امانت داری

ودیعه از«ودع» به معنای ترک کردن آمده است و چون در نزد امانت گیرنده ترک شده است ودیعه گویند و امانت از «امن» به معنای ایمنی و اطمینان و امانت را هم امانت گویند چون شخص امانت گذار از خیانت آن کسی که امانت پیش اوست مطمئن و ایمن است. در بیان عرف و اندیشمندان اسلامی امانت -هر چه باشد- به معنای چیزی است که نزد غیر به ودیعه بسپارند تا آن را برای سپارنده حفظ کند و سپس به وی برگرداند.

امانت داری در قرآن

در قرآن مجید امانت به صورت مفرد یا جمع بارها تکرار شده است. در آیات قرآن کریم درباره شش نفر از پیامبران بزرگ الهی یعنی حضرت نوح و هود و صالح و لوط و شعیب و موسی (علیهم السلام) جمله «اِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ اَمِینٌ؛ من برای شما فرستاده امینی هستم»، دیده می­‌شود که نشان واضحی از اهمیت این فضیلت اخلاقی است که در کنار امر رسالت قرار گرفته، و بدون آن هرگز اعتماد امت‌ها به رسولان جلب نمی­‌شد. خداوند در قرآن کریم می­‌فرماید: «وَالَّذِینَ هُمْ لاَِماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ؛ و آن‌ها كه امانت‌ها و عهد خود را رعايت مي كنند.» در این آیه به برجسته صفات مومنان راستین یعنی حفظ امانت و پای بندی به عهد و پیمان اشاره شده است. قابل توجه این است که «امانات» در این‌جا به صورت جمع ذکر شده که اشاره به انواع و اقسام امانت است و بسیاری از مفسران قائل هستند که امانت در این آیه، تنها شامل امانت­های مالی نیست بلکه شامل امانات معنوی مانند قرآن و آیین خدا و عبادات، وظائف شرعیه و هم‌چنین شامل نعمت­های مختلفی که خداوند به انسان داده است می‌شود و از این‌جا روشن می­‌شود که مومنان واقعی و انسان‌های شایسته کسانی هستند که تمام این امانت­ها را مراعات کنند و مراقب حفظ همه آن‌ها باشند. تعبیر به «راعون» که از ماده رعایت است (توجه داشته باشید که این واژه از ماده «رعی» به معنی مراقبت از گوسفندان به هنگام چرا گرفته شده است) نشان می‌دهد که منظور از آن چیزی بیش از ادای امانت است بلکه مراقبت همه جانبه از آن را توصیه می­‌کند.

امانت داری در روایات

در احادیثی هم که از پیامبر(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) به ما رسیده است اهمیت فوق العاده­‌ای به این مسأله داده شده است، حتی گاهی از امانت به عنوان یکی از اصول اساسی مشترک در میان همه ادیان آسمانی یاد شده است: در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که راست گویی و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزء تعلیمات او بود» شخصی به حضرت صادق(ع) گفت: «ابن أبی یعفور خدمت شما سلام عرض می‏کرد. فرمود: «بر تو و بر او سلام. وقتی پیش او رفتی سلام به او برسان و به او بگو جعفر بن محمد می‏گفت: توجه کن به آن چیزی که به واسطه آن حضرت امیر المؤمنین(ع) نزد رسول خدا(ص) به آن مقام رسید. پس به آن ملازم شو. همانا علی(ع) بدان پایه پیش رسول خدا(ص) نرسید مگر به راستی گفتار و دادن امانت». این روایات که تنها گلچینی از روایات مربوط به امانت در منابع اسلامی است به خوبی نشان می­‌دهد که امانت چه جایگاهی در میان تعلیمات اسلامی دارد و خیانت تا چه حد زیانبار، ویران­گر و مایه بدبختی و دوری از خدا است.

تبیین شاخه های امانت

امانت معنی بسیار وسیع و گسترده­‌ای دارد که شامل تمام مواهب الهی و نعمت‌های خدادادی می‌شود. از قرآن مجید و اسلام و ایمان و ولایت گرفته تا کوچک­‌ترین مواهب مادی و معنوی همه در مفهوم وسیع امانت داخل می­‌شود. احادیثی که می­‌گوید امانت موجب غنی و بی نیازی، و خیانت موجب فقر است، ناظر به امانت‌های مالی و مادی است. ولی آیات و روایاتی که اشاره به عرضه شدن امانت به آسمان­‌ها و زمین می­‌کند به یقین به معنی امانت مادی و مالی نیست بلکه فراتر از آن است و ناظر به امانت­های معنوی می­‌باشد. در حدیثی در مورد امیرمؤمنان(ع) می‌­خوانیم هنگامی که وقت نماز فرا می­‌رسید حال او دگرگون می­‌شد و هنگامی که از آن حضرت سؤال می‌کردند می‌فرمود: «وقت نماز رسیده همان وقت امانتی که خداوند آن را بر آسمان‌ها و زمین عرضه داشت و از حمل آن ابا کردند و ترسان شدند». در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) می­‌خوانیم: هنگامی که خداوند ارواح پیغمبر(ص) و فاطمه زهرا(ع) و ائمه معصومین(ع) را آفرید سخنانی فرمود: «ولایت آن‌ها امانتی در نزد خلق من است» از احادیث دیگری استفاده می­‌شود که خلافت رسول اللّه(ص) امانت است. یا این‌که نماز و زکات و حج امانت است. و یا همسران نزد شما امانت الهی هستند. به هر حال امانت و خیانت را نمی‌­توان در عمل خاص و برنامه معینی محدود ساخت؛ چرا که آثار و پیامدهای آن نیز تنها در بخش امانت و خیانت مالی محدود نمی‌­شود.

آثار فردی امانت داری

در روایات آثار فراوانی برای این خصلت بیان شده است که به پاره­‌ای از آن‌ها اشاره می‌شود:

سبب جلب رزق و روزی

از پیامبر (ص) روایت داریم که: «امانت رزق و روزی می آورد، و خیانت مایه فقر است»

عافیت در دنیا و آخرت

از لقمان حکیم نقل شده فرمود: «پسرم! امانت را ادا کن تا دنیا و آخرت تو سالم باشد، و امین باش تا غنی شوی»

نشانه ایمان

از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که فرمود: «نگاه به فزونی نماز و روزه آنها و کثرت حج و نیکوکاری آن‌ها و سر و صدایشان در شب (هنگام راز و نیاز با خدا) نکنید، بلکه نگاه به راست گویی و امانت آنها کنید» البته هدف از اين تعبيرات اين نيست كه نماز و روزه و حج و انفاق، سبك شمرده شود، بلكه هدف آن است كه اين‌ها تنها نشانه دين‌دارى افراد معرفى نگردد، بلكه به دو رکن اساسى دين يعنى راستى و امانت بيشتر توجه شود.

ایجاد شهامت در صاحبش

صدق و راستی و امانت به انسان شجاعت و شهامت می‌بخشد؛ زیرا آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است؛ درحالی که دروغ و خیانت همیشه انسان را در هاله­‌ای از خوف و ترس فرو می­‌برد؛ مبادا خلاف‌گویی و خیانت او ظاهر گردد و تمام نقشه­‌های او نقش بر آب شود.

آثار اجتماعی امانت داری

معلوم است کسی که به خیانت و نادرستی در بین مردم معروف شد در این دنیا نیز زندگانی بر او سخت و ناگوار خواهد شد. نوع انسان در دنیا با معاونت و همکاری یکدیگر می‏تواند زندگانی راحتی داشته باشد، زندگانی انفرادی برای هیچ کس میسور نیست مگر آن‌که از جامعه بشریت خارج شده به حیوانات وحشی ملحق گردد و زندگانی اجتماعی چرخ بزرگش بر محور اعتماد مردم به یکدیگر می‏چرخد و اگر خدای نخواسته اعتماد از میان مردم رخت بربندد ممکن نیست بتوانند به راحتی زندگانی کنند و پایه بزرگ اعتماد هم بر امانت و ترک خیانت گذاشته شده است. پس شخص خائن مورد اطمینان نیست و از مدنیت و عضویت جامعه انسانی خارج است و او را در محفل مدینه فاضله به عضویت نمی‏پذیرند و معلوم است چنین شخصی با چه حالت سخت و زندگی تنگی، گذران عمر خواهد کرد.

راههای تقویت امانت داری

پرورش روح امانت داری در افراد و پیش گیری از خیانت جز در سایه تقویت مبانی ایمان امکان پذیر نیست؛ زیرا یکی از ریشه­‌های عمده خیانت، شرک و عدم اعتقاد کامل به قدرت پروردگار و رازقیت او است. افراد ضعیف الایمان به گمان این که اگر دست به خیانت نزنند در زندگی عقب می­‌مانند و منافع آن‌ها تأمین نمی­‌شود تن به ذلت خیانت می­‌دهند اما هنگامی که پایه­‌های ایمان تقویت شد توکل و اعتماد بر خدا و اطمینان به وعده­‌های تخلف ناپذیر او سبب می­‌شود که راه انحراف شرک را برای وصول به مواهب زندگی نپیماید. از سویی دیگر چون یکی از عوامل مهم خیانت، نیاز افراد است باید تا آن‌جا که می­‌شود نیازهای معقول و مشروع کسانی را که تحت مدیریت انسان قرار دارند برآورده کنند مبادا نیازشان سبب شود که زنجیر طلایی امانت را پاره کنند و به خیانت روی آورند. امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر که عالی­‌ترین برنامه مدیریت است می‌فرماید: «و در بذل و بخشش به او (قاضی) سفرۀ سخاوتت را بگستر آن‌گونه که نیازمندی‌اش از میان برود و حاجتی به مردم پیدا نکند و از نظر مقام و منزلت آن‌قدر مقامش را نزد خودت بالا ببر که هیچ یک از یاران نزدیکت به نفوذ کردن در او طمع نکند و از توطئه این‌گونه افراد نزد تو در امان باشد و در این موضوع با دقت بنگر». از سوی دیگر توجه به عواقب شوم خیانت در دنیا و آخرت و رسوایی­‌ها و محرومیت‌های ناشی از آن و سرافکندگی در برابر خلق و خالق و گرفتار شدن در چنگال فقری که انسان از آن می گریزد به یقین از عوامل باز دارنده و از اسباب پیشگیری و درمان خیانت است. این نکته نیز قابل دقت است همان‌گونه که امانت‌داران باید در امانت خیانت نکنند امانت‌گذاران نیز باید به هوش باشند که امانت خویش را به دست چه کسی می­‌سپرند اگر کسی امانتش را به دست انسان بد سابقه­‌ای بسپارد و او در امانت خیانت کند باید خویشتن را ملامت کند. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می­‌خوانیم: «کسی که امانت خویش را به غیرامین بسپارد خدا ضامن حفظ آن نیست؛ زیرا خدا او را از سپردن امانت به چنین کسی نهی کرده است».

منبع

سایت پژوهه