حق والدین: تفاوت بین نسخه‌ها
جز («حق والدین» را محافظت کرد ([ویرایش=فقط مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=فقط مدیران] (بی‌پایان))) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | حق | + | '''حق والدین'''، از آموزه‌های اخلاقی و دینی در [[سنّت اسلامی]] می‌باشد. |
==نیکی به والدین در آیات قرآن== | ==نیکی به والدین در آیات قرآن== | ||
| − | در آیات قرآن چندین بار به نیکوکاری به والدین سفارش شده است و وَصَّینَا الاْنسانَ بِوالِدَیهِ حُسناً | + | در [[آیات]] [[قرآن]] چندین بار به نیکوکاری به [[والدین]] سفارش شده است و وَصَّینَا الاْنسانَ بِوالِدَیهِ حُسناً |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/397/8 سوره عنکبوت:آیه ۸] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/397/8 سوره عنکبوت:آیه ۸] | ||
| سطر ۱۱: | سطر ۱۱: | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره اَحقاف:آیه ۱۵] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره اَحقاف:آیه ۱۵] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ذکر این سفارش در قالب مکرر «وباالوالدین إحساناً» بلافاصله پس از امر به | + | ذکر این سفارش در قالب مکرر «وباالوالدین إحساناً» بلافاصله پس از امر به «[[عبادت خدا]]» و نهی از «شرک ورزیدن به او» |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/12/83 سوره بقره:آیه ۸۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/12/83 سوره بقره:آیه ۸۳] | ||
| سطر ۲۴: | سطر ۲۴: | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/284/23 سوره اِسراء:آیه ۲۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/284/23 سوره اِسراء:آیه ۲۳] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و نیز مقارنت «سپاسگزاری از پدر و | + | و نیز مقارنت «سپاسگزاری از [[پدر]] و [[مادر]]» با «شکرگزاری از[[ خدا]]» اشْکُرْ لی و لِوالِدَیکَ |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/412/13 سوره لقمان:آیه ۱۴-۱۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/412/13 سوره لقمان:آیه ۱۴-۱۳] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | از اهمیت ممتاز این آموزه اخلاقی و دینی حکایت دارد. | + | از اهمیت ممتاز این [[آموزه اخلاقی]] و [[دینی ]][[حکایت]] دارد. |
| − | این آموزه در ادیان پیش از اسلام نیز وجود داشته، | + | این آموزه در [[ادیان]] پیش از [[اسلام]] نیز وجود داشته، |
==نیکی به والدین در کتاب عهد عتیق== | ==نیکی به والدین در کتاب عهد عتیق== | ||
| − | چنان که مشابه همین تعبیر در | + | چنان که مشابه همین تعبیر در [[کتاب]]های عهد عتیق نیز آمده است |
<ref> | <ref> | ||
سفر لاویان، ۱۹: ۲ـ۴. | سفر لاویان، ۱۹: ۲ـ۴. | ||
| سطر ۴۳: | سطر ۴۳: | ||
سفر تثنیه، ۵: ۱۶. | سفر تثنیه، ۵: ۱۶. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ازاین رو، برخی مؤلفان غربی آن را با ده فرمان حضرت موسی مقایسه کرده‌اند. | + | ازاین رو، برخی [[مؤلفان]] غربی آن را با ده فرمان [[حضرت موسی]] مقایسه کرده‌اند. |
<ref> | <ref> | ||
هیرشفلد، هارتویگ، ج۱، ص۸۱، تحقیقات جدید به ترکیب و تفسیر قرآن، لندن ۱۹۰۲. | هیرشفلد، هارتویگ، ج۱، ص۸۱، تحقیقات جدید به ترکیب و تفسیر قرآن، لندن ۱۹۰۲. | ||
| سطر ۵۲: | سطر ۵۲: | ||
==علت امر به احسان به والدین در کنار پرستش خدا از دیدگاه مفسران== | ==علت امر به احسان به والدین در کنار پرستش خدا از دیدگاه مفسران== | ||
| − | بیان قرآن درباره وجه این سفارش، زحمات | + | بیان [[قرآن]] درباره وجه این سفارش، [[زحمات]] [[والدین]]، به ویژه [[مادران]]، به هنگام [[تربیت]] [[فرزندان]] در [[کودکی]] است. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/284/24 سوره اسراء:آیه ۲۴] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/284/24 سوره اسراء:آیه ۲۴] | ||
| سطر ۶۲: | سطر ۶۲: | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره احقاف:آیه ۱۵] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره احقاف:آیه ۱۵] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | به اعتقاد برخی | + | به اعتقاد برخی [[مفسران]]، امر به [[احسان]] به [[والدین]] در کنار پرستش [[خدا]]، از آن روست که [[پدر]] و [[مادر]] سبب ظاهری در هستی یافتن [[فرزندان]] هستند. |
<ref> | <ref> | ||
التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | ||
| سطر ۸۲: | سطر ۸۲: | ||
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸. | احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در تحلیل اینکه چرا در قرآن به فرزندان توصیه شده است به والدین احسان و | + | در تحلیل اینکه چرا در [[قرآن]] به [[فرزندان]] توصیه شده است به [[والدین]] [[احسان]] و [[حقوق]]شان را رعایت کنند و به [[والدین]] در خصوص [[فرزندان]]شان چنین توصیه‌ای نشده، بر آن است که [[والدین]] در واقع [[فرزند]]شان را چیزی جدای از خودشان نمی‌دانند و وی را عین خود قلمداد می‌کنند، ازاین رو آن چنان‌که خود را دوست می‌دارند وی را نیز دوست می‌دارند و رشد و ترقی [[فرزند]]شان را رشد و ترقی خود می‌دانند، و چون به وجودآورنده [[فرزند]] هستند، درواقع او را ادامه خود می‌شمارند که با فنای آنها باقی می‌ماند. |
| − | اما فرزندان چنین ادراک و احساسی به والدین خود ندارند و به تدریج آن را به دست می‌آورند. | + | اما [[فرزندان]] چنین ادراک و احساسی به [[والدین]] خود ندارند و به تدریج آن را به دست می‌آورند. |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نصیرالدین طوسی | + | [[نصیرالدین طوسی]] |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | حقوق والدین را از لوازم | + | [[حقوق]] [[والدین]] را از لوازم [[عدالت]]، که برترین [[فضیلت اخلاقی]] است، می‌داند. او |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷ـ۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷ـ۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | با ذکر تلاش‌ها و زحمات والدین در به دنیا آوردن و تربیت | + | با ذکر تلاش‌ها و زحمات [[والدین]] در به [[دنیا]] آوردن و [[تربیت]] [[فرزند]]، چنین نتیجه می‌گیرد که همان طور که وجوب [[شکر]] [[نعمات]] [[خدا]] و [[عبادت]] او به قدر [[استطاعت]]، مقتضای [[عدالت]] است، [[عدالت]] همچنین اقتضا می‌کند که پس از [[ادای حقوق]] [[خدا]] هیچ فضیلتی بالا‌تر از [[ادای حقوق]] [[پدر]]و [[مادر]] و شکرگزاری از ایشان و تحصیل رضایت آنان نباشد و از این روست که [[احسان]] به [[والدین]] با اعتراف به [[وحدانیت]] [[خدا]] و التزام به [[عبادت]] وی مقارن آمده است. |
حتی به اعتقاد وی | حتی به اعتقاد وی | ||
| سطر ۱۰۲: | سطر ۱۰۲: | ||
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | رعایت این حقوق بر رعایت حقوق الهی اولویت دارد، زیرا خدای سبحان به بازستاندن حقوق خود نیازی ندارد، اما والدین همیشه چشم‌انتظار روزی هستند که | + | رعایت این [[حقوق]] بر رعایت [[حقوق الهی]] اولویت دارد، زیرا [[خدای سبحان]] به بازستاندن حقوق خود نیازی ندارد، اما[[ والدین]] همیشه چشم‌انتظار روزی هستند که [[فرزندان]]، با خدمت به آنان، پاسخ زحماتشان را بدهند. |
==مصادیق حقوق والدین در قرآن== | ==مصادیق حقوق والدین در قرآن== | ||
| − | در توصیه قرآنی، گاه مصادیقی از حقوق والدین هم ذکر شده است. مثلاً، از فرزندان خواسته شده است تا خصوصاً به هنگام کهن سالی پدر و مادر نه تن‌ها از درشت گویی و بدرفتاری با آنان بپرهیزند بلکه در مقابل ایشان فروتنی و خضوع نمایند و در ازای سختیهایی که والدین از روی مهربانی و رحمت برای رشد و تربیت آنان متحمل شده‌اند، در زمان حیات و پس از | + | در توصیه قرآنی، گاه مصادیقی از [[حقوق والدین]] هم ذکر شده است. مثلاً، از [[فرزندان]] خواسته شده است تا خصوصاً به هنگام کهن سالی [[پدر]] و [[مادر]] نه تن‌ها از درشت گویی و بدرفتاری با آنان بپرهیزند بلکه در مقابل ایشان [[فروتنی]] و [[خضوع]] نمایند و در ازای سختیهایی که [[والدین]] از روی مهربانی و [[رحمت]] برای رشد و [[تربیت]] آنان متحمل شده‌اند، در زمان [[حیات]] و پس از [[مرگ]]شان در [[حق]] ایشان [[دعا]]کنند و از[[ خدا]] بخواهند که آنان را مشمول [[رحمت]] خویش قرار دهد، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/284/23 سوره اسراء:آیه ۲۴-۲۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/284/23 سوره اسراء:آیه ۲۴-۲۳] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | چنان که انبیای پیشین همواره در حق پدر و مادر خویش دعا می‌کردند. | + | چنان که [[انبیای]] پیشین همواره در [[حق]] [[پدر]] و [[مادر]] خویش [[دعا]] می‌کردند. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/260/41 سوره ابراهیم:آیه ۴۱] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/260/41 سوره ابراهیم:آیه ۴۱] | ||
| سطر ۱۲۹: | سطر ۱۲۹: | ||
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴. | طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | بر آن است که سیاق | + | بر آن است که سیاق [[آیات]]، بر [[استجابت]] این [[دعا]] در''' حق والدین''' دلالت دارد، چنان‌که در [[احادیث]] نیز بر همین موضوع تأکید شده است |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۵۸، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۵۸، بیروت: دارصادر،. | ||
| سطر ۱۴۳: | سطر ۱۴۳: | ||
==ایمان والدین شرط دعای فرزندان در حق پدر و مادر== | ==ایمان والدین شرط دعای فرزندان در حق پدر و مادر== | ||
| − | بنابر نظر مفسران و طبق آیه ۱۱۳ سوره | + | بنابر نظر [[مفسران]] و طبق آیه ۱۱۳[[سوره توبه]]، شرط [[دعای فرزندان]] در [[حق]] [[پدر]] و [[مادر]]، [[ایمان]] [[والدین]] است و [[کافران]] و [[مشرکان]] مشمول توصیه [[قرآن]] به طلب [[رحمت ]]برای [[والدین]] نمی‌شوند |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/205/113 سوره توبه:آیه ۱۱۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/205/113 سوره توبه:آیه ۱۱۳] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | بلکه در عوض، فرزندان باید | + | بلکه در عوض، [[فرزندان]] باید [[دعا]]ی خود را مشروط به [[ایمان ]][[والدین]] سازند یا برای هدایتشان [[دعا]] کنند. |
<ref> | <ref> | ||
طبرى، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴. | طبرى، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴. | ||
| سطر ۱۵۴: | سطر ۱۵۴: | ||
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنین اگر والدین بخواهند | + | همچنین اگر [[والدین]] بخواهند [[فرزندان]]شان را به [[شرک]] وادارند، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/397/8 سوره عنکبوت:آیه ۸] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/397/8 سوره عنکبوت:آیه ۸] | ||
| سطر ۱۶۱: | سطر ۱۶۱: | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/412/13 سوره لقمان:آیه ۱۳ ـ۱۴.] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/412/13 سوره لقمان:آیه ۱۳ ـ۱۴.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | امر به فرمانبرداری از ایشان، به‌دلیل تعارض با اطاعت از اوامر | + | امر به [[فرمانبرداری]] از ایشان، به‌دلیل تعارض با [[اطاعت]] از اوامر [[الهی]]، ملغا می‌شود، هرچند همچنان موظف‌اند با [[پدر]] و [[مادر]] خویش مدارا و خوش‌رفتاری کنند. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره احقاف:آیه ۱۵] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/504/15 سوره احقاف:آیه ۱۵] | ||
| سطر ۱۶۷: | سطر ۱۶۷: | ||
==مقدّم بودن، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین== | ==مقدّم بودن، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین== | ||
| − | در هر صورت، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین مقدّم است و علاقه و احترام به پدر و مادر نباید موجب شود که فرزندان از مسیر عدل و انصاف خارج شوند، | + | در هر صورت، التزام به اوامر [[الهی]] و رعایت [[عدل]] بر رضایت [[والدین]] مقدّم است و علاقه و احترام به [[پدر]] و [[مادر]] نباید موجب شود که [[فرزندان]] از مسیر [[عدل]] و انصاف خارج شوند، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/100/135 سوره نساء:آیه ۱۳۵] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/100/135 سوره نساء:آیه ۱۳۵] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | زیرا خویشاوندان در روز قیامت نمی‌توانند به آنان سودی برسانند. | + | زیرا خویشاوندان در روز [[قیامت]] نمی‌توانند به آنان سودی برسانند. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/549/3 سوره ممتحنه:آیه ۳] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/549/3 سوره ممتحنه:آیه ۳] | ||
| سطر ۱۸۳: | سطر ۱۸۳: | ||
==رعایت حقوق مالی و اقتصادی والدین توسط فرزندان== | ==رعایت حقوق مالی و اقتصادی والدین توسط فرزندان== | ||
| − | در پاره‌ای آیات مدنی، به فرزندان توصیه شده است که حقوق مالی و اقتصادی والدین را رعایت کنند. | + | در پاره‌ای [[آیات]] مدنی، به [[فرزندان]] توصیه شده است که [[حقوق مالی]] و [[اقتصادی]] [[والدین ]]را رعایت کنند. |
| − | فرزندان باید از اموالشان به پدر و مادر انفاق کنند و در وصیت و میراث سهم والدین را، آن‌گونه که دستور داده شده است، در نظر بگیرند | + | [[فرزندان]] باید از اموالشان به[[ پدر]] و [[مادر ]][[انفاق]] کنند و در [[وصیت]] و [[میراث]] سهم [[والدین]] را، آن‌گونه که دستور داده شده است، در نظر بگیرند |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/17001/1/27/180 سوره بقره:آیه ۱۸۰] | [http://lib.eshia.ir/17001/1/27/180 سوره بقره:آیه ۱۸۰] | ||
| سطر ۲۰۲: | سطر ۲۰۲: | ||
==جایگاه احسان به والدین در احادیث شیعه و سنّی== | ==جایگاه احسان به والدین در احادیث شیعه و سنّی== | ||
| − | در احادیث نیز بر جایگاه ویژه والدین و احسان به ایشان علاوه بر قرآن تأکید شده و در جوامع حدیثی شیعه و سنّی بخش مستقلی بدان اختصاص یافته است | + | در [[احادیث ]]نیز بر جایگاه ویژه [[والدین]] و [[احسان]] به ایشان علاوه بر [[قرآن]] تأکید شده و در [[جوامع حدیثی شیعه]] و [[سنّی]] بخش مستقلی بدان اختصاص یافته است |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۸ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۸ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | ||
| سطر ۲۱۵: | سطر ۲۱۵: | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/71/22 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۲۸۶.] | [http://lib.eshia.ir/11008/71/22 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۲۸۶.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | تا جایی که خوش رفتاری علاوه بر | + | تا جایی که خوش رفتاری علاوه بر [[قرآن]]، با آنان و [[اطاعت ]]از ایشان را رفتاری عقلانی |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/1/22 کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۲.] | [http://lib.eshia.ir/11005/1/22 کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۲.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و حاکی از شناخت صحیح بنده از خدا دانسته | + | و حاکی از شناخت صحیح [[بنده]]از [[خدا]] دانسته |
<ref> | <ref> | ||
مصباح الشریعة، (منسوب به) امام‌جعفر صادق (ع)، ج۱، ص۷۰، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰/۱۹۸۰. | مصباح الشریعة، (منسوب به) امام‌جعفر صادق (ع)، ج۱، ص۷۰، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰/۱۹۸۰. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و در مقابل، حق ناشناسی (عقوق) و نافرمانی از آنان را حرام و در زمره گناهان کبیره برشمرده‌اند، | + | و در مقابل، [[حق]] ناشناسی (عقوق) و نافرمانی از آنان را [[حرام]] و در زمره [[گناهان کبیره]] برشمرده‌اند، |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۰ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۰ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | ||
| سطر ۲۳۰: | سطر ۲۳۰: | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/278 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۲۷۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/278 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۲۷۸.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | زیرا نافرمانی از والدین به منزله | + | زیرا نافرمانی از [[والدین]] به منزله [[کفران]][[نعمت الهی]] (برخورداری از [[نعمت ]][[پدر]] و [[مادر]])و در نتیجه، خروج از طاعت [[خدا]]. |
<ref> | <ref> | ||
ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ||
| سطر ۲۳۷: | سطر ۲۳۷: | ||
ابن بابویه، علل‌الشرایع، ج۲، ص۴۷۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم. | ابن بابویه، علل‌الشرایع، ج۲، ص۴۷۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنان که فرمان برداری از پدر و مادر از نشانه‌های | + | همچنان که فرمان برداری از [[پدر]] و [[مادر]] از نشانه‌های [[ایمان]]، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/158 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/158 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نگاه کردن به آنان عبادت | + | نگاه کردن به آنان [[عبادت ]] |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/4/240 کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۴۰.] | [http://lib.eshia.ir/11005/4/240 کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۴۰.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و نیک رفتاری با آنان از محبوب‌ترین اعمال نزد خدا | + | و نیک رفتاری با آنان از محبوب‌ترین [[اعمال]] نزد [[خدا]] |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و رضایت ایشان شرط جهاد در راه خدا (در غیر موارد وجوب عینی) است | + | و رضایت ایشان شرط [[جهاد]]در راه[[ خدا]] (در غیر موارد وجوب عینی) است |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۷۶، بیروت: دارصادر. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۷۶، بیروت: دارصادر. | ||
| سطر ۲۶۵: | سطر ۲۶۵: | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/160 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۰.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/160 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۰.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و رضا و غضب الهی در خشنودی یا ناخشنودی والدین از | + | و [[رضا]]و [[غضب الهی]] در خشنودی یا ناخشنودی [[والدین]] از [[فرزندان]]شان است. |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هو الجامع الصحیح، ج۳، ص۲۰۷، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هو الجامع الصحیح، ج۳، ص۲۰۷، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
| سطر ۲۷۶: | سطر ۲۷۶: | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | براین اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیکی به والدین را از عوامل فضیلت فرد بر دیگران بیان کرده | + | براین اساس، [[پیامبر اکرم ]]صلی الله علیه و آله نیکی به [[والدین]] را از عوامل [[فضیلت]] فرد بر دیگران بیان کرده |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/57 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۵۷.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/57 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۵۷.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و امام باقر علیه‌السلام نیز آن را از ویژگیهای بارز شیعیان شمرده است | + | و [[امام باقر]] علیه‌السلام نیز آن را از ویژگیهای بارز [[شیعیان]] شمرده است |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/74 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۷۴.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/74 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۷۴.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ازاین رو، مسلمانان به نیکی در حق والدین و تحمل سختیهای آن امر شده‌اند، | + | ازاین رو، [[مسلمانان]] به نیکی در '''حق والدین''' و تحمل سختیهای آن امر شده‌اند، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | ||
| سطر ۲۹۱: | سطر ۲۹۱: | ||
ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۶۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۶۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | حتی اگر والدین آنها مشرک باشند | + | حتی اگر [[والدین]] آنها [[مشرک]] باشند |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | یا در قید حیات نباشند. | + | یا در قید [[حیات]] نباشند. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/158 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/158 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز این موضوع مشهود است، چنان که گفته شده است | + | در [[سیره]] [[رسول اکرم]] صلی الله علیه و آله نیز این موضوع مشهود است، چنان که گفته شده است [[حضرت]]، [[مادر]] رضاعی خود را بسیار بزرگ می‌داشت |
<ref> | <ref> | ||
سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۵۰۷ ـ ۵۰۸، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۵۰۷ ـ ۵۰۸، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و کسانی را که با پدر و مادر خویش خوش رفتاری می‌کردند، تکریم می‌نمود | + | و کسانی را که با [[پدر ]]و[[ مادر ]]خویش خوش رفتاری می‌کردند، [[تکریم]] می‌نمود |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/161 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۱.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/161 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۱.] | ||
| سطر ۳۰۹: | سطر ۳۰۹: | ||
==محدوده وجوب اطاعت از والدین== | ==محدوده وجوب اطاعت از والدین== | ||
| − | البته در احادیث نیز، همچون | + | البته در [[احادیث]] نیز، همچون [[قرآن]]، تأکید شده که وجوب [[اطاعت ]]از [[والدین]] ــ حتی اگر مشرک باشند ــ شامل اموری است که [[معصیت]] [[خدا]] نباشد. |
لاطاعة للمخلوق فی معصیة الخالق؛ | لاطاعة للمخلوق فی معصیة الخالق؛ | ||
<ref> | <ref> | ||
| سطر ۳۱۷: | سطر ۳۱۷: | ||
ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۲۴، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۲۴، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و این البته به معنای ساقط شدن حق پدر و مادر نیست. | + | و این البته به معنای ساقط شدن [[حق]] [[پدر]] و [[مادر]] نیست. |
<ref> | <ref> | ||
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۳، ص۸۱، بیروت: دارالفکر،. | مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۳، ص۸۱، بیروت: دارالفکر،. | ||
| سطر ۳۲۶: | سطر ۳۲۶: | ||
==جایگاه خاص مادر در احادیث شیعه و سنی== | ==جایگاه خاص مادر در احادیث شیعه و سنی== | ||
| − | در احادیث بر توجه خاص به مادر تأکید | + | در [[احادیث]] بر توجه خاص به[[ مادر]] تأکید |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۵، ص۳، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۵، ص۳، بیروت: دارصادر،. | ||
| سطر ۳۳۶: | سطر ۳۳۶: | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹۱۶۰.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹۱۶۰.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و بیشترین حق از آنِ او دانسته شده | + | و بیشترین [[حق]] از آنِ او دانسته شده |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۰، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة. | محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۰، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | تا جایی‌که ادای حق او غیرممکن شمرده شده است. | + | تا جایی‌که ادای [[حق]] او غیرممکن شمرده شده است. |
<ref> | <ref> | ||
ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵. | ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنین بیان مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله مبنی بر اینکه | + | همچنین بیان مشهور [[پیامبر]] صلی الله علیه و آله مبنی بر اینکه «[[بهشت]] زیر پای [[مادر]] است»، . |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۲۹، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۲۹، بیروت: دارصادر،. | ||
| سطر ۳۵۴: | سطر ۳۵۴: | ||
ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۹۳۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۹۳۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | حاکی از حرمت خاص مادر و تأثیر رعایت احوال او در کسب رضای الهی است. | + | حاکی از حرمت خاص [[مادر]] و تأثیر رعایت [[احوال]] او در کسب رضای [[الهی]] است. |
| − | حتی، بنابر بعضی | + | حتی، بنابر بعضی [[روایات]]، [[نیکی ]]به [[مادر]] به منزله [[کفّاره]] [[گناهان]] پیشین است. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/162 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.] | ||
| سطر ۳۶۲: | سطر ۳۶۲: | ||
سعید بن هبة الله قطب‌راوندی، کتاب سلوة الحزین، ج۱، ص۱۲۶، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷. | سعید بن هبة الله قطب‌راوندی، کتاب سلوة الحزین، ج۱، ص۱۲۶، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ازاین رو، حقوق پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال هریک متفاوت است. | + | ازاین رو، [[حقوق]] [[پدر]] و [[مادر]] و وظایف [[فرزندان]] در قبال هریک متفاوت است. |
| − | امام سجاد علیه‌السلام در رسالة الحقوق سختیهایی را که مادر از آغاز حمل تا رشد فرزند متحمل شده، حق مادر بر فرزند برشمرده و او را به قدرشناسی از زحمات مادر امر کرده است. | + | [[امام سجاد علیه‌السلام]] در [[رسالة الحقوق]] سختیهایی را که مادر از آغاز حمل تا رشد [[فرزند]] متحمل شده، [[حق]] [[مادر]] بر [[فرزند]] برشمرده و او را به قدرشناسی از زحمات [[مادر]]امر کرده است. |
| − | در مقابل، پدر را اصل فرزند و حقِ هستی و حیات را از او دانسته است. | + | در مقابل، پدر را اصل [[فرزند]] و [[حقِ هستی]] و[[ حیات ]]را از او دانسته است. |
<ref> | <ref> | ||
ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۱ـ۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۱ـ۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ||
| سطر ۳۷۱: | سطر ۳۷۱: | ||
حسن قبانجی، شرح رسالة الحقوق للإمام علی بن الحسین زین العابدین علیهماالسلام، ج۱، ص۵۴۵ـ۵۷۸، قم ۱۴۰۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | حسن قبانجی، شرح رسالة الحقوق للإمام علی بن الحسین زین العابدین علیهماالسلام، ج۱، ص۵۴۵ـ۵۷۸، قم ۱۴۰۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نصیرالدین طوسی | + | [[نصیرالدین طوسی]] |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ماهیت حقوق مادر را جسمانی تر از حقوق پدر شمرده و معتقد است بدین سبب، حقوق مادران زود‌تر از حقوق | + | ماهیت [[حقوق مادر]] را جسمانی تر از [[حقوق پدر]] شمرده و معتقد است بدین سبب، [[حقوق مادران]] زود‌تر از [[حقوق پدران]]، که آگاهی بر آن نیازمند تعقل است، مورد توجه [[فرزندان]] قرار می‌گیرد و به ادای آن اهتمام می‌ورزند. |
| − | بر این اساس، وی ادای حقوق پدران را بیش تر با اموری معنوی چون اطاعت کامل از آنان و ذکر خیر و دعا و ثنا بر ایشان و ادای حقوق مادران را با امور مادّی چون بذل مال و فراهم آوردن اسباب آسایش زندگی و نظایر آن بیان کرده است. | + | بر این اساس، وی ادای [[حقوق پدران]] را بیش تر با اموری معنوی چون [[اطاعت]] کامل از آنان و ذکر خیر و [[دعا]] و ثنا بر ایشان و ادای [[حقوق مادران]] را با امور مادّی چون بذل [[مال]] و فراهم آوردن اسباب آسایش زندگی و نظایر آن بیان کرده است. |
<ref> | <ref> | ||
ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل عنکبوت: ۸، بیروت ۱۴۱۲. | ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل عنکبوت: ۸، بیروت ۱۴۱۲. | ||
| سطر ۳۸۲: | سطر ۳۸۲: | ||
==حفظ حیات والدین از مهمترین حقوق والدین== | ==حفظ حیات والدین از مهمترین حقوق والدین== | ||
| − | در احادیث مصادیق گوناگونی از حقوق مادّی و معنوی والدین ذکر گردیده و در این میان بر حفظ حیات ایشان تأکید شده است، چنان که فرزندان از آسیب رساندن به پدر و مادر نهی شده‌اند | + | در [[احادیث]] مصادیق گوناگونی از [[حقوق مادّی]] و[[ معنوی]] [[والدین]] ذکر گردیده و در این میان بر حفظ [[حیات]] ایشان تأکید شده است، چنان که [[فرزندان ]]از آسیب رساندن به [[پدر]] و [[مادر]] نهی شده‌اند |
<ref> | <ref> | ||
ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۸۹۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۸۹۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و کشتن آنان بزرگ ترین کفر و ناسپاسی تلقی شده است. | + | و کشتن آنان بزرگ ترین[[ کفر]] و ناسپاسی تلقی شده است. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/348 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/348 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنین به فرزندان توصیه شده است در انفاقِ | + | همچنین به [[فرزندان]] توصیه شده است در [[انفاقِ]] [[مال]]، [[پدر]] و [[مادر]] را بر دیگران مقدّم دارند |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/4/13 کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۳.] | [http://lib.eshia.ir/11005/4/13 کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۳.] | ||
| سطر ۴۰۳: | سطر ۴۰۳: | ||
==رعایت آداب معاشرت با والدین== | ==رعایت آداب معاشرت با والدین== | ||
| − | رعایت آداب معاشرت هم از دیگر حقوق ایشان است، مانند این که فرزند باید هم نشین نیکویی برای آنان باشد، ایشان را به نام نخواند، جلو‌تر از آنان راه نرود و پیش از ایشان و نیز پشت به آنان ننشیند | + | رعایت [[آداب ]][[معاشرت ]]هم از دیگر [[حقوق]] ایشان است، مانند این که [[فرزند]] باید هم نشین نیکویی برای آنان باشد، ایشان را به نام نخواند، جلو‌تر از آنان راه نرود و پیش از ایشان و نیز پشت به آنان ننشیند |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | ||
| سطر ۴۱۳: | سطر ۴۱۳: | ||
ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و چنانچه او را بخوانند، به سرعت اجابت کند، حتی اگر در نماز باشد. | + | و چنانچه او را بخوانند، به سرعت [[اجابت]] کند، حتی اگر در [[نماز]] باشد. |
<ref> | <ref> | ||
فضل اللّه بن علی راوندی کاشانی، النوادر، ج۱، ص۹۲، چاپ سعیدرضا علی عسکری، قم ۱۳۷۷ش. | فضل اللّه بن علی راوندی کاشانی، النوادر، ج۱، ص۹۲، چاپ سعیدرضا علی عسکری، قم ۱۳۷۷ش. | ||
| سطر ۴۲۰: | سطر ۴۲۰: | ||
علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۷۰، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۷۰، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنین اگر رفتار و گفتار آن دو برخلاف میل او بود، از روی ترش کردن یا دشنام دادن به آنان و حتی گفتن «اُف»، که کمترین مرتبه ناسپاسی نسبت به والدین است، بپرهیزد، | + | همچنین اگر رفتار و گفتار آن دو برخلاف میل او بود، از روی ترش کردن یا دشنام دادن به آنان و حتی گفتن «اُف»، که کمترین مرتبه ناسپاسی نسبت به [[والدین]] است، بپرهیزد، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/349 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/349 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.] | ||
| سطر ۴۳۴: | سطر ۴۳۴: | ||
ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | حفظ حریم خصوصی پدر و | + | حفظ [[حریم]] خصوصی [[پدر]] و [[مادر]]، |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/6/503 کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۰۳.] | [http://lib.eshia.ir/11005/6/503 کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۰۳.] | ||
| سطر ۴۴۸: | سطر ۴۴۸: | ||
فضل بن حسن طبرسی،تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء: ۲۴. | فضل بن حسن طبرسی،تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء: ۲۴. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | سپاسگزاری از ایشان، دعا در حق آنان و یاری دادنشان در امور خیر نیز از دیگر حقوق پدر و مادر است. | + | سپاسگزاری از ایشان، [[دعا]] در [[حق]] آنان و یاری دادنشان در امور خیر نیز از دیگر [[حقوق پدر]] و [[مادر]] است. |
<ref> | <ref> | ||
ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۵۸، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۵۸، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | ||
| سطر ۴۵۵: | سطر ۴۵۵: | ||
==احسان به والدین پس از مرگ آنها== | ==احسان به والدین پس از مرگ آنها== | ||
| − | به علاوه، به فرزندان سفارش شده است پس از مرگ والدین نیز به ایشان احسان کنند، | + | به علاوه، به [[فرزندان]] سفارش شده است پس از [[مرگ]] [[والدین ]]نیز به ایشان [[احسان]] کنند، |
<ref> | <ref> | ||
۱۶۳، کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹. | ۱۶۳، کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | از جمله با اموری چون طلب | + | از جمله با اموری چون طلب [[آمرزش]]، [[قرائت قرآن]]، پرداخت [[صدقه]]، پرداخت دیون مالی و دیگر [[تعهدات]]، [[صله رحم]] با نزدیکان و احترام به دوستان [[والدین]] و ارتباط با آنان |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۰، بیروت۱۴۰۶/۱۹۸۶.ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۰۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۰، بیروت۱۴۰۶/۱۹۸۶.ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۰۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت). | ||
| سطر ۴۶۹: | سطر ۴۶۹: | ||
[فضل بن حسن طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء، | [فضل بن حسن طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء، | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و نیز به جای آوردن | + | و نیز به جای آوردن [[نماز]]، [[روزه]] و [[حج]] از جانب [[والدین]]. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.] | ||
| سطر ۴۷۷: | سطر ۴۷۷: | ||
جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۸۲۶، چاپ صادق شیرازی، تهران ۱۴۰۹ . | جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۸۲۶، چاپ صادق شیرازی، تهران ۱۴۰۹ . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در صحیفه سجادیه (دعای ۲۴) مجموعه کاملی از وظایف فرزند در قبال والدین در قالب دعا آمده است. | + | در [[صحیفه سجادیه]] (دعای ۲۴) مجموعه کاملی از وظایف [[فرزند]] در قبال [[والدین]] در قالب [[دعا ]]آمده است. |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۹۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱ | محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۹۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱ | ||
| سطر ۵۰۶: | سطر ۵۰۶: | ||
ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۵۴۷، قم ۱۴۱۷. | ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۵۴۷، قم ۱۴۱۷. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و ادای این وظایف، هرچند فرزندان به سبب آن به‌سختی افتند، زحمات والدین را جبران نخواهد کرد | + | و ادای این وظایف، هرچند[[ فرزندان]] به سبب آن به‌سختی افتند،[[ زحمات والدین]] را جبران نخواهد کرد |
<ref> | <ref> | ||
الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۳۳۴، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶. | الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۳۳۴، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶. | ||
| سطر ۵۲۱: | سطر ۵۲۱: | ||
==آثار دنیوی و اخروی نیکی به والدین== | ==آثار دنیوی و اخروی نیکی به والدین== | ||
| − | بنابر | + | بنابر [[روایات]]، کسی که به [[والدین]] خود نیکی می‌کند، به [[بهشت]] وارد می‌شود |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۳۴۶، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۳۴۶، بیروت: دارصادر،. | ||
| سطر ۵۲۸: | سطر ۵۲۸: | ||
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۵ـ۶، بیروت: دارالفکر،. | مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۵ـ۶، بیروت: دارالفکر،. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و همه نیکیهایی که به نیابت از والدین انجام می‌دهد و حتی بیش از آن، برای او ثبت می‌شود. | + | و همه نیکیهایی که به نیابت از [[والدین]] انجام می‌دهد و حتی بیش از آن، برای او ثبت می‌شود. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/159 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همچنین نیکی به | + | همچنین [[نیکی]] به [[والدین]]، [[مرگ]] [[انسان]] را به تأخیر می‌اندازد و موجب طول [[عمر]] |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۱۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۱۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | ||
| سطر ۵۳۹: | سطر ۵۳۹: | ||
ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۳۰۱، قم ۱۴۱۷. | ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۳۰۱، قم ۱۴۱۷. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و بسیاریِ رزق | + | و بسیاریِ [[رزق]] |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۲۲۹، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۲۲۹، بیروت: دارصادر،. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | می‌شود و سختی مرگ را آسان می‌گرداند. | + | می‌شود و سختی [[مرگ]] را آسان می‌گرداند. |
<ref> | <ref> | ||
ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۴۷۳، قم ۱۴۱۷. | ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۴۷۳، قم ۱۴۱۷. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | برای نگاه محبت آمیز فرزند به پدر و | + | برای نگاه محبت آمیز [[فرزند]] به [[پدر ]]و [[مادر]]، [[ثواب حج]] |
<ref> | <ref> | ||
احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۶، ص۱۸۶، بیروت: دارالفکر،. | احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۶، ص۱۸۶، بیروت: دارالفکر،. | ||
| سطر ۵۵۴: | سطر ۵۵۴: | ||
علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۶۹، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۶۹، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و برای نگاه رضایت مندانه والدین به | + | و برای نگاه رضایت مندانه [[والدین]] به[[ فرزند]]، پاداشی همچون آزاد کردن [[بنده]] از جانب [[فرزند]] |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/15260/1/65 ابن ابی الدنیا، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶۵، چاپ مجدی سید ابراهیم، قاهره (۲۰۰۴).] | [http://lib.eshia.ir/15260/1/65 ابن ابی الدنیا، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶۵، چاپ مجدی سید ابراهیم، قاهره (۲۰۰۴).] | ||
| سطر ۵۶۲: | سطر ۵۶۲: | ||
==عواقب عاق والدین شدن== | ==عواقب عاق والدین شدن== | ||
| − | در مقابل، عقوق والدین موجب محرومیت از | + | در مقابل، عقوق [[والدین]] موجب [[محرومیت]] از [[بهشت]]، |
<ref> | <ref> | ||
عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۷، ص۴۵۴، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۷، ص۴۵۴، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
| سطر ۵۷۲: | سطر ۵۷۲: | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/348 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/348 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | لعن خدا | + | لعن [[خدا]] |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۱۷، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۱۷، بیروت: دارصادر،. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و سلب توجه و رحمت و نعمت خدا می‌شود، | + | و سلب توجه و [[رحمت ]]و [[نعمت خدا ]]می‌شود، |
<ref> | <ref> | ||
ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۴۰، بیروت: دارصادر،. | ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۴۰، بیروت: دارصادر،. | ||
| سطر ۵۸۳: | سطر ۵۸۳: | ||
احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۸۰ ـ ۸۱، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. | احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۸۰ ـ ۸۱، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همان‌طور که تأخیر یوسف نبی در احترام به پدرش موجب خروج سلسله نبوت از خاندان او شد. | + | همان‌طور که تأخیر [[یوسف نبی]] در احترام به [[پدرش]] موجب خروج [[سلسله]] [[نبوت]] از [[خاندان]] او شد. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/331 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۳۱ ۳۱۲.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/331 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۳۱ ۳۱۲.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نماز | + | [[نماز]] |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/349 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/349 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.] | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و طاعات | + | و [[طاعات ]] |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11008/71/80 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۸۰.] | [http://lib.eshia.ir/11008/71/80 مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۸۰.] | ||
| سطر ۵۹۸: | سطر ۵۹۸: | ||
حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص۱۹۶، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. | حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص۱۹۶، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | وی نیز پذیرفته نمی شود و مرگ وی به جلو می‌افتد. | + | وی نیز پذیرفته نمی شود و [[مرگ]] وی به جلو می‌افتد. |
<ref> | <ref> | ||
[http://lib.eshia.ir/11005/2/448 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۴۴۸.] | [http://lib.eshia.ir/11005/2/448 کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۴۴۸.] | ||
| سطر ۶۰۸: | سطر ۶۰۸: | ||
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۶، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة. | محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۶، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | احادیثِ ناظر بر حقوق والدین هرچند بعد‌ها به کتابهای اخلاقی راه پیدا کرد، اما کثرت و تنوع و غنای محتوایی آنها چنان بود که حتی دانشمندانی نظیر غزالی | + | [[احادیثِ]] ناظر بر [[حقوق والدین]] هرچند بعد‌ها به کتابهای اخلاقی راه پیدا کرد، اما کثرت و تنوع و غنای محتوایی آنها چنان بود که حتی دانشمندانی نظیر [[غزالی]] |
<ref> | <ref> | ||
محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۲۳۶ـ ۲۳۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۲۳۶ـ ۲۳۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در حوزه نظریه نتوانستند چیزی بر آنها بیفزایند و تن‌ها به یادکرد آنها اکتفا کردند. | + | در [[حوزه]] نظریه نتوانستند چیزی بر آنها بیفزایند و تن‌ها به یادکرد آنها اکتفا کردند. |
==منابع== | ==منابع== | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ آوریل ۲۰۱۶، ساعت ۱۳:۰۱
حق والدین، از آموزه‌های اخلاقی و دینی در سنّت اسلامی می‌باشد.
محتویات
- ۱ نیکی به والدین در آیات قرآن
- ۲ نیکی به والدین در کتاب عهد عتیق
- ۳ علت امر به احسان به والدین در کنار پرستش خدا از دیدگاه مفسران
- ۴ مصادیق حقوق والدین در قرآن
- ۵ ایمان والدین شرط دعای فرزندان در حق پدر و مادر
- ۶ مقدّم بودن، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین
- ۷ رعایت حقوق مالی و اقتصادی والدین توسط فرزندان
- ۸ جایگاه احسان به والدین در احادیث شیعه و سنّی
- ۹ محدوده وجوب اطاعت از والدین
- ۱۰ جایگاه خاص مادر در احادیث شیعه و سنی
- ۱۱ حفظ حیات والدین از مهمترین حقوق والدین
- ۱۲ رعایت آداب معاشرت با والدین
- ۱۳ احسان به والدین پس از مرگ آنها
- ۱۴ آثار دنیوی و اخروی نیکی به والدین
- ۱۵ عواقب عاق والدین شدن
- ۱۶ منابع
- ۱۷ منابع
- ۱۸ پانویس
نیکی به والدین در آیات قرآن
در آیات قرآن چندین بار به نیکوکاری به والدین سفارش شده است و وَصَّینَا الاْنسانَ بِوالِدَیهِ حُسناً [۱] و وَصَّینَا الاْنسانَ بِوالِدَیهِ إحساناً. [۲] ذکر این سفارش در قالب مکرر «وباالوالدین إحساناً» بلافاصله پس از امر به «عبادت خدا» و نهی از «شرک ورزیدن به او» [۳] [۴] [۵] [۶] و نیز مقارنت «سپاسگزاری از پدر و مادر» با «شکرگزاری ازخدا» اشْکُرْ لی و لِوالِدَیکَ [۷] از اهمیت ممتاز این آموزه اخلاقی و دینی حکایت دارد. این آموزه در ادیان پیش از اسلام نیز وجود داشته،
نیکی به والدین در کتاب عهد عتیق
چنان که مشابه همین تعبیر در کتابهای عهد عتیق نیز آمده است [۸] [۹] [۱۰] ازاین رو، برخی مؤلفان غربی آن را با ده فرمان حضرت موسی مقایسه کرده‌اند. [۱۱] [۱۲]
علت امر به احسان به والدین در کنار پرستش خدا از دیدگاه مفسران
بیان قرآن درباره وجه این سفارش، زحمات والدین، به ویژه مادران، به هنگام تربیت فرزندان در کودکی است. [۱۳] [۱۴] [۱۵] به اعتقاد برخی مفسران، امر به احسان به والدین در کنار پرستش خدا، از آن روست که پدر و مادر سبب ظاهری در هستی یافتن فرزندان هستند. [۱۶] [۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰] مسکویه [۲۱] در تحلیل اینکه چرا در قرآن به فرزندان توصیه شده است به والدین احسان و حقوقشان را رعایت کنند و به والدین در خصوص فرزندانشان چنین توصیه‌ای نشده، بر آن است که والدین در واقع فرزندشان را چیزی جدای از خودشان نمی‌دانند و وی را عین خود قلمداد می‌کنند، ازاین رو آن چنان‌که خود را دوست می‌دارند وی را نیز دوست می‌دارند و رشد و ترقی فرزندشان را رشد و ترقی خود می‌دانند، و چون به وجودآورنده فرزند هستند، درواقع او را ادامه خود می‌شمارند که با فنای آنها باقی می‌ماند.
اما فرزندان چنین ادراک و احساسی به والدین خود ندارند و به تدریج آن را به دست می‌آورند. [۲۲] نصیرالدین طوسی [۲۳] حقوق والدین را از لوازم عدالت، که برترین فضیلت اخلاقی است، می‌داند. او [۲۴] با ذکر تلاش‌ها و زحمات والدین در به دنیا آوردن و تربیت فرزند، چنین نتیجه می‌گیرد که همان طور که وجوب شکر نعمات خدا و عبادت او به قدر استطاعت، مقتضای عدالت است، عدالت همچنین اقتضا می‌کند که پس از ادای حقوق خدا هیچ فضیلتی بالا‌تر از ادای حقوق پدرو مادر و شکرگزاری از ایشان و تحصیل رضایت آنان نباشد و از این روست که احسان به والدین با اعتراف به وحدانیت خدا و التزام به عبادت وی مقارن آمده است.
حتی به اعتقاد وی [۲۵] رعایت این حقوق بر رعایت حقوق الهی اولویت دارد، زیرا خدای سبحان به بازستاندن حقوق خود نیازی ندارد، اماوالدین همیشه چشم‌انتظار روزی هستند که فرزندان، با خدمت به آنان، پاسخ زحماتشان را بدهند.
مصادیق حقوق والدین در قرآن
در توصیه قرآنی، گاه مصادیقی از حقوق والدین هم ذکر شده است. مثلاً، از فرزندان خواسته شده است تا خصوصاً به هنگام کهن سالی پدر و مادر نه تن‌ها از درشت گویی و بدرفتاری با آنان بپرهیزند بلکه در مقابل ایشان فروتنی و خضوع نمایند و در ازای سختیهایی که والدین از روی مهربانی و رحمت برای رشد و تربیت آنان متحمل شده‌اند، در زمان حیات و پس از مرگشان در حق ایشان دعاکنند و ازخدا بخواهند که آنان را مشمول رحمت خویش قرار دهد، [۲۶] چنان که انبیای پیشین همواره در حق پدر و مادر خویش دعا می‌کردند. [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] [۳۲] بر آن است که سیاق آیات، بر استجابت این دعا در حق والدین دلالت دارد، چنان‌که در احادیث نیز بر همین موضوع تأکید شده است [۳۳] [۳۴] [۳۵] .
ایمان والدین شرط دعای فرزندان در حق پدر و مادر
بنابر نظر مفسران و طبق آیه ۱۱۳سوره توبه، شرط دعای فرزندان در حق پدر و مادر، ایمان والدین است و کافران و مشرکان مشمول توصیه قرآن به طلب رحمت برای والدین نمی‌شوند [۳۶] بلکه در عوض، فرزندان باید دعای خود را مشروط به ایمان والدین سازند یا برای هدایتشان دعا کنند. [۳۷] [۳۸] همچنین اگر والدین بخواهند فرزندانشان را به شرک وادارند، [۳۹] [۴۰] امر به فرمانبرداری از ایشان، به‌دلیل تعارض با اطاعت از اوامر الهی، ملغا می‌شود، هرچند همچنان موظف‌اند با پدر و مادر خویش مدارا و خوش‌رفتاری کنند. [۴۱]
مقدّم بودن، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین
در هر صورت، التزام به اوامر الهی و رعایت عدل بر رضایت والدین مقدّم است و علاقه و احترام به پدر و مادر نباید موجب شود که فرزندان از مسیر عدل و انصاف خارج شوند، [۴۲] زیرا خویشاوندان در روز قیامت نمی‌توانند به آنان سودی برسانند. [۴۳] [۴۴] [۴۵]
رعایت حقوق مالی و اقتصادی والدین توسط فرزندان
در پاره‌ای آیات مدنی، به فرزندان توصیه شده است که حقوق مالی و اقتصادی والدین را رعایت کنند. فرزندان باید از اموالشان بهپدر و مادر انفاق کنند و در وصیت و میراث سهم والدین را، آن‌گونه که دستور داده شده است، در نظر بگیرند [۴۶] [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰]
جایگاه احسان به والدین در احادیث شیعه و سنّی
در احادیث نیز بر جایگاه ویژه والدین و احسان به ایشان علاوه بر قرآن تأکید شده و در جوامع حدیثی شیعه و سنّی بخش مستقلی بدان اختصاص یافته است [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴] تا جایی که خوش رفتاری علاوه بر قرآن، با آنان و اطاعت از ایشان را رفتاری عقلانی [۵۵] و حاکی از شناخت صحیح بندهاز خدا دانسته [۵۶] و در مقابل، حق ناشناسی (عقوق) و نافرمانی از آنان را حرام و در زمره گناهان کبیره برشمرده‌اند، [۵۷] [۵۸] زیرا نافرمانی از والدین به منزله کفراننعمت الهی (برخورداری از نعمت پدر و مادر)و در نتیجه، خروج از طاعت خدا. [۵۹] [۶۰] همچنان که فرمان برداری از پدر و مادر از نشانه‌های ایمان، [۶۱] نگاه کردن به آنان عبادت [۶۲] و نیک رفتاری با آنان از محبوب‌ترین اعمال نزد خدا [۶۳] و رضایت ایشان شرط جهاددر راهخدا (در غیر موارد وجوب عینی) است [۶۴] [۶۵] [۶۶] [۶۷] [۶۸] و رضاو غضب الهی در خشنودی یا ناخشنودی والدین از فرزندانشان است. [۶۹] [۷۰] به‌علاوه، در کوتاهی کردن نسبت به رعایت به ایشان هیچ عذری پذیرفته نیست. [۷۱] براین اساس، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیکی به والدین را از عوامل فضیلت فرد بر دیگران بیان کرده [۷۲] و امام باقر علیه‌السلام نیز آن را از ویژگیهای بارز شیعیان شمرده است [۷۳] ازاین رو، مسلمانان به نیکی در حق والدین و تحمل سختیهای آن امر شده‌اند، [۷۴] [۷۵] حتی اگر والدین آنها مشرک باشند [۷۶] یا در قید حیات نباشند. [۷۷] در سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز این موضوع مشهود است، چنان که گفته شده است حضرت، مادر رضاعی خود را بسیار بزرگ می‌داشت [۷۸] و کسانی را که با پدر ومادر خویش خوش رفتاری می‌کردند، تکریم می‌نمود [۷۹]
محدوده وجوب اطاعت از والدین
البته در احادیث نیز، همچون قرآن، تأکید شده که وجوب اطاعت از والدین ــ حتی اگر مشرک باشند ــ شامل اموری است که معصیت خدا نباشد. لاطاعة للمخلوق فی معصیة الخالق؛ [۸۰] [۸۱] و این البته به معنای ساقط شدن حق پدر و مادر نیست. [۸۲] [۸۳]
جایگاه خاص مادر در احادیث شیعه و سنی
در احادیث بر توجه خاص بهمادر تأکید [۸۴] [۸۵] [۸۶] و بیشترین حق از آنِ او دانسته شده [۸۷] تا جایی‌که ادای حق او غیرممکن شمرده شده است. [۸۸] همچنین بیان مشهور پیامبر صلی الله علیه و آله مبنی بر اینکه «بهشت زیر پای مادر است»، . [۸۹] [۹۰] [۹۱] حاکی از حرمت خاص مادر و تأثیر رعایت احوال او در کسب رضای الهی است. حتی، بنابر بعضی روایات، نیکی به مادر به منزله کفّاره گناهان پیشین است. [۹۲] [۹۳] ازاین رو، حقوق پدر و مادر و وظایف فرزندان در قبال هریک متفاوت است. امام سجاد علیه‌السلام در رسالة الحقوق سختیهایی را که مادر از آغاز حمل تا رشد فرزند متحمل شده، حق مادر بر فرزند برشمرده و او را به قدرشناسی از زحمات مادرامر کرده است. در مقابل، پدر را اصل فرزند و حقِ هستی وحیات را از او دانسته است. [۹۴] [۹۵] نصیرالدین طوسی [۹۶] ماهیت حقوق مادر را جسمانی تر از حقوق پدر شمرده و معتقد است بدین سبب، حقوق مادران زود‌تر از حقوق پدران، که آگاهی بر آن نیازمند تعقل است، مورد توجه فرزندان قرار می‌گیرد و به ادای آن اهتمام می‌ورزند. بر این اساس، وی ادای حقوق پدران را بیش تر با اموری معنوی چون اطاعت کامل از آنان و ذکر خیر و دعا و ثنا بر ایشان و ادای حقوق مادران را با امور مادّی چون بذل مال و فراهم آوردن اسباب آسایش زندگی و نظایر آن بیان کرده است. [۹۷]
حفظ حیات والدین از مهمترین حقوق والدین
در احادیث مصادیق گوناگونی از حقوق مادّی ومعنوی والدین ذکر گردیده و در این میان بر حفظ حیات ایشان تأکید شده است، چنان که فرزندان از آسیب رساندن به پدر و مادر نهی شده‌اند [۹۸] و کشتن آنان بزرگ ترینکفر و ناسپاسی تلقی شده است. [۹۹] همچنین به فرزندان توصیه شده است در انفاقِ مال، پدر و مادر را بر دیگران مقدّم دارند [۱۰۰] [۱۰۱] و در رفع نیازهای مادّی آنان، حتی اگر مستغنی باشند، اهتمام ورزند. [۱۰۲]
رعایت آداب معاشرت با والدین
رعایت آداب معاشرت هم از دیگر حقوق ایشان است، مانند این که فرزند باید هم نشین نیکویی برای آنان باشد، ایشان را به نام نخواند، جلو‌تر از آنان راه نرود و پیش از ایشان و نیز پشت به آنان ننشیند [۱۰۳] [۱۰۴] [۱۰۵] و چنانچه او را بخوانند، به سرعت اجابت کند، حتی اگر در نماز باشد. [۱۰۶] [۱۰۷] همچنین اگر رفتار و گفتار آن دو برخلاف میل او بود، از روی ترش کردن یا دشنام دادن به آنان و حتی گفتن «اُف»، که کمترین مرتبه ناسپاسی نسبت به والدین است، بپرهیزد، [۱۰۸] [۱۰۹] [۱۱۰] زیرا اندوهگین کردن ایشان از مصادیق عقوق آنان است. [۱۱۱] حفظ حریم خصوصی پدر و مادر، [۱۱۲] [۱۱۳] فروتنی کامل در برابر آنان در قول و رفتار [۱۱۴] [۱۱۵] سپاسگزاری از ایشان، دعا در حق آنان و یاری دادنشان در امور خیر نیز از دیگر حقوق پدر و مادر است. [۱۱۶]
احسان به والدین پس از مرگ آنها
به علاوه، به فرزندان سفارش شده است پس از مرگ والدین نیز به ایشان احسان کنند، [۱۱۷] از جمله با اموری چون طلب آمرزش، قرائت قرآن، پرداخت صدقه، پرداخت دیون مالی و دیگر تعهدات، صله رحم با نزدیکان و احترام به دوستان والدین و ارتباط با آنان [۱۱۸] [۱۱۹] [۱۲۰] و نیز به جای آوردن نماز، روزه و حج از جانب والدین. [۱۲۱] حتی در کتابهای فقهی به‌جای آوردن قضای نماز و روزه پدر بر پسر بزرگ او واجب شده‌است. [۱۲۲] در صحیفه سجادیه (دعای ۲۴) مجموعه کاملی از وظایف فرزند در قبال والدین در قالب دعا آمده است. [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵] [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸] [۱۲۹] در احادیث تأکید شده که به جای آوردن حق والدین امری بس دشوار است [۱۳۰] [۱۳۱] و ادای این وظایف، هرچندفرزندان به سبب آن به‌سختی افتند،زحمات والدین را جبران نخواهد کرد [۱۳۲] [۱۳۳] [۱۳۴] [۱۳۵]
آثار دنیوی و اخروی نیکی به والدین
بنابر روایات، کسی که به والدین خود نیکی می‌کند، به بهشت وارد می‌شود [۱۳۶] [۱۳۷] و همه نیکیهایی که به نیابت از والدین انجام می‌دهد و حتی بیش از آن، برای او ثبت می‌شود. [۱۳۸] همچنین نیکی به والدین، مرگ انسان را به تأخیر می‌اندازد و موجب طول عمر [۱۳۹] [۱۴۰] و بسیاریِ رزق [۱۴۱] می‌شود و سختی مرگ را آسان می‌گرداند. [۱۴۲] برای نگاه محبت آمیز فرزند به پدر و مادر، ثواب حج [۱۴۳] [۱۴۴] و برای نگاه رضایت مندانه والدین بهفرزند، پاداشی همچون آزاد کردن بنده از جانب فرزند [۱۴۵] ذکر شده است.
عواقب عاق والدین شدن
در مقابل، عقوق والدین موجب محرومیت از بهشت، [۱۴۶] [۱۴۷] [۱۴۸] لعن خدا [۱۴۹] و سلب توجه و رحمت و نعمت خدا می‌شود، [۱۵۰] [۱۵۱] همان‌طور که تأخیر یوسف نبی در احترام به پدرش موجب خروج سلسله نبوت از خاندان او شد. [۱۵۲] نماز [۱۵۳] و طاعات [۱۵۴] [۱۵۵] وی نیز پذیرفته نمی شود و مرگ وی به جلو می‌افتد. [۱۵۶] [۱۵۷] [۱۵۸] احادیثِ ناظر بر حقوق والدین هرچند بعد‌ها به کتابهای اخلاقی راه پیدا کرد، اما کثرت و تنوع و غنای محتوایی آنها چنان بود که حتی دانشمندانی نظیر غزالی [۱۵۹] در حوزه نظریه نتوانستند چیزی بر آنها بیفزایند و تن‌ها به یادکرد آنها اکتفا کردند.
منابع
(۱) علاوه بر قرآن.
(۲) کتاب مقدس عهدعتیق.
(۳) ابن ابی الدنیا، مکارم الاخلاق، چاپ مجدی سید ابراهیم، قاهره (۲۰۰۴).
(۴) ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
(۵) ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۶) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۷) ابن بابویه، علل‌الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
(۸) ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
(۹) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۱۰) ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر،.
(۱۱) ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲.
(۱۲) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۱۳) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۴) محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۵) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۷) عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
(۱۸) احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، بیروت: دارالفکر،.
(۱۹) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هو الجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۰) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة.
(۲۱) فضل اللّه بن علی راوندی کاشانی، النوادر، چاپ سعیدرضا علی عسکری، قم ۱۳۷۷ش.
(۲۲) زمخشری، تفسیر کشاف.
(۲۳) سیوطی، دُرّ المنثور.
(۲۴) عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۵) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۲۶) سلیمان بن احمد طبرانی، مسندالشامیین، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۲۷) حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
(۲۸) فضل بن حسن طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۲۹) طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
(۳۰) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمدحبیب قصیرعاملی، بیروت.
(۳۱) محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۳۲) علی بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۱۱.
(۳۳) محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۴) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۳۵) الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
(۳۶) محمد بن شاه مرتضی فیض‌کاشانی، تفسیر الصافی، چاپ حسین اعلمی، تهران ۱۴۱۶.
(۳۷) حسن قبانجی، شرح رسالة الحقوق للإمام علی بن الحسین زین العابدین علیهماالسلام، قم ۱۴۰۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۳۸) سعید بن هبة الله قطب‌راوندی، کتاب سلوة الحزین، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
(۳۹) کلینی، اصول الکافی.
(۴۰) علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۴۱) مجلسی، بحارالانوار.
(۴۲) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی، تهران ۱۴۰۹.
(۴۳) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸.
(۴۴) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر،.
(۴۵) مصباح الشریعة، (منسوب به) امام‌جعفر صادق (ع)، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۴۶) احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
(۴۷) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
(۴۸) حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
(۴۹) علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۵۰) آبراهام گایگر، کلاه محمد استرالیا DEM Judenthume aufgenommen بود، لایپزیگ ۱۹۰۲، repr اوسنابروک ۱۹۷۱.
(۵۱) Hartwig Hirshfeld، تحقیقات جدید به ترکیب و تفسیر قرآن، لندن ۱۹۰۲.
(۵۲) رابرت رابرتز، قوانین اجتماعی از قرآن در نظر گرفته، و در مقایسه با کسانی که از زبان عبری و سایر کدهای باستانی، دهلی نو، ۱۹۷۸.
منابع
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حق والدین»، شماره۶۳۳۷.
پانویس
- ↑ سوره عنکبوت:آیه ۸
- ↑ سوره اَحقاف:آیه ۱۵
- ↑ سوره بقره:آیه ۸۳
- ↑ سوره نساء:آیه ۳۶
- ↑ سوره اَنعام:آیه ۱۵۱
- ↑ سوره اِسراء:آیه ۲۳
- ↑ سوره لقمان:آیه ۱۴-۱۳
- ↑ سفر لاویان، ۱۹: ۲ـ۴.
- ↑ سفر خروج، ۱۲:۲۰.
- ↑ سفر تثنیه، ۵: ۱۶.
- ↑ هیرشفلد، هارتویگ، ج۱، ص۸۱، تحقیقات جدید به ترکیب و تفسیر قرآن، لندن ۱۹۰۲.
- ↑ آبراهام گایگر، کلاه محمد استرالیا DEM Judenthume aufgenommen بود، ج۱، ص۸۴، لایپزیگ ۱۹۰۲، repr اوسنابروک ۱۹۷۱.
- ↑ سوره اسراء:آیه ۲۴
- ↑ سوره لقمان:آیه ۱۴-۱۳
- ↑ سوره احقاف:آیه ۱۵
- ↑ التفسیر الکبیر، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- ↑ عبداللّه بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل اسراء: ۲۳، المعروف بتفسیر البیضاوی، مصر ۱۳۳۰، چاپ افست بیروت.
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل نساء: ۳۶، بیروت ۱۴۱۲.
- ↑ سوره عنکبوت:آیه ۸
- ↑ محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل اسراء: ۲۳، چاپ حسین اعلمی، تهران ۱۴۱۶.
- ↑ احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۱۳۱ـ ۱۳۲، چاپ حسن تمیم، بیروت ۱۳۹۸.
- ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
- ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
- ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۷ـ۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
- ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۸، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
- ↑ سوره اسراء:آیه ۲۴-۲۳
- ↑ سوره ابراهیم:آیه ۴۱
- ↑ سوره شعراء:آیه ۸۶
- ↑ سوره نمل:آیه ۱۹
- ↑ سوره نوح:آیه ۲۸
- ↑ فضل بن حسن طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۵۸، بیروت: دارصادر،.
- ↑ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۱، ص۳۴۳، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ↑ حسن بن فضل طبرسی، مكارم الاخلاق، ص ۲۷۵، قم ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
- ↑ سوره توبه:آیه ۱۱۳
- ↑ طبرى، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴.
- ↑ محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، ذیل اسراء: ۲۳ـ۲۴، او، مفاتیح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
- ↑ سوره عنکبوت:آیه ۸
- ↑ سوره لقمان:آیه ۱۳ ـ۱۴.
- ↑ سوره احقاف:آیه ۱۵
- ↑ سوره نساء:آیه ۱۳۵
- ↑ سوره ممتحنه:آیه ۳
- ↑ سوره معارج:آیه ۱۲-۱۱
- ↑ سوره عبس:آیه ۳۵-۳۴
- ↑ سوره بقره:آیه ۱۸۰
- ↑ سوره بقره:آیه ۲۱۵
- ↑ سوره نساء:آیه ۱۱
- ↑ طبرى، جامع البیان عن تاویل القرآن، ذیل همین آیات
- ↑ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل همین آیات، چاپ احمدحبیب قصیرعاملی، بیروت.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۸ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۲ـ۶، بیروت: دارالفکر.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۷۱۶۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۲۲۸۶.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۲۲.
- ↑ مصباح الشریعة، (منسوب به) امام‌جعفر صادق (ع)، ج۱، ص۷۰، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۰ـ۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۲۷۸.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ ابن بابویه، علل‌الشرایع، ج۲، ص۴۷۹، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۲۴۰.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۷۶، بیروت: دارصادر.
- ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۸، ص۴۶۳، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ ابن ابی شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، ج۶، ص۹۹، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۱۶۵، بیروت: دارصادر،.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هو الجامع الصحیح، ج۳، ص۲۰۷، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۵۷.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۷۴.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۶۱، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۷۱، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، ج۲، ص۵۰۷ ـ ۵۰۸، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۱.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۱۲۴، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
- ↑ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۳، ص۸۱، بیروت: دارالفکر،.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۵، ص۳، بیروت: دارصادر،.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۶۹، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹۱۶۰.
- ↑ محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۰، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة.
- ↑ ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، ج۱، ص۲۶۹، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۲۹، بیروت: دارصادر،.
- ↑ احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۶، ص۱۱، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
- ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۹۳۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ سعید بن هبة الله قطب‌راوندی، کتاب سلوة الحزین، ج۱، ص۱۲۶، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۲، ص۶۲۱ـ۶۲۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ حسن قبانجی، شرح رسالة الحقوق للإمام علی بن الحسین زین العابدین علیهماالسلام، ج۱، ص۵۴۵ـ۵۷۸، قم ۱۴۰۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- ↑ محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۳۹، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ذیل عنکبوت: ۸، بیروت ۱۴۱۲.
- ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۸۹۰، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۴، ص۱۳.
- ↑ سلیمان بن احمد طبرانی، مسندالشامیین، ج۳، ص۳۳۲، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۱، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۸۱۵۹.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ فضل اللّه بن علی راوندی کاشانی، النوادر، ج۱، ص۹۲، چاپ سعیدرضا علی عسکری، قم ۱۳۷۷ش.
- ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۷۰، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.
- ↑ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمدحبیب قصیرعاملی، بیروت.
- ↑ سیوطی، دُرّ المنثور، ذیل اسراء: ۲۳.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۶، ص۵۰۳.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۴، ص۳۷۲، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ طبری، جامع البیان عن تاویل القرآن.
- ↑ فضل بن حسن طبرسی،تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء: ۲۴.
- ↑ ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، ج۱، ص۲۵۸، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
- ↑ ۱۶۳، کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۲۰، بیروت۱۴۰۶/۱۹۸۶.ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۲۰۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
- ↑ ۱۶۳، کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.]
- ↑ [فضل بن حسن طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ذیل اسراء،
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۱، ص۸۲۶، چاپ صادق شیرازی، تهران ۱۴۰۹ .
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۹۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۱۰۱، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۱۴۶، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۲۶۷، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ ۳۱۳، محمد بن حسن طوسی، ج۱، ص۳۰۰، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۶۱۳، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، ج۱، ص۷۲۷.، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- ↑ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۴، ص۲۱۸، بیروت: دارالفکر،.
- ↑ ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۵۴۷، قم ۱۴۱۷.
- ↑ الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه الرضا، ج۱، ص۳۳۴، مشهد: مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶.
- ↑ حسن بن فضل طبرسی،مكارم الاخلاق، ص۲۸۰، قم ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
- ↑ علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۸، ص۱۳۷، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- ↑ حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص۱۸۰، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۳۴۶، بیروت: دارصادر،.
- ↑ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۵ـ۶، بیروت: دارالفکر،.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، الادب المفرد، ج۱، ص۱۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- ↑ ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۳۰۱، قم ۱۴۱۷.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۲۲۹، بیروت: دارصادر،.
- ↑ ابن بابویه، الامالی، ج۱، ص۴۷۳، قم ۱۴۱۷.
- ↑ احمد بن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۶، ص۱۸۶، بیروت: دارالفکر،.
- ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۶۹، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- ↑ ابن ابی الدنیا، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶۵، چاپ مجدی سید ابراهیم، قاهره (۲۰۰۴).
- ↑ عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۷، ص۴۵۴، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۰۳، بیروت: دارصادر،.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۸.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۱۷، بیروت: دارصادر،.
- ↑ ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۴۴۰، بیروت: دارصادر،.
- ↑ احمد بن علی نسائی، کتاب السنن الکبری، ج۵، ص۸۰ ـ ۸۱، چاپ عبدالغفار سلیمان بن داری و سیدکسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۳۱ ۳۱۲.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۳۴۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۸۰.
- ↑ حسین بن محمد تقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۵، ص۱۹۶، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
- ↑ کلینی، اصول الکافی، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، ج۳، ص۵۶۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ↑ محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۵۶، و بذیله التلخیص للحافظ الذهبی، بیروت: دارالمعرفة.
- ↑ محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۲۳۶ـ ۲۳۹، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
