، منافی [[توکل]] نیست. سپس مثالهایی از چگونگی رفتار اولیا در مقام [[توکل]] آورده و با طرح سؤال و جواب کوشیده موضوع غامض جمع [[توکل]] و کسب را روشن کند. | ||
+ | <ref> | ||
+ | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۴۶ـ۱۵۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | ||
+ | </ref> | ||
+ | [[غزالی]] در ادامه حجم عمدهای از نوشته خویش را به اصناف مسائل درباره [[توکل]] اختصاص داده، از قبیل چگونگی [[توکل]] شخص عیال وار | ||
+ | <ref> | ||
+ | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۵۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | ||
+ | </ref> | ||
+ | ، [[حکم]] [[توکل]] و ذخیره کردن | ||
+ | <ref> | ||
+ | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۵۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | ||
+ | </ref> | ||
+ | آداب [[متوکلان]] اگر چیزی از ایشان دزدیده شود، | ||
+ | <ref> | ||
+ | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | ||
+ | </ref> | ||
+ | [[توکل]] و پرداختن به درمان. | ||
− | + | <ref> | |
− | + | محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۷۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. | |
− | غزالی، | + | </ref> |
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
− | |||
==قول بزرگان در توکل== | ==قول بزرگان در توکل== | ||
− | |||
=== ابن جوزی=== | === ابن جوزی=== | ||
− | ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)، که از منتقدان صوفیه است، در تلبیس ابلیس | + | [[ابن جوزی]] (متوفی ۵۹۷)، که از منتقدان [[صوفیه]] است، در تلبیس [[ابلیس]] |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۰ به بعد، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | فصلی را به ادعای توکل صوفیان و خطاهای ایشان در این باره اختصاص داده است. وی کوشیده تلقیهای افراطی از توکل را نقد کند و عموماً شواهدی از قرآن و نیز قول و فعل پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و اولیا آورده که به تصریح یا تلویح آنها را نقض میکنند؛ تلقیهایی از قبیل ترک کسب و | + | فصلی را به ادعای [[توکل]] [[صوفیان]] و خطاهای ایشان در این باره اختصاص داده است. وی کوشیده تلقیهای افراطی از [[توکل]] را نقد کند و عموماً شواهدی از [[قرآن]] و نیز قول و فعل [[پیامبر اسلام]] و دیگر [[پیامبران]] و [[اولیا]] آورده که به تصریح یا تلویح آنها را نقض میکنند؛ تلقیهایی از قبیل ترک کسب و [[کار]]، |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۲۰، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | ذخیره نکردن | + | ذخیره نکردن [[مال]]، |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۱، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
ترک احتیاط، | ترک احتیاط، | ||
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۲، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | ترک درمان و دارو | + | ترک درمان و [[دارو]] |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | و ترک زاد و توشه در مسافرت. | + | و ترک زاد و توشه در [[مسافرت]]. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | وی در جاهای مختلف این بخش، سخنان و حکایتهایی را در باب توکل از صوفیان نقل کرده و سپس با لحنی طعنه آمیز به نقد آنها پرداخته است. کسانی گفتهاند که | + | وی در جاهای مختلف این بخش، سخنان و حکایتهایی را در باب [[توکل]] از [[صوفیان]] نقل کرده و سپس با لحنی طعنه آمیز به نقد آنها پرداخته است. کسانی گفتهاند که [[توکل]]، حال [[رسول الله]] است، در حالی که کسب، [[سنّتِ]] ایشان و برای کسانی است که به [[کمالِ]] [[توکل]] نرسیده اند. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | به نظر ابن جوزی | + | به نظر [[ابن جوزی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
− | هر کس چنین بپندارد انبیا را، که همگی اهل کسب و کار بوده اند، غیر متوکل دانسته است. به نظر او توکل باید با عقل سلیم و عمل همراه باشد والاّ نه تنها فضیلتی نیست، بلکه خوار شمردن نعمتهای | + | هر کس چنین بپندارد [[انبیا]] را، که همگی اهل کسب و کار بوده اند، غیر [[متوکل]] دانسته است. به نظر او [[توکل]] باید با [[عقل]] سلیم و عمل همراه باشد والاّ نه تنها فضیلتی نیست، بلکه خوار شمردن نعمتهای [[الهی]] و خلاف شرع است. |
− | + | <ref> | |
− | + | ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۷، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا). | |
− | + | </ref> | |
=== نراقی=== | === نراقی=== | ||
− | نراقی | + | [[نراقی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۸، تهران ۱۳۷۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | نیز توکل به معنای ترک کسب و عمل و فکر و تدبیر را منافی دستور خداوند به انسان برای طلب روزیِ حلال و محافظت از نفس و اهل و عیال دانسته است. وی در معراج السعادة | + | نیز [[توکل]] به معنای ترک کسب و [[عمل]] و [[فکر]] و [[تدبیر]] را منافی دستور [[خداوند]] به انسان برای طلب روزیِ [[حلال]] و محافظت از نفس و [[اهل]] و [[عیال]] دانسته است. وی در [[معراج السعادة]] |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۷ـ۶۱۹، تهران ۱۳۷۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | در باب جمع توکل و اسباب، امور بندگان را بر دو قسم دانسته است، اموری که از قدرت ایشان بیرون است و اموری که از قدرت ایشان بیرون نیست و برای آن اسبابی وجود دارد. به نظر او قسم اول خاص توکل است و در قسم دوم تلاش و توسل به اسباب، با در نظر گرفتن شروطی، منافی توکل نیست. این شروط همانهاست که غزالی نیز گفته است. نراقی | + | در باب جمع [[توکل]] و اسباب، امور [[بندگان]] را بر دو قسم دانسته است، اموری که از قدرت ایشان بیرون است و اموری که از قدرت ایشان بیرون نیست و برای آن اسبابی وجود دارد. به نظر او قسم اول خاص [[توکل]] است و در قسم دوم تلاش و [[توسل]] به اسباب، با در نظر گرفتن شروطی، منافی [[توکل]] نیست. این شروط همانهاست که غزالی نیز گفته است. [[نراقی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۷ـ۶۱۹، تهران ۱۳۷۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | معتقد است که توسل به اسباب احتمالی، مانند احتراز از فال بد و چشم | + | معتقد است که [[توسل]] به اسباب احتمالی، مانند احتراز از فال بد و [[چشم زخم]]، و [[توسل]] به جادو و اموری از این قبیل که نزد عقلا سبب محسوب نمیشوند، خلاف [[توکل]] است. |
=== عبّادی=== | === عبّادی=== | ||
− | عبّادی | + | [[عبّادی]] |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | نیز روایتی از پیامبر اکرم نقل کرده که اهل توکل در هیچ کاری به فال و افسون متمسک نمیشوند. | + | نیز روایتی از [[پیامبر اکرم]] نقل کرده که اهل توکل در هیچ کاری به [[فال]] و افسون متمسک نمیشوند. |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۸۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
==استدلال بر امکان جمع توکل با کسب و کار== | ==استدلال بر امکان جمع توکل با کسب و کار== | ||
− | مهمترین استدلال در امکان جمع توکل با کسب و | + | مهمترین استدلال در امکان جمع [[توکل]] با کسب و [[کار]]، آن است که [[توکل]]، بنا به تعریف، موقفی قلبی و درونی (جوانحی) است و با [[عمل]] و حرکت بیرونی (جوارحی) منافات ندارد. اعضا و جوارح [[انسان]] متوکل، به امر [[خدا]]، در پی اسبابْ متحرک و قلبش به وعده او آرام است. |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالقادر جیلانی، الغنیة لطالبی طریق الحق فی الاخلاق والتصوف و الآداب الاسلامیة، ج۲، ص۱۹۲، دمشق ۱۹۹۶. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۴، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | روایت شده که مردی سوار بر شتر نزد پیامبر اکرم رفت و هنگامی که از مرکب خویش پیاده شد، از پیامبر پرسید رهایش کنم و توکل کنم ؟ و پاسخ شنید: ببندش و توکل کن. در نظر عرفا این روایت دلالت بر آن دارد که توکل در عرض عمل و جایگزین آن نیست، بلکه در طول عمل است، | + | روایت شده که مردی سوار بر شتر نزد [[پیامبر اکرم]] رفت و هنگامی که از مرکب خویش پیاده شد، از [[پیامبر]] پرسید رهایش کنم و [[توکل]] کنم ؟ و پاسخ شنید: ببندش و [[توکل]] کن. در نظر [[عرفا]] این روایت دلالت بر آن دارد که [[توکل]] در عرض عمل و جایگزین آن نیست، بلکه در طول [[عمل]] است، |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۴، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | عبدالقادر جیلانی، الغنیة لطالبی طریق الحق فی الاخلاق والتصوف و الآداب الاسلامیة، ج۲، ص۱۹۲، دمشق ۱۹۹۶. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخة قونیه، ج ۱، دفتر اول، بیت ۹۱۶، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۱، دفتر اول، بیت ۹۵۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | کمااینکه رابطه اسباب دنیوی با مسبب الاسباب نیز رابطهای طولی است. افزون بر این، آنچه منافی توکل است حرص آوری و آرزوپروری است و متوکل باید از امل، طمع و انتظار به دور باشد. | + | کمااینکه رابطه اسباب دنیوی با مسبب الاسباب نیز رابطهای طولی است. افزون بر این، آنچه منافی [[توکل]] است [[حرص]] آوری و آرزوپروری است و [[متوکل]] باید از امل، طمع و انتظار به دور باشد. |
− | + | <ref> | |
− | + | منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش. | |
− | + | </ref> | |
− | + | <ref> | |
− | + | محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۵۳، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع. | |
− | + | </ref> | |
− | با در نظر گرفتن مجموع این نکات میتوان گفت که شرط | + | با در نظر گرفتن مجموع این نکات میتوان گفت که شرط [[توکل]]، ترک امل است نه ترک [[عمل]]. |
==فهرست منابع== | ==فهرست منابع== | ||
سطر ۷۶۶: | سطر ۷۶۲: | ||
==منبع== | ==منبع== | ||
− | دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توکل عرفانی»، شماره۴۰۶۲. | + | [http://lib.eshia.ir/23019/1/4062 دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توکل عرفانی»، شماره۴۰۶۲.] |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
[[رده:مقالات]] | [[رده:مقالات]] |
نسخهٔ کنونی تا ۱۹ آوریل ۲۰۱۶، ساعت ۰۸:۰۰
یکی از واژههایی که در تصوف و عرفان از آن بحث شده توکل میباشد که آرای مختلفی در این مورد میباشد.
محتویات
- ۱ معنای توکل
- ۲ اهمیت توکل
- ۳ ارکان توکل
- ۴ کلمات همخویشاوند توکل
- ۵ دو بعدی بودن توکل
- ۶ اقسام توکل
- ۷ جایگاه توکل درقلب آدمی
- ۸ موضوع توکل
- ۹ مراتب توکل
- ۱۰ متوکل نمونه از نگاه عرفا
- ۱۱ توکل صحیح
- ۱۲ نسبت توکل و کسب
- ۱۳ توحید و توکل
- ۱۴ قول بزرگان در توکل
- ۱۵ استدلال بر امکان جمع توکل با کسب و کار
- ۱۶ فهرست منابع
- ۱۷ منبع
- ۱۸ پانویس
معنای توکل
توکل یکی از مقامات عرفانی، به معنای اعتماد و امیدِ تمام به خدا و قطع اعتماد و امید از مخلوقات یا اسباب و وسایط است. توکل، به معنای متعارف، کار خویش را به دیگری سپردن است، با اعتماد به کفایت او، که حاصل آن اطمینان و آرامش است. در آثار عرفانی نیز به همین کاربرد متعارف کلمه توجه شده است. غزالی در احیاء علوم الدین، [۱] پس از بیان ریشة لغوی واژه و مشتقات آن، توکل را به معنای اعتماد قلب، فقط به وکیل دانسته و وکالت در خصومت (وکالت حقوقی) را مثال زده و شروط لازم را برای وکیل بر شمرده که از آن جمله هدایتگری، قدرت و شفقت است. وی تحقق وثوق و اطمینان شخص به وکیل را در گرو احراز این صفات میداند. بنا بر شرح التعرف [۲] توکیل کار خود را به دیگری (خلق) سپردن و توکل کار خویش را به حق سپردن است. به نظر میرسد درست تر آن است که توکیل در بافت و زمینه عرفی به کار میرود و متعلَّق توکل فقط خداست. به این معنا، توکل یعنی سپردن کار خویش به خدا، با همان اطمینان و جمعیت خاطری که انسان کار خود را به وکیل یا مباشر معتمد و با کفایت خویش میسپارد. عرفا و مشایخ نیز در جاهای متعدد توکل را اعتماد و امید به خدا معنا کرده اند؛ اعتماد و امیدی که مبدأ آن حسن ظن به خدا و منتهایش آرامش و اطمینان قلبی است. [۳] [۴] [۵] [۶] [۷] [۸]
اهمیت توکل
در متون عرفانی توکل در زمره مقامات آمده است. [۹] [۱۰] ابونصر سراج [۱۱] آن را پس از مقام صبر و ابوطالب مکّی [۱۲] پس از زهد و هر دو پیش از مقام رضا آورده اند. در صوفی نامه [۱۳] تصوف به دو رکن اَعمال و احوال تقسیم شده و توکل جزو اعمال منتهیان آمده است. ابن عربی [۱۴] نیز توکل را، در کنار یقین و صبر و عزیمت و صدق، از اعمال باطنی میشمارد.
ارکان توکل
غزالی [۱۵] توکل را مانند دیگر ابواب ایمان متشکل از سه رکن علم و حال و عمل دانسته است. علم، اصل و به تعبیری پیش فرض توکل است، عمل ثمره و نتیجه آن، و حال همان است که از مفهوم توکل مراد میشود و هر چه در بیان توکل گفته شود، تعبیرِ آن حال است. [۱۶] [۱۷] منظور از علمْ توحید یا ایمان است، یعنی باور و تصدیق قلبی به قدرت و روزی بخشی و عزت و حکمت وکیل مطلق (خداوند) و اینکه منع و عطای او به اقتضای عزت و حکمت اوست. [۱۸] [۱۹] قوّت توکل به میزان علم و معرفت به وکیل است. [۲۰] به گفته احمد بن حنبل علم است که صوفیان را به توکل مینشاند. [۲۱] این علم باید به مرتبه یقین برسد، یعنی یقین به تحقق وعده خداوند، و یقین هر کس بیشتر باشد توکل او درست تر است. [۲۲] [۲۳] به گفته نقشبندی خالدی، [۲۴] توکل چیزی نیست مگر کامل شدن یقین به خداوند. اما علم شرط کافی نیست، زیرا ممکن است نفس انسان ضعیف باشد و دچار وهم و اضطراب گردد و از توکل او کاسته شود، مانند غلبه وهم و اضطراب بر انسان در خوابیدن کنار مرده، به رغم یقین به اینکه مرده در حکم شی ء است و خطری ندارد. [۲۵] بنابراین، برای کسب توکل، شخص باید پس از تصدیق به فاعلیت تام و تمام خداوند و ورزیدنِ درونی این باور، و مطالعه و تأمل در احوال متوکلان، نفس خویش را قوّت ببخشد. پس توکل دو شرط لازم و کافی دارد: قوّت یقین و قوّت نفس که نتیجه آنها سکون و آرامش ضمیر است. [۲۶] عمل نیز از ارکان توکل است. به گفته غزالی، [۲۷] تأثیر توکل، در حرکت و تلاشِ انسان به سوی مقاصدش آشکار است. این سعی و تلاش یا برای جلب و حفظ منافعی است یا برای دفع و خلاصی از مضار و در هر حال مستلزم پرداختن به اسباب و وسایط است. وی شقوق مختلف این موضوع را به تفصیل بررسی کرده و نتیجه گرفته که اگر دو شرط علم و حال رعایت شود، در بیشتر موارد عملِ شخص متوکلانه خواهد بود.
کلمات همخویشاوند توکل
در تحلیل ساخت معنایی توکل، شبکهای از مفاهیم مرتبط و خویشاوند به چشم میخورد. در بسیاری از آثار عرفانی، با استناد به آیات قرآن، به رابطه نزدیک ایمان و توکل اشاره شده است. [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] توکل از ارکان ایمان، و حقیقت ایمان حفظ توکل است. [۳۲] [۳۳] افزون بر این گفتهاند که توکل ثمرهایمان است. و آن را همچون ایمان ذومراتب دانسته اند. هر که ایمانش قویتر باشد، توکلش صحیحتر است. [۳۴] [۳۵] [۳۶] توکل از نظر ساخت معنایی، نزدیکترین رابطه و خویشاوندی را با توحید دارد. این رابطه احتمالاً اولین بار، به صراحت در گفتار جنید آمده و هر دو به قلب مربوط شده اند. توحید و توکل یک چیزند اما از دو منظر و جهت. از نظر جنید، توکل عمل قلب است و توحید قول قلب میباشد. [۳۷] [۳۸] غزالی ــ که مفصّلترین و احتمالاً مدونترین بحث را در باب توکل عرضه کرده است ــ فصلی از ربع منجیات را در احیاء علوم الدین به «توحید و توکل» اختصاص داده و توکل را ذیل توحید و در ارتباط با آن توضیح داده است. از نظر او هر آنچه در قرآن در ذکر توحید آمده، تنبیه انسانهاست که از غیر خدا روی بگردانند و تنها به خداوند قهار توکل کنند. [۳۹] وی پس از بیان معانی و مراتب چهارگانه توحید، توکل را ناظر به سومین مرتبه توحید دانسته که در آن سالک حقیقتِ عبارت «لااله الاالله» را به طریق کشف و به نور حق مشاهده میکند. [۴۰] [۴۱] توحید موجب یکسو نگریستن به مسبب الاسباب است و ایمان به رحمت و حکمت خداوند، اعتماد به سبب سازی او را در پی دارد. [۴۲] در مجموع میتوان توکل را تحقق توحید در نفس دانست. در سخنان مشایخ و در نظام مفهومی تصوف، توکل با تسلیم و تفویض و رضا نیز خویشاوندی دارد. توکل تسلیم شدن به قضا و قدر الهی است. [۴۳] [۴۴] برخی نیز [۴۵] [۴۶] حقیقت توکل را تفویض دانسته اند، یعنی تفویض امر به تدبیر وکیل علی الاطلاق. توکل مقتضی رضاست و ازاینرو مقامِ رضا پس از توکل حاصل میشود. [۴۷] [۴۸] از سوی دیگر، آنچه در بیان مقام رضا گفته شده، بسیار به معنای توکل نزدیک است. [۴۹] [۵۰]
دو بعدی بودن توکل
توکل مانند توحید واجد دو جنبه سلب و ایجاب است. وجه ایجابی آن رو به خدا دارد و عبارت است از بسنده کردن به خدا و اعتماد به وعده و روزی بخشی و کارسازی او در هر وضع و حالی، [۵۱] [۵۲] [۵۳] ناامید نبودن از خدا حتی هنگامی که هیچ امیدی نیست و به گفته ابن عربی [۵۴] اعتماد بی اضطراب به خداوند به هنگام فقدان اسباب و علل دنیوی و تنها از خدا (روزی) گرفتن. [۵۵] اما وجه سلبی توکل مربوط میشود به هر چه غیر خداست، اعم از اسباب و وسایط یا دیگر مخلوقات و حتی نفس شخص. این جنبه سلبی، چنانکه در سخنان مشایخ آمده، عبارت است از ترک تدبیر نفس و رها کردن و تبری جستن از حول و قوه خویش [۵۶] [۵۷] [۵۸] نا امیدی از خلق و عدم رؤیت خلایق [۵۹] ترک طاعت خدایانِ بسیار و درخواست نکردن از غیر خدا [۶۰] [۶۱] [۶۲] شکایت نکردن از هیچ چیز و هیچ کس، زیرا منع و عطا همه از جانب حق است، و خداوند را متهم نکردن [۶۳] [۶۴] [۶۵] قطع نظر و علاقه از وسایط و اسباب و عدم اعتماد بر کسب و اموال [۶۶] [۶۷] و به گفته بایزید در اندیشه فردا نبودن. [۶۸]
اقسام توکل
شقیق بلخی (متوفی ۱۴۹)، که از نخستین صوفیانی است که در باب توکل سخن گفته، توکل را بر چهار قسم دانسته است: توکل بر مال، توکل بر نفس، توکل بر مردم و توکل برخدا. [۶۹] عمادالدین اسنوی [۷۰] نیز فهرستی از انواع اعتماد و توکل به غیر خدا را آورده که از آن جمله است: اعتماد به قدرت و سلامت بدنی، ثروت و تجارت، کشت و زرع، دوستان و آشنایان، بلاغت و فصاحت زبان، علم و فقه و سخنوری. وی ضمن نقل روایتی از پیامبر اکرم، حتی توسل به اعمال و طاعات، به منزله سببی برای جلب رحمت خداوند، را در ردیف توکل به غیر خدا میآورد. همچنین در رسائل اخوان الصفاء [۷۱] کمابیش چنین تحلیلی از اعتماد و توکل به غیر خدا آمده است.
جایگاه توکل درقلب آدمی
مهمترین جزء در میان مؤلفهها و متعلقات توکل، قلب است. از نظر عرفا جایگاه توکل، قلب است و توکل اعتماد و آرامشی است که بر قلب و ضمیر سالک عارض میشود. [۷۲] [۷۳] ابراهیم خوّاص [۷۴] توکل را سکون یافتن قلب میداند به آنچه در غیب است و نسفی [۷۵] بصراحت میگوید توکل کارِ دل است و آرامِ دل. ژنده پیل [۷۶] نیز برای توکل سه ویژگی بر شمرده که هر سه به احوال قلب مربوط اند، یعنی توجه قلب به خدا، قوّت قلب در هنگام شداید و بی توجهی قلب به دنیا. خراز [۷۷] سکون و اضطراب را بهطور یکسان به توکل نسبت میدهد، سکون به جهت اعتماد به خدا و اضطراب به جهت آنکه معلوم نیست تقدیر و مقاصد خداوند (وکیل) برخواست بنده (موکِّل) صحه بگذارد. [۷۸] [۷۹]
موضوع توکل
در اندیشة عرفانی، در باب اینکه در چه امری باید توکل کرد (موضوعِ توکل)، در مقایسه با کاربرد اولیه آن در قرآن، پیشرفت یا دست کم بسط مفهومی دیده میشود. در آیات قرآن و در روایات، موضوع توکل، بیشتر رزق و معیشت بوده است. در آثار عرفانی نیز این روایت از پیامبر اکرم به تکرار نقل شده که اگر به خداوند چنانکه حق توکل اوست توکل کنید، روزیِ شما را مانند روزی پرندگان میرساند که صبحگاه از آشیانه گرسنه بیرون میآیند و شامگاه سیر باز میگردند. [۸۰] [۸۱] [۸۲] سخنان عرفا نیز در باب توکل، در بسیاری جاها مؤید همین مطلب است. [۸۳] [۸۴] [۸۵] [۸۶] [۸۷] [۸۸] اما توکل در رزق دنیوی مختص عموم است [۸۹] و خواص و اهل معرفت از توکل در رزق که خداوند آن را کفایت کرده پرهیز، و در امر آخرت توکل میکنند که خداوند کفایت آن را تضمین نکرده است و اکثر متوکلان از آن غافل اند، [۹۰] [۹۱] اموری مانند مرگ، تنهایی، وحشت قبر، برخاستن مردگان، ایستادن و انتظار در محضر داوری الاهی، [۹۲] صبر بر آزارِ قولی و فعلی دیگران و یکسان بودن مدح و ذم خلق نزد شخص میباشد. [۹۳] توکل دنیوی و اخروی را میتوان با آنچه عزالدین کاشانی [۹۴] تحت عنوان توکل کفایت و توکل عنایت آورده است، مقایسه کرد. ابوطالب مکّی [۹۵] سنخ شناسی دیگری را در باب توکل ذکر کرده است:توکل فرض و توکل فضل. توکل فرض، به معنای تسلیم به قضا و قدر الهی، در گرو ایمان است و توکل فضل همان مشاهده وکیل است که تنها در مقام معرفت عین الیقین دست میدهد. وی برای تأیید رأی خویش شواهد قرآنی نیز میآورد، آیاتی را که در آنها عباراتی نظیر «وعَلَی اللّهِ فَتَوَکَّلوا اِن کُنْتُم مُؤمنین» [۹۶] آمده، مصداق توکل فرض و آیاتی را که عباراتی نظیر «انَّالله یُحبُّالمُتَوَکّلین» [۹۷] در آنها آمده، مصداق توکل فضل میداند.
مراتب توکل
توکل مراتبی دارد؛ مرتبة اول آن است که حالِ توکلِانسان به خدا و اعتماد به کفالت و عنایت او، مانند اعتماد انسان به وکیلِ معتمد خویش باشد. در این مرتبه شخص از روی اختیار و تدبیر توکل میکند و نسبت به توکل خویش آگاهی نیز دارد. در مرتبه دوم، که قوی تر است، حال انسان با خدا مانند حالکودک است با مادر که جز او کسی را نمیشناسد و به غیر او پناه نمیبرد و اعتماد نمیکند. این توکل از روی فکر و تدبیر نیست، متوکل نسبت به توکل خود توجه و آگاهی ندارد، از توکل خود فانی است و تنها وکیل را میبیند. سومین و برترین مرتبه توکل آن است که انسان نسبت به خدا مانند مرده در دستهای غسال باشد و خود را مجرای قدرت و حرکت و علم و اراده حق بداند و در انتظار باشد. در این مرتبه به دلیل اعتماد به علم و عنایت و کَرَم وکیل، گذشته از اختیار، دعا و درخواست نیز ترک میشود؛ به خلافِ مرتبه دوم که فقط مقتضی ترک طلب و سؤال از غیر وکیل است نه از خود وکیل. [۹۸] [۹۹] به نظر غزالی [۱۰۰] از میان این سه مرتبه، مرتبه اول ممکن تر و مراتب دوم و سوم، خصوصاً مرتبه سوم کمیاب تر و کم دوامترند. مرتبه اول، مانند وکیل گرفتن در مشکلات حقوقی، فقط بعضی از تدبیرهای انسان را نفی میکند. مرتبه دوم همه تدبیرها، بجز طلب و سؤال از خدا را نفی میکند، اما در مرتبه سوم همه تدبیرها بکلی از میان بر میخیزند. بنابراین، آنچه در تعریفتوکل به نفی تدبیر و نفی اسباب تعبیر شده، دارای مراتب و شدت و ضعف است و توکل در مراحل برتر، حالی است که به سالک دست میدهد و از اختیار و اراده او خارج است. غزالی با بیان تمثیل وکیل حقوقی و وجوه تشابه و تفاوت آن با وکیل حقیقی (خداوند)، تفاوت مراتب فوق و نسبت توکل را با توسل به اسباب در هر یک از این مراتب روشن میکند. [۱۰۱] خواجه عبدالله انصاری [۱۰۲] همین مراتب را با اندکی تفاوت، چنین آورده است: مرتبه اول توکل به خدا به همراه درخواست و طلب و پرداختن به سبب، که خود نوعی توکل به اسباب است؛ مرتبه دوم توکل به خدا با کنار گذاشتن درخواست و چشم پوشی از سبب که در حقیقت توکل بر توکل خویش است؛ مرتبه سوم توکل فقط به خدا، نه بر اسباب یا بر توکل خویش، و دانستن اینکه خدا در مالکیت امور شریکی ندارد و سپردن به او آنچه را که میپندارد سهم خویش است. [۱۰۳] [۱۰۴] [۱۰۵]
متوکل نمونه از نگاه عرفا
عارفان، حضرت ابراهیم علیهالسلام را نمونه متوکل کامل میدانند که وقتی او را به آتش افکندند، دعایی نکرد و گفت علم خدا به حال من مرا از سؤال بی نیاز کرده است. [۱۰۶] [۱۰۷] [۱۰۸] [۱۰۹] مولوی [۱۱۰] نیز میگوید قومی از اولیا هستند که لب از دعا فرو بسته اند. عَبّادی [۱۱۱] داستان حضرت ابراهیم را نه در بحث توکل بلکه در باب تسلیم آورده است. از همینجا برخی از عارفان تسلیم را برتر از توکل و تفویض را برتر از تسلیم دانسته اند.توکل مختص عامه مؤمناناست، تسلیم مختص خواص و اولیا، و تفویض مختص خواص الخواص. متوکل به وعدهخدا آرام میگیرد، صاحب تسلیم همچونابراهیم به علم خدا بسنده میکند و صاحب تفویض به حکم خدا رضا میدهد. [۱۱۲] [۱۱۳] عارفان، کمال توکل را نه تنها عدم رؤیت اسباب، بلکه عدم رؤیت خودِ توکل و حتی ترک توکل دانسته اند [۱۱۴] [۱۱۵] چنانکه منصور حلاج، ابراهیم خوّاص را که در تصحیح مقام توکل خویش میکوشید، به گذشتن از توکل و فنای در توحید دعوت کرد. [۱۱۶]
توکل صحیح
توکل صحیح در مقام توحید اَفعالی دست میدهد و مرتبه پس از آن فراتر رفتن از توکل است، [۱۱۷] زیرا سالک باید رونده باشد و در توکل و در هیچ مقام دیگری ساکن نشود. [۱۱۸] [۱۱۹] در تبیین دیگری از همین موضوع (ترک توکل)، توکل که از جهتی عین توحید است، از جهتی دیگر معارض توحید و عبودیت محسوب میشود. عبودیت یعنی خداوند را تنها مالک اشیا و امور بدانیم، در این صورت شخص متوکل کار چه کسی را به چه کسی میسپارد؟ به این لحاظ ترک توکل، یعنی بیرون آمدن از این پندار که شخص مالک امری است و میخواهد خدا را بر آن وکیل کند، زیرا خداوند خویش را وکیل کرده و وقوف بر این نکته، توکل را که نزد عامه از دشوارترین مقامات است، برای خواص آسان نموده است. [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] [۱۲۳] بر همین اساس گفتهاند که توکل از مقامات عامه است نه از مراتب اولیا. [۱۲۴]
نسبت توکل و کسب
تبیین نسبت میان توکل به معنای ترک تعلق به اسباب، و «کسب» به معنای حرکت و کوشش برای معیشت میباشد، مسائلی در حیطه علم و نظر و مشکلاتی در عمل پدید آورد. این موضوع به تعارضی مربوط است که در بادی امر میان توکل و کسب به چشم میخورد و در اصل جنبه دیگری از تضاد دوران ساز در تاریخ اندیشه اسلامی و حتی مسیحی است؛ یعنی، تضاد میان علیت ارسطویی که اسباب و علل طبیعی را واجد جوهر و قدرت اثربخشی میداند، با اعتقاد دینی که هرگونه قدرت و حرکتی را فقط به خدا منتسب میکند. کسب، مستلزم اعتماد انسان به توانایی خویش و نیز اعتماد به اثربخشی زنجیرهای از اسباب است که در نهایت به حصول نتیجه منجر میگردد. [۱۲۵] [۱۲۶] [۱۲۷] درنگِ اغلب کتابهای تعلیمی عرفا بر این مسئله و ارائه راه حل در این خصوص، نشان میدهد که پیچیدگی موضوع موجب بدفهمیهایی میان صوفیان و احتمالاً عامه مسلمانان شده بود. اگر چه اغلب عرفا در جمع و تلفیق توکل و کسب سخن گفته اند، برخی از ایشان به تضاد میان توکل و کسب تصریح کرده اند. [۱۲۸] [۱۲۹] [۱۳۰] تلقی شقیق بلخی از توکل مبنی بر تعارض آن با کسب از جمله موارد انتقادبرانگیز بوده است. حارث محاسبی در کتاب المکاسب [۱۳۱] که عنوان آن نشان دهنده اهمیت موضوع کسب است، تفسیر شقیق از توکل را نقد کرده و با توسل به کتاب و سنّت پیامبر میکوشد نشان دهد که کسب، نافی توکل نیست. همچنین بایزیدبسطامی بر شیوه توکل شقیق خرده گرفته و نشستن به حکم توکل و منتظر روزی ماندن را امتحان کردن خدا دانسته است. [۱۳۲] از سهل بن عبدالله نقل شده که توکل حال نبی است و کسب، سنّت او. [۱۳۳] [۱۳۴] در روایت قشیری و اسنوی، سهل بن عبدالله مقام برتر را برای توکل قائل شده و گفته است هر کس از حال نبی بازماند لااقل سنّت او را ترک نکند. اما سلمی [۱۳۵] از قول سهل بن عبدالله آورده که توکل ترک کسب است، هر چند در جایی دیگر [۱۳۶] سخنی از او نقل کرده که لزوم جمع و تلفیق توکل و کسب را بیان میکند.
توحید و توکل
غزالی نیز در ابتدای مبحث «توحید و توکل»، [۱۳۷] توکل را به لحاظ نظری غامض و به لحاظ عملی مشکل میداند؛ از آنرو که دیدن اسباب و اعتماد بر آنها، خدشه در توحید و نوعی شرک است، از سوی دیگر به کلی وانهادن اسباب نیز طعن در سنّت و شریعت است. به اعتقاد وی تنها کسانی بر این دشواری غلبه کردهاند که چشمشان به سرمه فضل خدا بینا شده، حقیقت توکل را به تحقیق دریافته و سپس این دریافت و مشاهده را بیان کرده اند. مولوی نیز [۱۳۸] کمتر کسی را در توکل ماهر میداند. صورت بندیهای مختلفی از لزوم جمع و تلفیق میان توکل و کسب و امکان آن عرضه شده است. به عقیده ابوطالب مکّی [۱۳۹] نباید به بهانه توکل بطالت پیشه کرد و اگر کسی توکل صحیح باشد، کسب و تصرف در معیشت نافی مقام توکل نیست. به اعتقاد او توکل با توسل به اسباب منافات ندارد، به شرط آنکه در پشتِ اسباب، مسبب الاسباب دیده شود. به عبارت دیگر، توکل نفی اسباب نیست، بلکه نفی رؤیت وسایط و اسباب است [۱۴۰] [۱۴۱] [۱۴۲] یعنی، عدم اعتماد قلبی به اسباب در عین پرداختن به آنها و اعتقاد به اینکه خداوند رزق را در سببْ خلق میکند [۱۴۳] و شفا از خداست اگرچه نزد طبیب است. [۱۴۴] غزالی، [۱۴۵] ذیل «اعمال متوکلان»، رابطه توکل را با انواع پرداختن به کسب و اسباب بهطور مشروح و با مثال و تمثیل توضیح داده است. وی ابتدا این تلقی را که توکل یعنی ترک کسب به تن و ترک تدبیر به دل، رد کرده و آن را پندار جاهلان دانسته که شرعاً حرام است، در حالی که شرع، به توکل توصیه کرده و آن را ستوده است. او برای اسباب نیز تقسیماتی در نظر گرفته است: اسبابی که پرداختن به آنها نافی توکل است و اسبابی که نافی توکل نیستند. قسم اول نیز خود به دوگونه است: اسبابی که رسیدن به مطلوب به واسطه آنها قطعی و حتمی است و اسبابی که ظنی و احتمالی اند. توسلبه اسباب قطعی، نافی توکل نیست، به شرط آنکه علم و حال توکل موجود باشد، یعنی اینکه در پشت اسباب مسبب الاسباب را ببیند و بر او اعتماد کند. وی برای اسباب ظنی سه شق در نظر گرفته و توضیح داده که توسل به اسباب ظنی نیز با رعایت شروطی، منافی توکل نیست. سپس مثالهایی از چگونگی رفتار اولیا در مقام توکل آورده و با طرح سؤال و جواب کوشیده موضوع غامض جمع توکل و کسب را روشن کند. [۱۴۶] غزالی در ادامه حجم عمدهای از نوشته خویش را به اصناف مسائل درباره توکل اختصاص داده، از قبیل چگونگی توکل شخص عیال وار [۱۴۷] ، حکم توکل و ذخیره کردن [۱۴۸] آداب متوکلان اگر چیزی از ایشان دزدیده شود، [۱۴۹] توکل و پرداختن به درمان.
قول بزرگان در توکل
ابن جوزی
ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)، که از منتقدان صوفیه است، در تلبیس ابلیس [۱۵۱] فصلی را به ادعای توکل صوفیان و خطاهای ایشان در این باره اختصاص داده است. وی کوشیده تلقیهای افراطی از توکل را نقد کند و عموماً شواهدی از قرآن و نیز قول و فعل پیامبر اسلام و دیگر پیامبران و اولیا آورده که به تصریح یا تلویح آنها را نقض میکنند؛ تلقیهایی از قبیل ترک کسب و کار، [۱۵۲] ذخیره نکردن مال، [۱۵۳] ترک احتیاط، [۱۵۴] ترک درمان و دارو [۱۵۵] و ترک زاد و توشه در مسافرت. [۱۵۶] وی در جاهای مختلف این بخش، سخنان و حکایتهایی را در باب توکل از صوفیان نقل کرده و سپس با لحنی طعنه آمیز به نقد آنها پرداخته است. کسانی گفتهاند که توکل، حال رسول الله است، در حالی که کسب، سنّتِ ایشان و برای کسانی است که به کمالِ توکل نرسیده اند. [۱۵۷] به نظر ابن جوزی [۱۵۸] هر کس چنین بپندارد انبیا را، که همگی اهل کسب و کار بوده اند، غیر متوکل دانسته است. به نظر او توکل باید با عقل سلیم و عمل همراه باشد والاّ نه تنها فضیلتی نیست، بلکه خوار شمردن نعمتهای الهی و خلاف شرع است. [۱۵۹]
نراقی
نراقی [۱۶۰] نیز توکل به معنای ترک کسب و عمل و فکر و تدبیر را منافی دستور خداوند به انسان برای طلب روزیِ حلال و محافظت از نفس و اهل و عیال دانسته است. وی در معراج السعادة [۱۶۱] در باب جمع توکل و اسباب، امور بندگان را بر دو قسم دانسته است، اموری که از قدرت ایشان بیرون است و اموری که از قدرت ایشان بیرون نیست و برای آن اسبابی وجود دارد. به نظر او قسم اول خاص توکل است و در قسم دوم تلاش و توسل به اسباب، با در نظر گرفتن شروطی، منافی توکل نیست. این شروط همانهاست که غزالی نیز گفته است. نراقی [۱۶۲] معتقد است که توسل به اسباب احتمالی، مانند احتراز از فال بد و چشم زخم، و توسل به جادو و اموری از این قبیل که نزد عقلا سبب محسوب نمیشوند، خلاف توکل است.
عبّادی
عبّادی [۱۶۳] نیز روایتی از پیامبر اکرم نقل کرده که اهل توکل در هیچ کاری به فال و افسون متمسک نمیشوند. [۱۶۴]
استدلال بر امکان جمع توکل با کسب و کار
مهمترین استدلال در امکان جمع توکل با کسب و کار، آن است که توکل، بنا به تعریف، موقفی قلبی و درونی (جوانحی) است و با عمل و حرکت بیرونی (جوارحی) منافات ندارد. اعضا و جوارح انسان متوکل، به امر خدا، در پی اسبابْ متحرک و قلبش به وعده او آرام است. [۱۶۵] [۱۶۶] [۱۶۷] [۱۶۸] روایت شده که مردی سوار بر شتر نزد پیامبر اکرم رفت و هنگامی که از مرکب خویش پیاده شد، از پیامبر پرسید رهایش کنم و توکل کنم ؟ و پاسخ شنید: ببندش و توکل کن. در نظر عرفا این روایت دلالت بر آن دارد که توکل در عرض عمل و جایگزین آن نیست، بلکه در طول عمل است، [۱۶۹] [۱۷۰] [۱۷۱] [۱۷۲] کمااینکه رابطه اسباب دنیوی با مسبب الاسباب نیز رابطهای طولی است. افزون بر این، آنچه منافی توکل است حرص آوری و آرزوپروری است و متوکل باید از امل، طمع و انتظار به دور باشد. [۱۷۳] [۱۷۴] با در نظر گرفتن مجموع این نکات میتوان گفت که شرط توکل، ترک امل است نه ترک عمل.
فهرست منابع
(۱) شمس الدین ابراهیم ابرقوهی، مجمع البحرین، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲) ابن جوزی، تلبیس ابلیس، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
(۳) ابن عربی، الفتوحات المکیّة، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۴) ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۵) ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
(۶) احمدبن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
(۷) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، بیروت ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
(۸) محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
(۹) عبدالله بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۰) عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۱۱) عبدالرحمان بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۲) حارث محاسبی، آداب النفوس، چاپ عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۹۸۴.
(۱۳) حارث محاسبی، المکاسب، چاپ عبدالقادر احمدعطا، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۴) احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۵) محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
(۱۶) عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷) محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۱۸) منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۹) عبدالرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیة، چاپ عبدالعال شاهین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۲۰) عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش.
(۲۱) عبدالرزاق کاشی، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۲۲) عبدالقادر جیلانی، الغنیة لطالبی طریق الحق فی الاخلاق والتصوف و الآداب الاسلامیة، دمشق ۱۹۹۶.
(۲۳) محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۲۴) محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۲۵) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۶) عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۲۷) ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۲۸) اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصه شرح تعرّف، بر اساس نسخه منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۲۹) اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش.
(۳۰) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۳۱) احمد بن عمر نجم الدین کبری، اقرب الطرق الی الله، ترجمه علی همدانی، شرح کمال الدین حسین خوارزمی، چاپ علیرضا شریف محسنی، تهران (۱۳۶۲ ش).
(۳۲) احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۳۳) عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۳۴) احمد نقشبندی خالدی، جامع الاصول، ج ۲: الطرق الصوفیة، چاپ ادیب نصرالله، بیروت ۱۹۹۷.
(۳۵) پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۳۶) علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش؛
منبع
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توکل عرفانی»، شماره۴۰۶۲.
پانویس
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف،ج ۳، ص ۱۲۹۸، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۶ ش
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۴۶، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، ج۱، ص۴۶۲، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، ج۱، ص۷۲۹، تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۱۵۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۴۷۵ـ۴۷۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۲۰، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۰، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۲۵۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۴ـ۱۳۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، ج۱، ص۵۰۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵ـ۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ شمس الدین ابراهیم ابرقوهی، مجمع البحرین، ج۱، ص۳۲۳، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۶۴ ش.
- ↑ احمد نقشبندی خالدی، جامع الاصول، ج۲، ص۳۲۲، ج ۲: الطرق الصوفیة، چاپ ادیب نصرالله، بیروت ۱۹۹۷.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۴۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۱، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۶، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۳، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۳۷۳، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
- ↑ حارث محاسبی، آداب النفوس، ج۱، ص۱۹۸، چاپ عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۹۸۴.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۲، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۴۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمدبن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۲۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۱، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصه شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۹، بر اساس نسخه منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش.
- ↑ محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۲، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ ابوبکر محمد بن ابراهیم کلاباذی، التعرف لمذهب اهل التصوف، ج۱، ص۱۰۲، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعة رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۵، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱، ص۱۵۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۴، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۶، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۱۵۳، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ عبدالرحمان بن احمد جامی، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص، ج۱، ص۱۵۸، چاپ ویلیام چیتیک، تهران ۱۳۷۰ ش.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۹۸، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ تذکرة الاولیاء، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۵۰۸، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۱۹۶، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ احمد بن عبدالله ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۸، ص۶۱، بیروت ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، ج۴، ص۶۸ـ۶۹، بیروت ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
- ↑ ابونصر سرّاج، کتاب اللُّمَع فی التصوف، ج۱، ص۵۳، چاپ رینولد آلن نیکلسون، لیدن ۱۹۱۴، چاپ افست تهران (بی تا).
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۵، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۶۱، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ج۱، ص۲۴۹، ترجمه اسماعیل سعادت، تهران ۱۳۷۳ ش.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۴۶۲، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصه شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۷، بر اساس نسخه منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۶، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، ج۱، ص۱۶۳، الرسالة القشیریة، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، ج۱، ص۱۶۵، الرسالة القشیریة، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۱۴۶، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۸۵۱،چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۸۵۴،چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۸ ـ۹، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۷، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۱۰، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۲۳.
- ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۲، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۸ـ ۱۳۹، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ عبدالله بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، ج۱، ص۴۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۱، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ عبداللّه بن محمد انصاری، مجموعة رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۲۷۳، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۷۲ ش.
- ↑ احمد بن ابوالحسن ژنده پیل، انس التائبین، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۲، چاپ علی فاضل، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۶، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۵۰۸ ـ۵۰۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ محمود بن عبدالکریم شبستری، گلشن راز، ج۱، ص۳۵، چاپ احمد مجاهد و محسن کیانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
- ↑ احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۲۰، تهران ۱۳۷۱ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۱، دفتر سوم، بیت ۱۸۸۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ منصوربن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۰، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ محمود بن علی عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ج۱، ص۳۹۷، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ ش.
- ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیّة، ج۱۴، ص۱۶۴، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر ۴ و ۱۴، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۵، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۵ ـ۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن ابراهیم عطار، تذکرة الاولیاء، ج۱، ص۶۰۹، چاپ محمد استعلامی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ عبدالله بن محمد انصاری، کتاب منازل السائرین، ج۱، ص۴۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- ↑ عبدالرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیة، قسم ۲، ص ۲۳۸، چاپ عبدالعال شاهین، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
- ↑ عبدالرزاق کاشی، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، ج۱، ص۱۹۵، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۷۹ ش.
- ↑ عبدالرزاق کاشی، شرح منازل السائرین، ج۱، ص۱۷۲، چاپ محسن بیدارفر، قم ۱۳۷۲ ش.
- ↑ اسماعیل بن محمد مستملی، خلاصة شرح تعرّف، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۰۹، بر اساس نسخة منحصر به فرد مورخ ۷۱هجری، چاپ احمدعلی رجایی، تهران ۱۳۴۹ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۱۷، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۲۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج۱، دفتر سوم، بیت ۲۵۲۵، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۸، چاپ محمد سرور مولایی، تهران ۱۳۷۲ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۴۰۱ـ ۲۴۲۷، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ حارث محاسبی، المکاسب،ص ۶۱ـ۶۶، چاپ عبدالقادر احمدعطا، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
- ↑ علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۴۶۸، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۶، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۳۷، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعة آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۳، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۶، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۱۵، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه،ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۲۳۹۳، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ ابوطالب مکی، کتاب قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج۲، ص۱۵ـ۱۶، قاهره ۱۳۱۰، چاپ افست بیروت (بی تا).
- ↑ محمد بن حسین سلمی، مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: بخشهایی از حقائق التفسیر و رسائل دیگر، ج۲، ص۴۸۴، چاپ نصرالله پورجوادی، ۱۴: المقدمة فی التصوف و حقیقته، چاپ حسین امین، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۲ ش.
- ↑ احمدبن عمر نجم الدین کبری، اقرب الطرق الی الله، ج۱، ص۹۳، ترجمه علی همدانی، شرح کمال الدین حسین خوارزمی، چاپ علیرضا شریف محسنی، تهران (۱۳۶۲ ش).
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۲، دفتر پنجم، بیت ۱۵۴۰ـ۱۵۵۴، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۴، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۴۲، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۴۶ـ۱۵۱، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۵۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین،ج ۵، ص ۱۵۸، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۶۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۵، ص۱۷۰، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۰ به بعد، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۲۰، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۱، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۲، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۲۱ـ۳۲۲، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۵، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۷، چاپ خیرالدین علی، بیروت (بی تا).
- ↑ احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۸، تهران ۱۳۷۱ ش.
- ↑ احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۷ـ۶۱۹، تهران ۱۳۷۱ ش.
- ↑ احمد بن محمد مهدی نراقی، کتاب معراج السعاده، ج۱، ص۶۱۷ـ۶۱۹، تهران ۱۳۷۱ ش.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۳، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۲۱۷ـ۲۸۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۳، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ عبدالقادر جیلانی، الغنیة لطالبی طریق الحق فی الاخلاق والتصوف و الآداب الاسلامیة، ج۲، ص۱۹۲، دمشق ۱۹۹۶.
- ↑ عزیزالدین بن محمد نسفی، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، ج۱، ص۳۳۶، چاپ ماریژان موله، تهران ۱۳۴۱ ش.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۴۴، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.
- ↑ عبدالکریم بن هوازن قشیری، الرسالة القشیریة، ج۱، ص۱۶۴، چاپ معروف زریق و علی عبدالحمید بلطه جی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ↑ عبدالقادر جیلانی، الغنیة لطالبی طریق الحق فی الاخلاق والتصوف و الآداب الاسلامیة، ج۲، ص۱۹۲، دمشق ۱۹۹۶.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخة قونیه، ج ۱، دفتر اول، بیت ۹۱۶، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ جلال الدین محمد بن محمد مولوی، مثنوی معنوی، بر اساس نسخه قونیه، ج ۱، دفتر اول، بیت ۹۵۰، چاپ عبدالکریم سروش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- ↑ منصور بن اردشیر عَبّادی، صوفی نامه: التصفیة فی احوال المتصوفة، ج۱، ص۱۱۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۸ ش.
- ↑ محمد بن حسن اسنوی، حیاة القلوب فی کیفیة الوصول الی المحبوب، ج۲، ص۱۵۳، در هامش ابوطالب مکی، همان منبع.